Niala

Niala^[22] (Tragelaphus) – rodzaj ssaków z podrodziny bawołów (Bovinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae).

Niala

Tragelaphus
Blainville, 1816[1]
Samiec bongo leśnego (Tragelaphus eurycerus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Rodzina	wołowate
Podrodzina	bawoły
Plemię	Tragelaphini
Rodzaj	niala
Typ nomenklatoryczny
Antilope sylvatica Sparrman, 1780
Synonimy Strepsiceros[a] Frisch, 1775[3] Strepsiceros[b] Rafinesque, 1815[4] Strepriceros[c]: Rafinesque, 1817[5] Oreas[d] Desmarest, 1822[6] Strepsiceros C.H. Smith, 1827[7] Calliope[e] Ogilby, 1837[8] Euryceros[f] J.E. Gray, 1850[9] Taurotragus J.A. Wagner, 1855[10] Strepticeros[g]: Blyth, 1869[11] Hydrotragus[h] J.E. Gray, 1872[12] Doratoceros Lydekker, 1891[13] Orias[i]: Lydekker, 1894[14] Limnotragus[j] P.L. Sclater & O. Thomas, 1900[15] Boocercus[k] O. Thomas, 1902[16] Strepsicerastes[b] Knottnerus-Meyer, 1903[17] Boocerus[l]: Trouessart, 1905[18] Strepsicerella Zukowsky, 1910[19] Ammelaphus E. Heller, 1912[20] Nyala E. Heller, 1912[21]
Podrodzaje i gatunki
5 podrodzajów i 22 gatunki (w tym 12 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce^[23][24][25].

Morfologia

Długość ciała 114–340 cm, długość ogona 19–90 cm, wysokość w kłębie 61–183 cm; długość rogów 23–123 cm; masa ciała samic 24–600 kg, samców 32–950 kg^[24][26].

Systematyka

Rodzaj (w randze podrodzaju w obrębie Cerophorus) zdefiniował w 1816 roku francuski zoolog i anatom Henri Marie Ducrotay de Blainville w artykule poświęconym kilku gatunkom przeżuwaczy opublikowanym na łamach Bulletin de la Société philomathique de Paris^[1]. De Blainville wymienił trzy gatunki – Antilope scripta Pallas, 1766, Antilope sylvatica Sparrman, 1780 i Antilope strepsiceros Pallas, 1766 – nie wskazując gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1900 roku angielscy zoolodzy Philip Lutley Sclater i Oldfield Thomas na typ nomenklatoryczny wyznaczyli Antilope sylvatica Sparrman, 1780^[27].

Etymologia

• Tragelaphus: gr. τραγελαφος tragelaphos ‘kozło-jeleń’, od τραγος tragos ‘kozioł’; ελαφος elaphos ‘jeleń’^[28].
• Oreas (Orias): gr. ορειας oreias, ορειαδος oreiados ‘mieszkanka gór, nimfa górska’^[29]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Antilope oreas Pallas, 1777 (= Antilope oryx Pallas, 1766).
• Strepsiceros (Strepriceros, Strepticeros): gr. στρεψικερως strepsikerōs, στρεψικερωτος strepsikerōtos ‘krętoroga antylopa’, od στρεψις strepsis ‘obrót’, od στρεφω strephō ‘obrócić‘; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[30]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Antilope strepsiceros Pallas, 1766.
• Calliope: gr. καλλος kallos ‘piękno’, od καλος kalos ‘piękny’; ωψ ōps, ωπος ōpos ‘wygląd, oblicze’^[31]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Antilope strepsiceros Pallas, 1766.
• Euryceros: gr. ευρυκερως eurukerōs ‘z rozłożystymi rogami’, od ευ eu ‘dobry’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[32]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Antilope eurycerus Ogilby, 1837.
• Taurotragus: gr. ταυρος tauros ‘byk’; τραγος tragos ‘kozioł’^[33]. Gatunek typowy: Wagner wymienił trzy gatunki – Antilope depressicornis C.H. Smith, 1827 (= Antilope depressicornis C.H. Smith, 1827), Boselaphus derbianus J.E. Gray, 1847 i Antilope oreas Pallas, 1777 (= Antilope oryx Pallas, 1766) – z których typem nomenklatorycznym jest (późniejsze oznacznie) Antilope oreas Pallas, 1777 (= Antilope oryx Pallas, 1766).
• Hydrotragus: gr. ὑδρο- hudro- ‘wodny-’, od ὑδωρ hudōr, ὑδατος hudatos ‘woda’; τραγος tragos ‘kozioł’^[34]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Tragelaphus spekii Speke, 1863.
• Doratoceros: gr. δορυ doru, δορατος doratos ‘włócznia’; κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[35]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Antilope triangularis Günther, 1889 (= Antilope oryx Pallas, 1766).
• Limnotragus: gr. λιμνη limnē ‘bagno’; τραγος tragos ‘kozioł’^[36].
• Boocercus (Boocerus): gr. βους bous, βοος boos ‘byk, wół’; κερκος kerkos ‘ogon’^[37].
• Strepsicerastes: gr. στρεψις strepsis ‘obrót’, od στρεφω strephō ‘obrócić’^[38]; κεραστης kerastēs ‘rogaty’, od κερας keras, κερατος keratos ‘róg’^[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Strepsiceros imberbis Blyth, 1869.
• Strepsicerella: rodzaj Strepsiceros C.H. Smith, 1827; łac. przyrostek zdrabniający -ella^[40]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Strepsiceros imberbis Blyth, 1869.
• Ammelaphus: gr. αμμα amma, αμματος ammatos ‘węzeł’^[41]; ελαφος elaphos ‘jeleń’^[42]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Strepticeros imberbis Blyth, 1869.
• Nyala: nazwa nyala oznaczająca w języku tsonga nialę grzywiastą, prawdopodobnie od nazwy dzì-nyálà oznaczającej w bantu kozła niali^[43]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Tragelaphus angasii Angas, 1849.

