Lipa szerokolistna

Lipa szerokolistna, lipa wielkolistna (Tilia platyphyllos L.) – gatunek drzewa należący do rodziny ślazowatych. Występuje w Europie i w Turcji^[5]. W Polsce występuje głównie na południu i jest rzadsza od lipy drobnolistnej.

Lipa szerokolistna

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	ślazowce
Rodzina	ślazowate
Rodzaj	lipa
Gatunek	lipa szerokolistna
Nazwa systematyczna
Tilia platyphyllos Scop. Fl. Carniol., ed. 2, 1: 373 (1771)[3]
Synonimy Tilia affinis Opiz Tilia apiculata Court Tilia asplenifolia Bayer Tilia barbata Stokes Tilia bicuspidata Court. Tilia bohemica Ortmann ex Nyman Tilia collivaga Heinr.Braun ex V.Engl. Tilia communis K.F.Schimp. & Spenn. Tilia corylifolia Host Tilia corymbosa Ortmann Tilia cucullata Jacq. ex V.Engl. Tilia euryptera Borbás Tilia filicifolia V.Engl. Tilia flavescens Kit. Tilia gracilis Heinr.Braun ex V.Engl. Tilia handsworthiensis V.Engl. Tilia haringiana Dörfl. Tilia hollandica K.Koch Tilia hostiana Borbás Tilia intermedia Host Tilia latifolia K.Koch Tilia lucida K.Koch Tilia macrocarpa K.Koch Tilia macropoda Court. Tilia mellita C.Presl ex Bayer Tilia mollis Spach Tilia mutabilis Host Tilia nickerlii Opiz ex Nyman Tilia obliqua Opiz Tilia obliquifolia Ortmann ex Steud. Tilia oblongata Court. Tilia ovata Ortmann Tilia pauciflora Hayne Tilia pilosa C.Presl Tilia platyphyllos var. subangulata (Borbás) Geerinck Tilia platyptera Court. Tilia praecox Host Tilia preslii Ortmann Tilia pseudocorallina Simonk. ex V.Engl. Tilia pubescens K.Koch Tilia purpurascens V.Engl. Tilia pyramidalis Host Tilia pyramidalis var. pinetorum Heinr.Braun ex V.Engl. Tilia rubra var. praecox (Host) V.Engl. Tilia serratifolia K.Koch Tilia speciosa K.Koch Tilia spectabilis Host ex Bayer Tilia sphaerocarpa K.Koch Tilia stipulata Gilib. Tilia tenuifolia Host Tilia translucens Opiz ex Nyman Tilia trichoclados Borbás Tilia triflora Schrad. ex Bayer Tilia tucekii Opiz Tilia turbinata K.Koch Tilia variegata K.Koch Tilia vitifolia Host[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
najmniejszej troski
Zasięg

Morfologia

Liść z wierzchu i od spodu

Kwiaty

Owoce

Pokrój

Duże drzewo liściaste, osiągające wysokość do 40 m. Korona jest gęsta i rozłożysta. Szerokość pnia może dochodzić nawet do 5 m, a obwód do 16 m. Drzewo długowieczne – może żyć nawet 1000 lat. Gałązki roczne często są owłosione. Kora szarobrązowa, mniej popękana niż u lipy drobnolistnej.

Liście

Ulistnienie skrętoległe. Duże liście (7–12 cm długości), wyraźnie większe niż u lipy drobnolistnej, sercowato jajowate, z obu stron zielone, u nasady nieco niesymetryczne. Wierzchołek spiczasty, brzegi blaszki liściowej piłkowane. Spodnia strona liści, a czasami także górna miękko, delikatnie owłosiona. Na spodniej stronie kątów bocznych nerwów występują kępki białych włosków.

Kwiaty

Kwiaty wyrastają pojedynczo lub pęczkami po 2–5, są zwisające. Mają dość długą szypułkę i w dolnej części podługowatą podsadkę. Całe kwiaty mają jasnożółtą barwę i wydzielają intensywny, przyjemny zapach. Ich pręciki są zbliżone wielkością do płatków korony. Kwiaty mają miodniki i są owadopylne. Podczas kwitnienia są odwiedzane przez ogromne ilości pszczół. Kwiaty są dużo większe niż u lipy drobnolistnej. Kwitnie od czerwca do lipca – dwa tygodnie wcześniej niż lipa drobnolistna.

Owoc

Orzech, filcowato owłosiony z 5 żeberkami, z silnie zdrewniałą łupiną i ze skrzydełkiem (pochodzącym z podsadki kwiatu). Roślina wiatrosiewna.

Biologia i ekologia

Pomnikowa lipa szerokolistna w Austrii

Megafanerofit. Siedlisko: lasy liściaste i zarośla. Występuje głównie na niżu i w niższych położeniach górskich (naturalny zasięg do 800 m n.p.m., wyżej niż lipa drobnolistna). Wymaga gleb żyznych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Tilio-platyphylli-Acerion pseudoplatani i Ass. Aceri platanoidis-Tiletum platyphylli^[6].

