Mieczysław Karłowicz

Mieczysław Karłowicz (ur. 11 grudnia 1876 w Wiszniewie^[1], zm. 8 lutego 1909 w rejonie Małego Kościelca) – polski kompozytor i dyrygent. Autor m.in. pieśni oraz różnych utworów orkiestrowych, w tym 6 poematów symfonicznych. Przedstawiciel nurtu późnego romantyzmu. Również taternik, fotografik i publicysta.

Ten artykuł dotyczy muzyka. Zobacz też: inne osoby, które tak się nazywają.

Mieczysław Karłowicz

Data i miejsce urodzenia	11 grudnia 1876 Wiszniew
Data i miejsce śmierci	8 lutego 1909 Rejon Małego Kościelca
Zawód	kompozytor

Życiorys

Karłowicz, urodzony na Grodzieńszczyźnie jako syn Ireny z Sulistrowskich i Jana Aleksandra Karłowicza (1836–1903), wybitnego etnologa i językoznawcy, spędził na wsi wczesne dzieciństwo mieszkając w rodzinnym majątku Sulistrowskich w Wiszniewie do szóstego roku życia. W 1882 rodzina Karłowiczów sprzedała majątek i zamieszkiwała początkowo w Heidelbergu, potem w 1885 w Pradze i w 1886 w Dreźnie, by ostatecznie w 1887 osiedlić się w Warszawie. W Heidelbergu i Dreźnie chłopiec uczęszczał do szkół ogólnokształcących, od 1888 uczył się w szkole realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Miał troje rodzeństwa, w tym dwie siostry: Janinę (1882–1937), która została nauczycielką^[2][3], i Wandę (wyszła za mąż za Zygmunta Wasilewskiego, krytyka literackiego, działacza politycznego, senatora RP)^[4]. Mieczysław, od dzieciństwa wychowany w muzycznej atmosferze (ojciec grał na wiolonczeli i fortepianie, w domu działał kwartet smyczkowy), podczas pobytu za granicą poznał muzykę operową i symfoniczną, m.in. dzieła Bizeta, Webera, Brahmsa, Smetany. Od siódmego roku życia pobierał naukę gry na skrzypcach w Dreźnie i Pradze. Po osiedleniu w Warszawie kontynuował naukę gry na skrzypcach u Jana Jakowskiego, a w latach 1889–95 był uczniem Stanisława Barcewicza, równocześnie studiując harmonię u Zygmunta Noskowskiego i Piotra Maszyńskiego, następnie zaś kontrapunkt i formy muzyczne u Gustawa Roguskiego; w tych latach zaczął także komponować, z przełomu 1893/94 pochodzi pierwszy zachowany utwór Karłowicza Chant de mai na fortepian. Obok nauki gry i kompozycji Karłowicz studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim nauki przyrodnicze.

We wrześniu 1895 wyjechał do Berlina z zamiarem studiowania gry na skrzypcach pod kierunkiem Josepha Joachima. Nie dostawszy się do jego klasy w Hochschule für Musik, uczył się prywatnie u Floriána Zajíca, postanowił jednak poświęcić się kompozycji i podjął studia u Heinricha Urbana. Równocześnie uczęszczał na wykłady z historii muzyki, historii filozofii, psychologii, fizyki na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Berlinie.

Od grudnia 1895 do końca 1896 powstała większość spośród 22 zachowanych solowych pieśni Karłowicza, w tym 10 do słów Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Z Berlina Karłowicz pisał korespondencje muzyczne do Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego, opowiadając się zdecydowanie za kierunkiem neoromantycznym, wagnerowskim. 15 kwietnia 1897 na popisie uczniów Urbana została wykonana Serenada na orkiestrę smyczkową opus 2. Obok drobniejszych kompozycji w latach studiów u Urbana powstała muzyka do dramatu Józefata Nowińskiego Biała gołąbka. Uwertura do Białej gołąbki, znana także pod tytułem Bianka z Moleny, została wykonana 14 kwietnia 1900 w Berlinie, także na popisie uczniów Urbana. Pod koniec lat 90. Karłowicz podjął pracę nad Symfonią „Odrodzenie”, którą skończył już samodzielnie, po powrocie do kraju. W kwietniu 1901 Karłowicz ukończył studia i wrócił do Warszawy.

