ORP Kujawiak (1949)

ORP Kujawiak – polski okręt podwodny z okresu zimnej wojny, a wcześniej radziecki M-245, jeden z sześciu pozyskanych przez Polskę okrętów serii XV (projektu 96) typu M. Okręt wypierał 283 tony w położeniu nawodnym i 353 tony pod wodą, a jego główną bronią były cztery torpedy kalibru 533 mm wystrzeliwane z czterech wewnętrznych wyrzutni. Jednostka rozwijała na powierzchni prędkość ponad 15 węzłów, osiągając zasięg 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów.

Zobacz też: inne jednostki pływające o tej nazwie.

ORP Kujawiak

Polskie okręty podwodne typu M w porcie
Klasa	okręt podwodny
Typ	M-XV
Projekt	96
Historia
Stocznia	Nr 196(inne języki), Leningrad
Położenie stępki	30 listopada 1948
Wodowanie	30 czerwca 1949
Marynarka Wojenna ZSRR
Nazwa	M-245
Wejście do służby	31 października 1949
Wycofanie ze służby	29 kwietnia 1955
Marynarka Wojenna (PRL)
Nazwa	ORP „Kujawiak”
Wejście do służby	27 maja 1955
Wycofanie ze służby	31 grudnia 1966
Los okrętu	zatopiony jako okręt-cel
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność • na powierzchni • w zanurzeniu	283 tony 353 tony
Długość	49,5 metra
Szerokość	4,4 metra
Zanurzenie	2,6–2,8 metra
Zanurzenie testowe	80 metrów
Rodzaj kadłuba	półtorakadłubowy
Materiał kadłuba	stal
Napęd
2 silniki wysokoprężne o mocy 441 kW (600 KM) każdy 2 silniki elektryczne o mocy 160 kW (218 KM) każdy 2 śruby
Prędkość • na powierzchni • w zanurzeniu	15,7 węzła 7,8 węzła
Zasięg	powierzchnia: 4500 Mm przy 8 węzłach zanurzenie: 85 Mm przy 2,9 węzła
Uzbrojenie
1 działo uniwersalne kal. 45 mm 4 torpedy
Wyrzutnie torpedowe	4 × 533 mm
Załoga	31

Okręt został zwodowany 30 czerwca 1949 roku w stoczni numer 196(inne języki) w Leningradzie, a do służby w Marynarce Wojennej ZSRR wcielono go 31 października 1949 roku, z przydziałem do Floty Bałtyckiej. W 1955 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę i 27 maja tego roku weszła w skład Marynarki Wojennej. Okręt nosił w toku służby numery burtowe: M-104, P-104 i 305. Po intensywnej eksploatacji został wycofany ze służby 31 grudnia 1966 roku i następnie zatopiony jako okręt-cel w Zatoce Puckiej.

Projekt i budowa

Rzut boczny okrętów projektu 96 (serii M-XV)

W latach 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto produkcję seryjną niewielkich okrętów podwodnych typu M serii VI, a następnie VIbis i XII, budując łącznie 96 okrętów (30 sztuk serii VI, 20 sztuk serii VIbis i 46 serii XII)^[1]. Pod koniec lat 30., wobec planów dalszej rozbudowy liczebnej Marynarki Wojennej ZSRR, podjęto prace m.in. nad nowym projektem małego okrętu podwodnego, bazując na konstrukcji jednostek XII serii^[1][2]. 13 sierpnia 1938 roku została zatwierdzona charakterystyka taktyczno-techniczna nowych okrętów, mających być powiększoną wersją poprzedników^[1]. W sierpniu 1938 roku główny inżynier biura konstrukcyjnego CKB-18 (ros. ЦКБ-18) F.F. Połuszkin(inne języki) opracował dwa wstępne projekty nazwane M-VI i M-VII, z których do dalszych prac wybrano ten drugi^[1][2]. Zakładał on zbudowanie okrętu o konstrukcji półtorakadłubowej, uzbrojonego w cztery wyrzutnie torpedowe, z dwuwałową siłownią o powiększonej mocy, charakteryzującego się większym zasięgiem i głębokością zanurzenia^[3][4]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe były demontowalne, co umożliwiało transport kolejowy^[5][6] .