Zmienność

W obrębie tego gatunku oprócz podgatunku nominatywnego wyróżniono jeden podgatunek^[3]:

• T. platyphyllos subsp. corinthiaca (Bosc ex K.Koch) Pigott

Zastosowanie

Okazała lipa szerokolistna w parku we Francji

Roślina lecznicza^[7][8][9]

• Surowiec zielarski: Kwiatostan lipy (Inflorescentia Tiliae) syn. kwiat lipowy (Flos Tiliae). Surowca dostarczają 2 gatunki lip: drobnolistna i szerokolistna. Kwiatostan jest barwy żółtawozielonej, złożony zwykle z 2–7 kwiatów o średnicy do 15 mm z 5 działkami kielicha oraz płatkami korony^[10]. Zapach aromatyczny, przyjemny i delikatny, smak słaby śluzowato-słodki. Surowiec zawiera jako główne składniki czynne związki flawonoidowe (około 1%), śluz (około 3%) oraz olejek eteryczny. Dotychczas poznano ponad 20 związków flawonoidowych występujących w kwiatostanie lipy – są to głównie pochodne glikozydowe kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na specjalną uwagę zasługuje tilirozyd. Olejek eteryczny występuje w ilości 0,02–0,05%. W jego skład wchodzi przyjemnie pachnący farnezol (0,3–5%), kilka węglowodorów alifatycznych (do 50%), geraniol, eugenol oraz inne związki. Pewne znaczenie ma również śluz, z którego podczas hydrolizy powstają kwasy uronowe (do 40%), metylopentozy (około 12%) i heksozy (około 50%). Ponadto surowiec zawiera do 2% garbników i leukoantocyjanidyny.
• Działanie: Preparaty wykonane z tego surowca są tradycyjnie używane jako środki napotne w postaci naparów szczególnie w lekkich przeziębieniach. Właściwości napotne oraz przeciwzapalne mogą być związane z zawartością wszystkich wymienionych składników (szczególnie flawonoidów i śluzu). W przypadku choroby przebiegającej z gorączką napary lub odwary z kwiatów lipy łagodnie zwiększają wydzielanie potu i poprawiają nieco transpirację i perspirację skóry. Lipa skutecznie działa napotnie nie tylko po wypiciu naparu, ale także użyta do kąpieli. Działanie to polega częściowo na bezpośrednim pobudzeniu czynności gruczołów potowych, a także, w pewnym stopniu, na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane przez nerwy układu współczulnego przewodu pokarmowego i narządów rodnych kobiet. Zmniejszają one nieznacznie napięcie mięśni gładkich, pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy, wydalanie moczu, wpływają na konsystencję krwi, obniżają nieznacznie jej lepkość i przeciwdziałają agregacji krwinek czerwonych. Znane są również właściwości lipy jako dobrego środka uspokajającego, który znosi napięcie i nadmierne pobudzenie układu nerwowego.
• Dawkowanie: Napar z kwiatów lipy przygotowuje się zalewając 2 szklankami wrzącej wody 1,5 łyżki surowca i 15 minutowe zaparzanie pod przykryciem. Po kolejnych 10 min należy napar przecedzić. Pić po ½ szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu.
• Zbiór i suszenie: Do celów leczniczych kwiatostany lipy (z podsadkami) zbiera się podczas kwitnienia pod koniec czerwca lub w lipcu, w czasie suchej pogody. Zbiór jest przeprowadzany z dziko rosnących lub sadzonych drzew. Obcina się szczyty gałązek, a następnie ręcznie obrywa kwiatostany, które suszy się w miejscu zacienionym i przewiewnym w temperaturze do 40 °C.

Inne zastosowania

• Z drewna wypala się węgiel drzewny stosowany w lecznictwie.
• Roślina miododajna.
• Sztuka kulinarna: z kwiatostanów lipy można przyrządzać wartościową herbatę, z nasion można otrzymywać bardzo dobry olej jadalny, jednak szybko jełczejący.
• Jej miękkie drewno ma zastosowanie w rzeźbiarstwie i jest przydatne na wyroby tokarskie. Z drewna lipowego wykonany jest np. ołtarz Wita Stwosza i liczne rzeźby w kościołach. Wykonuje się z niego okleiny, zapałki, przyrządy kreślarskie, zabawki, modele i formy odlewnicze. Nie nadaje się w budownictwie na elementy zewnętrzne.
• Z jej łyka wytwarza się plecionki i maty.
• Wykorzystuje się ją do wytwarzania preparatów kosmetycznych.
• Roślina ozdobna: często sadzona w parkach, a także przy domach, drogach i alejach. Jest odporna na mróz. Szkodzą jej duże zanieczyszczenia powietrza.