W 1902 powstał dedykowany S. Barcewiczowi Koncert skrzypcowy A-dur opus 8. Swym artykułem Muzyka swojska w Filharmonii warszawskiej zainicjował walkę o obecność współczesnej muzyki polskiej w repertuarze nowo powstałej Filharmonii Warszawskiej. Od 1903 działał w zarządzie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, przy którym założył i prowadził orkiestrę smyczkową. W tymże roku ukazała się cenna publikacja Karłowicza Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie, zawierające korespondencję Chopina. 21 marca 1903 w Berlinie odbył się koncert kompozytorski Karłowicza, na którego program złożyła się uwertura do Białej gołąbki, Koncert skrzypcowy i Symfonia „Odrodzenie”, dyrygował kompozytor, solistą był S. Barcewicz. Nie zrażony mało pochlebnymi recenzjami po swym kolejnym koncercie kompozytorskim w Wiedniu (8 lutego 1904), Karłowicz poświęcił się całkowicie twórczości w dziedzinie jednego gatunku: poematu symfonicznego. W latach 1904–1909 powstało 6 poematów symfonicznych opus 9–14: Powracające fale, Odwieczne pieśni, Rapsodia litewska, Stanisław i Anna Oświecimowie, Smutna opowieść oraz Epizod na maskaradzie pozostawiony w szkicach (dokończony oraz zinstrumentowany po śmierci kompozytora przez Grzegorza Fitelberga). W 1906 kompozytor wyjechał do Lipska na kurs dyrygencki A. Nikischa. 21 marca 1907 w Berlinie na koncercie kompozytorów Młodej Polski odbyło się prawykonanie Odwiecznych pieśni. Karłowicz zaznaczył w ten sposób swoje poparcie dla grupy twórców zrzeszonych w Spółce Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich (zwanej przez historyków „Młodą Polską”), do której formalnie nie należał. W tymże roku kompozytor osiedlił się w Zakopanem.

Z Tatrami łączyła go od lat szczególna więź duchowa. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim, publikował artykuły z wędrówek górskich, pasjonował się wspinaczką, jazdą na nartach, fotografiką; stał się jednym z pionierów polskiego taternictwa. Oceniany przez krytykę muzyczną na ogół nieprzychylnie, przeżył wielki triumf po koncercie w Filharmonii Warszawskiej (22 stycznia 1909), na którym entuzjastycznie przyjęto Odwieczne pieśni. Niespełna 3 tygodnie później 8 lutego zginął w Tatrach pod lawiną śnieżną podczas samotnej wycieczki górskiej na nartach, w drodze z Hali Gąsienicowej do Czarnego Stawu, u stóp Małego Kościelca. Obecnie znajduje się tam tablica pamiątkowa^[5]. Pochowany został 16 lutego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 33-4-24)^[6].

Dorobek kompozytorski
Rodzaj twórczości	Liczba dzieł
Muzyka wokalna
Pieśni	22
Muzyka chóralna
Muzyka instrumentalna
Symfonie	1
Koncert	1
Muzyka kameralna
Inne formy orkiestrowe	8
Opery
Balety
Utwory na fortepian
Muzyka na orkiestrę marszową
RAZEM	33

Pomnik Mieczysława Karłowicza w Bydgoszczy (w otoczeniu Filharmonii Pomorskiej jako jeden z posągów galerii pomników kompozytorów i wirtuozów)

Dzieła kompozytorskie

Dzieła kompozytorskie
Lata pracy	Tytuł dzieła	Forma muzyczna
1895–1896	Zasmuconej op.1/1	Pieśń na głos i fortepian
1895–1896	Skąd pierwsze gwiazdy op.1/2	Pieśń na głos i fortepian
1895–1896	Na śniegu op.1/3	Pieśń na głos i fortepian
1895–1896	Zawód op.1/4	Pieśń na głos i fortepian
1895–1896	Pamiętam ciche, jasne, złote dnie op.1/5	Pieśń na głos i fortepian
1895–1896	Smutna jest dusza moja op.1/6[7]	Pieśń na głos i fortepian
1892	O nie wierz temu, co powiedzą ludzie	Pieśń na głos i fortepian
1895	Czasem, gdy długo na pół sennie marzę	Pieśń na głos i fortepian
1895	Z nową wiosną	Pieśń na głos i fortepian
1896	Mów do mnie jeszcze op.3/1	Pieśń na głos i fortepian
1896	Z erotyków op.3/2	Pieśń na głos i fortepian
1896	Idzie na pola op.3/3	Pieśń na głos i fortepian
1896	Na spokojnym, ciemnym morzu op. 3/4	Pieśń na głos i fortepian
1896	Śpi w blaskach nocy op.3/5	Pieśń na głos i fortepian
1896	Przed nocą wieczną op.3/6	Pieśń na głos i fortepian
1896	Nie płacz nade mną op.3/7[8]	Pieśń na głos i fortepian
1896	W wieczorną cisze op.3/8	Pieśń na głos i fortepian
1896	Po szerokim, po szerokim morzu op.3/9	Pieśń na głos i fortepian
1896	Zaczarowana królewna op.3/10	Pieśń na głos i fortepian
1896	Rdzawe liście strząsa z drzew	Pieśń na głos i fortepian
1897	Serenada op.2[9]	Serenada na smyczki
1898	Najpiękniejsze piosnki op.4	Pieśń na głos i fortepian
1900	Bianca de molena (Biała gołąbka) op.6	Muzyka do dramatu
1898	Pod jaworem[10]	Pieśń na głos i fortepian
1902	Symfonia Odrodzenie op.7	Symfonia
1902	Koncert skrzypcowy A-dur¹ op.8	Koncert skrzypcowy
1902	Na anioł pański[11]	Melodeklamacja z fortepianem
1904	Powracające fale op.9	Poemat symfoniczny
1906	Odwieczne Pieśni op.10	Poemat symfoniczny
1906	Rapsodia litewska op.11[12]	Poemat symfoniczny
1906	Stanisław i Anna Oświecimowie op.12	Poemat symfoniczny
1908	Smutna opowieść op.13	Poemat symfoniczny
1909	Epizod na maskaradzie² op.14	Poemat symfoniczny

¹Od Koncertu datuje się dojrzałą twórczość Mieczysława Karłowicza; pieśni kompozytor sam później określał jako „grzechy młodości”. ²Dokończony i zinstrumentowany przez Grzegorza Fitelberga.