23 lipca 1939 roku projekt M-VII został zaakceptowany przez dowództwo Marynarki Wojennej ZSRR, a na jego podstawie w CKB-18 opracowano dokumentację wykonawczą pod oznaczeniem projektu 96 (serii XV), zatwierdzonego ostatecznie 8 lutego 1940 roku^[1][3]. 31 marca tego roku w leningradzkiej stoczni numer 196 (Sudomech)(inne języki) położono stępki pierwszych dwóch jednostek projektu 96 – M-200 i M-201^[1]. Podczas II wojny światowej w stoczniach Sudomech i numer 112 (Krasnoje Sormowo)(inne języki) w Gorkim w budowie znajdowało się 15 okrętów serii XV, z czego do jej zakończenia ukończono zaledwie cztery^[a]; łącznie do 1953 roku powstało 57 jednostek, zbudowanych w zasadzie według tej samej specyfikacji (nie licząc zmian w wyposażeniu)^[1][7].

M-245 zbudowany został w stoczni numer 196 w Leningradzie (nr budowy 381)^[8][9][b]. Stępkę okrętu położono 30 listopada 1948 roku, a zwodowany został 30 czerwca 1949 roku^[10][8].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

Jednostka była małym okrętem podwodnym o konstrukcji półtorakadłubowej, przeznaczonym do operowania na wodach przybrzeżnych, przystosowanym do długości bałtyckiej fali^[6] [11]. Wykonany ze stali techniką spawania kadłub podzielony był pięcioma grodziami wodoszczelnymi na sześć przedziałów (kolejno od dziobu): I – torpedowy (z kojami dla marynarzy), II – pomieszczenie załogi (kubryk), III – główne stanowisko dowodzenia (centrala), IV – pomieszczenie załogi, V – silników wysokoprężnych i VI – silników elektrycznych^[7][12]. Nad centralą znajdował się kiosk, a pod przedziałami załogowymi umieszczono baterie akumulatorów^[7][12]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe znajdowały się po obu burtach od połowy I przedziału do połowy V przedziału, a na rufie wewnątrz kadłuba sztywnego znajdował się kolejny zbiornik balastowy; pod przedziałem III znalazły się także zbiornik trymowy i zbiornik szybkiego zanurzania^[7][12]. Dziobowe stery głębokości znajdowały się na wysokości przedziału torpedowego i na rufie za śrubami (tam umieszczono też pojedynczy ster kierunku)^[12].

Długość całkowita wynosiła 49,5 metra, szerokość 4,4 metra i zanurzenie od 2,6 metra na dziobie do 2,8 metra na rufie^[9][13][c]. Wyporność normalna w położeniu nawodnym wynosiła 283 tony, a w zanurzeniu 353 ton^[9][13]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 80 metrów, a operacyjna (robocza) 60 metrów^[9][14][d]. Maksymalny czas nieprzerwanego przebywania pod wodą wynosił 48 godzin^[15]. Autonomiczność okrętu wynosiła 14 dób^[16][17].

Załoga okrętu składała się z sześciu oficerów, 15 podoficerów i 10 marynarzy (łącznie 31 osób)^[18][19][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwa silniki wysokoprężne 11D o mocy 441 kW (600 KM) każdy, a ich spaliny odprowadzane były rurami wydechowymi do kiosku^[18][20]. Napęd podwodny zapewniały dwa silniki elektryczne PG-17 o mocy 160 kW (218 KM) każdy^[18][21]. Dwa wały napędowe obracające dwiema śrubami umożliwiały osiągnięcie maksymalnej prędkości 15,7 węzła na powierzchni i 7,8 węzła w zanurzeniu (ekonomiczna wynosiła odpowiednio 10 i 3 węzły)^[9][13]. Zasięg wynosił 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 85 Mm przy prędkości 2,9 węzła w zanurzeniu (lub przy prędkościach maksymalnych 965 Mm na powierzchni oraz 9,7 Mm w zanurzeniu)^[2][15][f]. Zapas paliwa płynnego wynosił 28 ton^[13][19][g]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów kwasowo-ołowiowych 2-MS po 60 ogniw każda^[21].

Uzbrojenie i wyposażenie

Okręt wyposażony był w cztery stałe dziobowe wyrzutnie kalibru 533 mm, z łącznym zapasem czterech torped^[9][21]. Używano parogazowych torped typu 53-38 o długości 7,19 metra i masie 1615 kg (w tym głowica bojowa zawierająca 300 kg materiału wybuchowego) z zapalnikiem kontaktowym^[21][22] . Zasięg torpedy przy prędkości 44,5 węzła wynosił 4000 metrów, a przy prędkości zredukowanej do 34,5 węzła zasięg wzrastał do 8000 metrów^[21][22] . Naprowadzanie odbywało się za pomocą żyroskopu, a jej zanurzenie wynosiło od 0 do 14 metrów^[23]. Torpedy można było odpalać z głębokości do 30 metrów, a ich ładowanie odbywało się od dziobu w bazie, za pomocą dźwigu, po zanurzeniu rufy i podniesieniu dziobu za pomocą zbiorników balastowych^[21][24].

Uzbrojenie artyleryjskie stanowiło początkowo umieszczone przed kioskiem pojedyncze pokładowe działo uniwersalne kalibru 45 mm 21-KM, z zapasem amunicji wynoszącym 200 sztuk^[9][21]. Masa działa wynosiła 867 kg, kąt podniesienia lufy od -10° do +85, donośność pozioma 11 000 metrów, a pionowa 7000 metrów^[14][25]. Działo wykorzystywało amunicję zespoloną o masie 2,389 kg (pocisk 1,43 kg, ładunek miotający 0,384 kg i łuska 0,575 kg)^[14]. Używano naboi z pociskiem odłamkowo-smugowym, odłamkowym, zapalającym, przeciwpancerno-smugowym i z lanego żelaza (ćwiczebnych), które wystrzeliwano z szybkostrzelnością 30–40 strz./min^[14].

Niektóre opracowania podają informacje o możliwości zabierania zamiast torped min dennych AMD-500^[24][9], jednak w związku z tym, że były to miny lotnicze, polskie okręty serii XV ich nie przenosiły^[10][26]. Natomiast Fontenoy 2007 ↓, s. 276 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓  podają, że okręt uzbrojony był ponadto w dwa karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm.

Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało radiostację R-641, której maszt antenowy umożliwiał łączność na głębokości peryskopowej wynoszącej 5 metrów, szumonamiernik Mars-16K o zasięgu 30 kabli oraz radionamiernik z anteną umieszczoną na kiosku^[12][21]. Jako optyczny środek wykrywania na okręcie zamontowano jeden peryskop PZ-7^[7][25]. Wyposażenie ratownicze stanowiła boja awaryjna z telefonem przewodowym, nadajnikiem sygnału radiowego i ze światłem sygnałowym, a także aparaty pochłaniające dwutlenek węgla i emitujące tlen „RUKTY”^[27].

Służba

Przejęcie przez Polskę okrętów podwodnych typu M w 1954 lub 1955 roku

M-245 został wcielony do służby w Marynarce Wojennej ZSRR 31 października 1949 roku^[10][9]. Okręt otrzymał przydział do Floty Bałtyckiej^[11][28] .

W 1953 roku, wobec pogarszającego się stanu technicznego wchodzących w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych OORP „Ryś” i „Żbik”, podjęto rozmowy z władzami ZSRR na temat możliwości wydzierżawienia przez Polskę okrętów podwodnych i ścigaczy okrętów podwodnych^[18][29]. Związek Radziecki zgodził się na dzierżawę w 1954 roku czterech małych okrętów podwodnych projektu 96, a w 1955 roku kolejnych dwóch okrętów podwodnych tego samego typu oraz czterech ścigaczy okrętów podwodnych projektu 122bis^[18][30]. Czas dzierżawy dla okrętów podwodnych ustalono na osiem lat, a jej roczny koszt na 93 tys. rubli za jednostkę^[29][30].

27 maja 1955 roku dwa ostatnie wydzierżawione okręty podwodne pod nazwami ORP „Kujawiak” i „Kurp” zostały uroczyście wcielone w skład Marynarki Wojennej, co sankcjonował rozkaz Dowódcy MW nr 019/Org. z 19 czerwca tego roku^[8][31]. M-245 został oficjalnie skreślony z listy radzieckiej floty 29 kwietnia 1955 roku^[10]. Pierwszym polskim dowódcą jednostki został kpt. mar. Leon Sałkowski^[9]. Okręt z oznaczeniem burtowym M-104 wszedł w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych, dołączając wraz z „Kurpiem” do „Sępa”, „Rysia”, „Żbika”, „Kaszuba”, „Mazura”, „Krakowiaka” i „Ślązaka”^[32]. Stan techniczny okrętu po przejęciu przez Polskę nie był najlepszy, w rezultacie trafił on wkrótce na kilkumiesięczny remont stoczniowy; brak też było dokumentacji technicznej okrętów^[33]. 16 września ORP „Kujawiak” został przyporządkowany do 1. Brygady Okrętów Podwodnych, powstałej w miejsce rozwiązanego Dywizjonu Okrętów Podwodnych^[10][34].

W 1956 roku dowództwo 1. Brygady otrzymała do realizacji następujące zadania: przygotować okręty do działań na wodach przybrzeżnych we współdziałaniu z lotnictwem, rozpocząć szkolenie w realizacji grupowych ataków torpedowych, doskonalić umiejętności prowadzenia rozpoznania oraz operacji blokowania baz i unikania ataków sił ZOP oraz rozpocząć szkolenie w pokonywaniu strefy obrony sił ZOP^[35][36]. W czerwcu tego roku „Kujawiak”, „Kurp” i „Ślązak” wzięły udział w ćwiczeniach floty przeprowadzonych na wodach Zatoki Gdańskiej^[35]. W kolejnym roku szkoleniowym zadania wyglądały następująco: doskonalenie prowadzenia działań dziennych i nocnych oraz prowadzenia rozpoznania i blokady baz przeciwnika, prowadzenie strzelań torpedowych i działań na liniach komunikacyjnych domniemanego wroga, prowadzenie służby dozorowej oraz ćwiczenia w wysadzaniu niewielkich grup dywersyjnych^[35][36]. W 1957 roku sześć okrętów podwodnych 1. Brygady („Kujawiak”, „Kaszub”, „Krakowiak”, „Mazur”, „Sęp” i „Ślązak”) wzięło udział w ćwiczeniach całej floty pod kryptonimem Reda ’57^[35]. W lipcu i sierpniu „Kujawiak”, „Krakowiak” i „Kurp” wzięły udział w autonomicznym rejsie na Morze Północne, osiągając wschodnie wybrzeże Wielkiej Brytanii^[35][37]. Latem tego roku z pokładu okrętu zdemontowano działo pokładowe kalibru 45 mm^[25][38][h]. 15 grudnia numer burtowy okrętu zmieniono na P-104^[38][39].

W kolejnych latach szkoleniowych wszystkie polskie jednostki projektu 96 przeprowadzały intensywne rejsy szkoleniowe, wykonując regularne strzelania torpedowe, a także doskonaląc pozorowane działania na szlakach komunikacyjnych przeciwnika, blokowanie jego baz, rozpoznanie i współdziałanie z okrętami nawodnymi i lotnictwem^[38]. 1 stycznia 1960 roku numer burtowy okrętu został zmieniony, według nowego schematu, z P-104 na 305^[38][40]. W tym roku, ze względu na pogarszający się stan techniczny kadłubów okrętów podwodnych projektu 96, Dowództwo Marynarki Wojennej zdecydowało o ograniczeniu maksymalnej głębokości zanurzania do 40 metrów oraz pływania pod wodą na akwenach o głębokości maksymalnie 60 metrów^[41]. W roku szkoleniowym 1960 ORP „Kujawiak” został wybrany najlepszym okrętem 1. Brygady Okrętów Podwodnych^[41]. W dniach 24–28 sierpnia 1961 roku zespół okrętów MW w składzie: niszczyciel „Błyskawica” oraz okręty podwodne „Kujawiak” i „Ślązak” złożył wizytę w Helsinkach^[38].

Kiosk okrętu na Rybitwiej Mieliźnie w 2013 roku

W 1962 roku Polska zdecydowała się odkupić od ZSRR dzierżawione okręty podwodne w cenie 400 tys. złotych za sztukę^[29][31]. Okres od kwietnia do lipca 1962 roku okręt spędził w doku Gdańskiej Stoczni Remontowej, gdzie przeprowadzono przegląd i konserwację podwodnej części kadłuba^[41]. Jesienią członkowie Komitetu Technicznego przy Dowództwie Marynarki Wojennej zarekomendowali wycofanie ze służby wszystkich jednostek projektu 96, wobec niemożliwości pełnego oszacowania stanu technicznego ich kadłubów w związku z brakiem dostępu do radzieckiej dokumentacji pomiaru wgięć kadłuba sztywnego; ograniczono też maksymalną głębokość zanurzania do 20 metrów^[41]. W połowie 1963 roku „Kujawiak” wraz z „Kurpiem” znajdowały się nadal w grupie bojowej 1. Brygady Okrętów Podwodnych^[41]. 27 czerwca 1965 roku „Kujawiak” i „Ślązak” wzięły udział w zorganizowanej na redzie Gdyni paradzie z okazji XX-lecia Marynarki Wojennej PRL, a w 1966 roku „Kujawiak” i „Kurp” po raz ostatni wzięły udział w ćwiczeniach polskiej floty^[42].

Ostatnie opuszczenie bandery na ORP „Kujawiak” odbyło się 31 grudnia 1966 roku i tego samego dnia został skreślony z listy floty, rozkazem Dowódcy MW nr 078/Org. z 12 grudnia tego roku^[31][43]. Rozformowanie załogi jednostki odbyło się na podstawie rozkazu Dowódcy MW nr 09/Org. z 15 marca 1967 roku^[31]. Wycofany okręt początkowo miał trafić do Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej jako pomoc dydaktyczna, jednak ostatecznie został zatopiony jako okręt-cel przez lotnictwo na pozycji 54°41′28″N 18°33′05″E na Rybitwiej Mieliźnie w Zatoce Puckiej i spoczywa na głębokości około 4 metrów^[9][42].

Dowódcy

Zestawienie zostało opracowane na podstawie Sołkiewicz 2018 ↓, s. 136 i Ciślak 2012 ↓, s. 23:

• kpt. mar. Leon Sałkowski (27.05.1955 roku – 14.09.1955 roku)
• por. mar. Michał Zawadzki (14.09.1955 roku – 30.10.1959 roku)
• kpt. mar. Władysław Janeczek (30.11.1959 roku – 10.04.1964 roku)
• kpt. mar. Edward Kinas (10.04.1964 roku – 26.10.1964 roku)
• kpt. mar. Adam Lang (26.10.1964 roku – 07.04.1965 roku)
• kpt. mar. Czesław Fedorczak (08.04.1965 roku – 12.02.1967 roku)

Uwagi

1. Fontenoy 2007 ↓, s. 276 podaje, że do końca II wojny światowej nie ukończono żadnej jednostki serii XV.
2. Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że okręt został zbudowany w stoczni numer 112 w Gorkim.
3. Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że okręt miał długość 50,5 metra.
4. Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 60, a operacyjna 50 metrów, natomiast Volkov i Brichevsky 2023 ↓  podaje wartości odpowiednio 70 i 60 metrów.
5. 31 osób załogi potwierdzają także Koszela 2017 ↓, s. 276, Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Soroka 1986 ↓, s. 30 i Piwowoński 1989 ↓, s. 329. Natomiast Gogin 2023K ↓  i Gogin 2023S ↓  podają liczebność załogi na 23 osoby, Fontenoy 2007 ↓, s. 276 na 24, Górski 2011 ↓, s. 79, Rochowicz 1997 ↓, s. 57 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓  na 28, zaś Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że załoga liczyła 32 osoby.
6. Identycznie podają Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Gogin 2023K ↓ , Gogin 2023S ↓  i Volkov i Brichevsky 2023 ↓ . Natomiast Koszela 2017 ↓, s. 276, Soroka 1986 ↓, s. 30, Piwowoński 1989 ↓, s. 329 i Górski 2011 ↓, s. 77 podają, że zasięg wynosił 3000 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 90 Mm w zanurzeniu, zaś Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221 i Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110 podają zasięg na powierzchni 900 Mm i w zanurzeniu 79 Mm bez informacji, przy jakiej prędkości.
7. Gogin 2023K ↓  i Gogin 2023S ↓  podają, że zapas paliwa wynosił 14 ton.
8. Gardiner i Chumbley 1996 ↓, s. 312, Górski 2011 ↓, s. 78 i Gogin 2023K ↓  podają, że działo pokładowe zdemontowano na przełomie lat 1958 i 1959.