Podział systematyczny

W niektórych ujęciach systematycznych poszczególne podrodzaje są traktowane jako odrębne rodzaje (Nyala z gatunkiem N. angasii; Tragelaphus z gatunkami T. scriptus, T. phaleratus, T. bor, T. decula, T. meneliki, T. fasciatus, T. ornatus, T. sylvaticus, T. spekii, T. sylvestris, T. larkenii, T. gratus, T. selousi, T. eurycerus i T. buxtoni; Ammelaphus z gatunkami A. imberbis i A. australis; Strepsiceros z gatunkami S. strepsiceros, S. zambesiensis, S. chora i S. cottoni; oraz Taurotragus z gatunkami T. oryx i T. derbianus)^[23][24]; tutaj klasyfikacja z podziałem na podrodzaje za Mammals Diversity Database i All the Mammals of the Worlds (2023) z następującymi występującymi współcześnie gatunkami^[44][26]:

Podrodzaj	Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[22]	Podgatunki[24][23][26]	Rozmieszczenie geograficzne[24][23][26]	Podstawowe wymiary[24][26][m]	Status IUCN[45]
Nyala		Tragelaphus angasii	Angas, 1849	niala grzywiasta	gatunek monotypowy	południowe Malawi, Mozambik, północne i południowe Zimbabwe, wschodnia Południowa Afryka i Eswatini (reintrodukcja); introdukowany na rancza w Namibii i Południowej Afryki, skąd uciekły do wschodniej Botswany	DC: 132–198 cm DO: 24–47 cm MC: 55–126 kg	LC
Tragelaphus		Tragelaphus scriptus	(Pallas, 1766)	buszbok subsaharyjski	4 podgatunki	skrajnie południowa Mauretania, południowy Senegal i południowe Mali na wschód do Etiopii, na południe do skrajnie południowo-zachodniej Demokratycznej Republice Konga (na północ od rzeki Kongo) oraz zachodnia Uganda i Rwanda	DC: 114–165 cm DO: 19–30 cm MC: 24–115 kg	LC
Tragelaphus		Tragelaphus sylvaticus	(Sparrman, 1780)		4 podgatunki	od środkowej Etiopii i Somalii, na południe przez wschodnią Afrykę do południowej Demokratycznej Republiki Konga, Angola (z wyjątkiem południowo-zachodniej części), północno-wschodnia Namibia (Pas Caprivi), Botswana oraz wschodnia i południowa Południowa Afryka	DC: 114–145 cm DO: 19–24 cm MC: 24–80 kg	NE
Tragelaphus		Tragelaphus spekii	Speke, 1863	sitatunga sawannowa	5 podgatunków	rzadkie i miejscowe w zachodniej Afryce (Senegal, Gambia, Gwinea Bissau i Gwinea), rozpowszechnione od południowej Ghany i Beninu przez Kotlinę Konga na wschód do Kenii, na południe do Angoli i Botswany (Okawango)	DC: 115–170 cm DO: 20–43 cm MC: 50–125 kg	LC
Tragelaphus		Tragelaphus eurycerus	(Ogilby, 1837)	bongo leśne	gatunek monotypowy	nizinny pas lasów deszczowych w zachodniej (Gwinea i Senegal na wschód do Beninu) i środkowej Afryce (Kotlina Konga w Kamerunie, Gabonie, Kongo, Demokratycznej Republice Konga, Republice Środkowoafrykańskiej i południowo-zachodnim Sudanie Południowym), góry w środkowe Kenii	DC: 220–235 cm DO: 46–65 cm MC: 210–405 kg	NT
Tragelaphus		Tragelaphus buxtoni	(Lydekker, 1910)	niala górska	gatunek monotypowy	ogranicziny do 5 izolowanych obszarów w górach Bale i Arsi w Etiopii, na południowy i południowy wschód od Wielkich Rowów Afrykańskich	DC: 190–200 cm DO: 20–25 cm MC: 150–320 kg	EN