Działalność górska

Odsłonięcie głazu pamiątkowego w Tatrach (1909)

Pamiątkowa tablica na Symbolicznym Cmentarzu Ofiar Tatr pod Osterwą

Tablica pamięci Mieczysława Karłowicza na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem

Grób Mieczysława Karłowicza na cmentarzu Powązkowskim

Tatry poznawał Karłowicz od 1889, lecz systematyczną działalność górską rozpoczął od 1902. W 1907 osiadł na stałe w Zakopanem. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim. Był znakomitym taternikiem. Początkowo wspinał się ze znanym góralskim przewodnikiem, Klimkiem Bachledą (1906), później często samotnie. Wszedł na wiele szczytów, jego najważniejsze osiągnięcia to: I wejście na Wielką Kołową Turnię (granią od Modrej Turni, 1907, samotnie), I wejście na Ciężką Turnię granią północno-wschodnią z Dolinki Spadowej (1908), I zimowe wejście na Kościelec (1908), I zimowe wejście na Wołoszyn oraz Żółtą Turnię z przełęczy Krzyżne, wejście na Ostry Szczyt południową ścianą, drogą Häberleina (1908).

Był również jednym z pionierów narciarstwa, które uprawiał od 1907, a także działaczem Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (ZON). Dokonał m.in. pierwszego przejścia na nartach z Hali Gąsienicowej przez Liliowe, Zawory i Koprową Przełęcz do Szczyrbskiego Jeziora.

Pasjonował się fotografiką, jego fotografie tatrzańskie o wysokim poziomie artystycznym zostały zebrane w albumie pt. Karłowicz w Tatrach. Zajmował się też publicystyką, w której popularyzował Tatry i Podhale oraz piętnował niewłaściwe postawy ówczesnych turystów. Wraz z Mariuszem Zaruskim stworzył podwaliny Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.

8 lutego 1909 Mieczysław Karłowicz zginął w Tatrach przysypany lawiną na wschodnich zboczach Małego Kościelca, w trakcie wycieczki narciarsko-fotograficznej. W miejscu tym stoi obecnie kamień – pomnik zwany Kamieniem Karłowicza z napisem: Non omnis moriar (nie wszystek umrę). Umieszczona na nim swastyka to popularny na Podhalu krzyżyk niespodziany^[5]. Mimo związków kompozytora z górami w żadnym jego utworze muzycznym nie znalazło się bezpośrednie odbicie Tatr, ich przyrody, góralskiego folkloru czy też wspomnień artysty z tatrzańskich wypraw.

Do tragicznej śmierci kompozytora nawiązał Wojciech Kilar w poemacie symfonicznym Kościelec 1909.

Upamiętnienie

Pod koniec lata 1909 przy Małym Kościelcu odsłonięto głaz pamiątkowy z bloku granitowego (zwany Kamieniem Karłowicza)^[13]. Jego nazwiskiem nazwano także ulicę w Bydgoszczy, Koszalinie, Gdańsku, Szczecinie, Lublinie, Zakopanem, Jeleniej Górze i Wrocławiu. Wizerunek Karłowicza znajduje się na rewersie srebrnej monety kolekcjonerskiej o nominale 10 złotych wyemitowanej przez Narodowy Bank Polski w 2009 r. z okazji setnej rocznicy utworzenia TOPR^[14].

Imię Mieczysława Karłowicza noszą m.in.:

• Filharmonia Szczecińska,
• Zespół Państwowych Szkół Muzycznych w Krakowie,
• Zespół Szkół Muzycznych w Zielonej Górze,
• Szczep Harcerski ZHP „Orogen” w Krakowie – Nowej Hucie,
• pociąg PKP Intercity IC 13113, jeżdżący na trasie Zakopane – Warszawa Wschodnia^[15],
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Mieczysława Karłowicza w Katowicach.

Publikacje

• Mieczysław Karłowicz, W Tatrach. Pisma taternickie i zdjęcia fotograficzne wydane staraniem Zarządu Sekcyi Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków, 1910^[16]
• Mieczysław Karłowicz. Fotografie, red. Zbigniew Ładygin, Kraków, 2019
• zbiory fotografii Tatrzańskie (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie),
• liczne artykuły w czasopismach: „Kurier Zakopiański”, „Taternik”, „Słowo Polskie”, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”.