Ammelaphus		Tragelaphus imberbis	(Blyth, 1869)	kudu małe	2 podgatunki	niziny środkowej i południowej Etiopii, Somalii, skrajnie południowo-wschodniego Sudanu, skrajnie północno-wschodniej Ugandy, północnej, środkowej i południowej Kenii oraz wschodniej Tanzanii	DC: 140–178 cm DO: 28–46 cm MC: brak danych	NT
Strepsiceros		Tragelaphus strepsiceros	(Pallas, 1766)	kudu wielkie	4 podgatunki	od południowo-wschodniego Czadu, zachodniego Sudanu i północnej Republiki Środkowoafrykańskiej, na wschód do Morza Czerwonego, na południe przez wschodnią Afrykę do środkowej Angoli i Południowej Afryki (Prowincja Przylądkowa Wschodnia)	DC: 193–248 cm DO: 32–75 cm MC: brak danych	LC
Taurotragus		Tragelaphus oryx	(Pallas, 1766)	eland zwyczajny	3 podgatunki	wschodnia i południowa Afryka od południowo-wschodniego Sudanu Południowego, południowo-zachodniej Etiopii, Ugandy, Rwandy, Kenii i południowej Somalii na południe przez Tanzanię, południową Demokratyczną Republikę Konga i Angolę do Południowej Afryki	DC: 200–340 cm DO: 54–75 cm MC: 390–942 kg	LC
Taurotragus		Tragelaphus derbianus	(J.E. Gray, 1847)	oreas wielki	gatunek monotypowy	rozłączne populacje na 3 obszarach: południowo-wschodni Senegal, północna Gwinea, południowo-zachodnie Mali (być może Gwinea Bissau); północny Kamerun, południowo-zachodni Czad (być może Nigeria); Republika Środkowoafrykańska, południowo-wschodni Czad, zachodni Sudan Południowy (być może Demokratyczna Republika Konga i Uganda)	DC: 220–290 cm DO: około 90 cm MC: 440–950 kg	VU

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony;  NE  – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Opisano również gatunki wymarłe:

• miocen
  • Tragelaphus moroitu Haile-Selassie, Vrba & Bibi, 2009^[46]
• pliocen
  • Tragelaphus gaudryi (P. Thomas, 1884)^[47]
  • Tragelaphus kyaloae J.M. Harris, 1991^[48]
  • Tragelaphus lockwoodi Reed & Bibi, 2011^[49]
  • Tragelaphus nkondoensis Geraads & H. Thomas, 1994^[50]
  • Tragelaphus pricei (Wells & Cooke, 1956)^[51]
  • Tragelaphus saraitu Geraads, Melillo & Haile-Selassie, 2009^[52]
• pliocen–plejstocen
  • Tragelaphus rastafari Bibi, 2011^[53]
• plejstocen
  • Tragelaphus algericus Geraads, 1981^[54]
  • Tragelaphus arkelli Leakey, 1965^[55]
  • Tragelaphus maroccanus (Arambourg, 1939)^[56]
  • Tragelaphus nakuae Arambourg, 1941^[57]

Uwagi

1. Nazwa odrzucona, publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, na mocy uprawnień ICZN^[2].
2. Nomen nudum.
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Strepsiceros Rafinesque, 1815.
4. Młodszy homonim Oreas Hübner, 1807 (Lepidoptera).
5. Młodszy homonim Calliope Gould, 1836 (Aves).
6. Młodszy homonim Euryceros Lesson 1831 (Aves).
7. Niepoprawna późniejsza pisownia Strepsiceros C.H. Smith, 1827.
8. Młodszy homonim Hydrotragus Fitzinger, 1866 (Bovidae).
9. Niepoprawna późniejsza pisownia Oreas Desmarest, 1822.
10. Nowa nazwa dla Hydrotragus J.E. Gray, 1872.
11. Nowa nazwa dla Euryceros J.E. Gray, 1850.
12. Niepoprawna późniejsza pisownia Boocercus O. Thomas, 1902,
13. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała