Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”

Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.

Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1928
Rozformowanie	1939
Tradycje
Rodowód	Komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”
Organizacja
Dyslokacja	Zbąszyń
Formacja	Straż Graniczna
Podległość	Inspektorat Graniczny nr 10 Obwód SG „Wolsztyn”

Szkic Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn”

Geneza

Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920 roku, powołano do życia Straż Celną^[1]. Od połowy 1921 roku jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych^[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922 roku^[3]. Komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Straży Celnej „Międzychód”^[4].

W drugiej połowie 1927 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej^[5]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej^[6].

Osobny artykuł: komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928 roku, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 roku Straż Graniczną^[7]. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Zbąszyń” do Inspektoratu Granicznego nr 10 „Opalenica” i określił jego strukturę organizacyjną^[6]. Już 15 września 1928 dowódca Straży Granicznej rozkazem nr 7 w sprawie zmian dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego podpisanym w zastępstwie przez mjr. Wacława Szpilczyńskiego zmieniał organizację komisariatu i ustalał zasięg placówek^[8]. Rozkazem nr 11 z 9 stycznia 1930 roku reorganizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski ustalił numer i nową organizację komisariatu^[9]. Rozkazem nr 1 z 25 lutego 1932 roku w sprawach organizacyjnych komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski przeniósł placówkę „Grójec” do Chobienic^[10].

Służba graniczna

W 1936 roku mieścił się w Zbąszyniu przy ulicy Zbąskich 2^{[11][uwaga 1]}. Komisariat posiadał telefon (nr 63)^[13]. Ochraniał odcinek długości 32,5 km^[13] od kamienia granicznego G 215 do kamienia granicznego G 389^[11][14]. Na terenie podległym komisariatowi znajdowały się dwa przejścia graniczne. Drogowe w miejscowości Zbąszyń – Rogatka przy znaku granicznym nr 257 przy szosie Zbąszyń – Dąbrówka Wielkopolska oraz kolejowe, zlokalizowane na miejscowym dworcu PKP^[15]. Działało jeszcze dziesięć przejść gospodarczych: przy kamieniu granicznym G 265/5, przy kamieniu granicznym G 265, przy kamieniu granicznym G 273, przy kamieniu granicznym G 291/3, przy kamieniu granicznym G 298, przy kamieniu granicznym G 301, przy kamieniu granicznym G 329/30, przy kamieniu granicznym G 340/41, przy kamieniu granicznym G 349/50 i przy kamieniu granicznym G 356^[16].

Oprócz nich na terenie działało jeszcze dziesięć przejść międzypaństwowych:

• droga polna przy torze kolejowym Zbąszyń – Zbąszynek przy kamieniu granicznym G. 265;
• szosa Nądnia – Chlastawa przy kamieniu granicznym G. 273;
• droga polna Nądnia – Babimost przy kamieniu granicznym G. 291/3;
• droga polna Nądnia – folwark Dąbrowa przy kamieniu granicznym G. 298;
• szosa Nądnia – Nowa Wieś Zbąska (Pałac)25 przy kamieniu granicznym G. 301;
• szosa Nowa Wieś Zbąska – Nowa Wieś Zbąska (Pałac) przy kamieniu granicznym G. 329/30;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Kosieczyn przy kamieniu granicznym G. 340/41;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 349/50;
• droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 35626

Wszystkie otwarte były w porze letniej dla ruchu gospodarczego tylko w dni powszednie, tj. w porze letniej od godz. 600 do 2000 i w porze zimowej od godz. 700 do 1800 27

Wydarzenia

• 23 kwietnia 1936 roku na przejściu granicznym Zbąszyń – Rogatka, w obecności starosty nowotomyskiego wydano władzom niemieckim 9 osób, natomiast ze strony niemieckiej przyjęto 12 osób. Wśród nich znajdował się as polskiego wywiadu, major Jerzy Sosnowski^[17].

• 28 października 1938 o 20.30 przy szosie Zbąszyń – Rogatka przekroczyła granicę 654 osobowa grupa. Zarządzony został alarm komisariatu SG w Zbąszyniu i grupę cofnięto do linii granicznej. Około 21.00 kolejna grupa około 300 osób przekroczyła granicę obok toru kolejowego. Kolejne grupy napływały na terytorium Rzeczypospolitej szosą Chlastawa – Nądnia i torem kolejowym Zbąszyń – Neu Bentschen. Była to zorganizowana akcja niemieckiej policji, która to w sposób nieprawny deportowała obywateli narodowości żydowskiej z terytorium Niemiec. Obok policji i straży granicznej w akcji wyrzucana Żydów wzięła kompania wojska, która bagnetami nasadzonymi na karabiny zmuszała opornych do przejścia na teren Polski. W ciągu 28 i 29 października na odcinku zbąszyńskim wydalono do Polski 6074 osoby^[18] .

Sąsiednie komisariaty

• komisariat Straży Granicznej „Świechocin” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Wolsztyn” – 1928
• komisariat Straży Granicznej „Silna” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Wolsztyn” – styczeń 1930

Działania komisariatu w 1939

16 lipca około 19.30 żołnierz plutonu wzmocnienia „Zbąszyń” starszy strzelec Jan Basiński zatrzymał w odległości około kilometra od granicy żołnierza niemieckiego na rowerze. Uciekiniera niezwłocznie odstawiono do Bydgoszczy, do dyspozycji szefa tamtejszej Ekspozytury nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. W ostatnich dniach sierpnia zaczęła się ewakuacja miasta. Od 25 sierpnia Niemcy przerwały komunikację międzynarodową. 1 września już około 2.00 naruszona została granica w rejonie Zbąszynia. Most kolejowy nie został wysadzony, gdyż dyżurujący saper został zabity przez dywersantów. O świcie oddziały 12 Grupy Grenzschutzu opanowały most na Obrze w Trzcielu oraz most kolejowy w Zbąszyniu i zajęły Kopanicę i Zbąszyń. Rankiem pododdziały SG silnym kontratakiem odbiły miasto. Nie czekając na nadejście większych sił nieprzyjaciela, strażnicy wraz z ochotniczym plutonem wsparcia sierż. Błocha wycofali się w kierunku Nowego Tomyśla^[19].

Funkcjonariusze komisariatu

Kierownicy/komendanci komisariatu
stopień	imię i nazwisko	okres pełnienia służby	kolejne stanowisko
komisarz	Franciszek Szulc[12]
komisarz	Witalis Wołosiewicz[20]	był w 1932 –
komisarz	Stanisław Szymiczek[12]
komisarz	Artur Tarnawiecki[12]
komisarz	Władysław Przybylski[12]	1937 – 1938
podkomisarz	Franciszek Kotapski[12]	1 III 1939[21] – VI 1939	zamordowany w 1940 w Charkowie
podkomisarz	Zdzisław Luzak	18 VI 1939[22] – 20 VI 1939	komisariat „Orłowa”
podkomisarz	Stanisław Roganowicz[uwaga 2][12]	20 VI 1939 – IX 1939	zamordowany w 1940 w Katyniu
Zastępcy komendanta komisariatu
starszy strażnik	Karol Pohorski[23]	1 V 1939[24] –

Struktura organizacyjna

Organizacja komisariatu w marcu 1928^[6]:

• komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Stary Trzciel”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Rajewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”

Organizacja komisariatu we wrześniu 1928^[25]:

• placówka Straży Granicznej I linii „Stary Folwark”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”

Organizacja komisariatu w styczniu 1930^[9][26]:

• 3/10 komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki” → w 1932 przeniesiona do Chobienic
• placówka Straży Granicznej I linii „Wąchabno”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń” ul. 17 stycznia 8
• placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl” ul. Sienkiewicza 227

Organizacja komisariatu w 1936^[27]:

• komenda – Zbąszyń
• placówka Straży Granicznej I linii „Przychodzko”
• placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Nądnia”
• placówka Straży Granicznej I linii „Chobienice”
• placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”
• placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl”

Uwagi

1. Siedziba komisariatu mieściła się w dzisiejszym budynku Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy przy ul. 17 Stycznia 67^[12].
2. Stanisław Mieczysław Roganowicz – ur. 28 XI 1902 s. Władysława i Eugenii. Podporucznik rezerwy WP i komisarz SG. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Do czerwca 1939 komendant komisariatu SG „Orłowa”, następnie przeniesiony do Zbąszynia. Zamordowany w 1940 w Katyniu. Ekshumowany w 1943. Przy zwłokach znaleziono legitymację oficerską i dwie pocztówki^[12].

Przypisy

1. Dominiczak 1975 ↓, s. 130.
2. Piekarz 2017 ↓, s. 28.
3. Dominiczak 1997 ↓, s. 250.
4. Kozłowski 2012 ↓, s. 27.
5. Kula 1994 ↓, s. 40.
6. Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 22.
7. Goryński 2012 ↓, s. 226.
8. Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 33.
9. Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 70.
10. Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 82.
11. Opis IG „Wolsztyn” ↓, s. 2.
12. Grobelski 2007 ↓, s. 38.
13. Dyslokacja IG „Wolsztyn” ↓, s. 1.
14. Grobelski 2007 ↓, s. 39.
15. Grobelski 2007 ↓, s. 41,42.
16. Grobelski 2007 ↓, s. 44.
17. Grobelski 2007 ↓, s. 45.
18. Czuchwicki 2007 ↓.
19. Grobelski 2007 ↓, s. 58.
20. Wykaz imienny Wlkp. IO ↓, s. 3.
21. Rozkazy KG SG ↓, s. 9/39.
22. Rozkazy KG SG ↓, s. 39/39.
23. Rozkazy KG SG ↓, s. 14/39.
24. Rozkazy KG SG ↓, s. 27/39.
25. Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 34.
26. Dyslokacja Wlkp. IG ↓, r. 1933.
27. Dyslokacja IG „Wolsztyn” ↓, s. 2.

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757.
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
• Wykaz dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Granicznego w latach 1933–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928–1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Wojciech Grobelski: Działalność społeczna Straży Granicznej na pograniczu polsko – niemieckim na przykładzie komisariatu SG w Zbąszyniu. 2007. [dostęp 2017-03-14].
• Wacław Czuchwicki: Wydalenie Żydów z Niemiec w 1938 r. w okolicach przygranicznego Zbąszynia. Internetowy Kantor Wydawniczy Muzeum Regionalnego Ziemi Zbąszyńskiej I Regionu Kozła w Zbąszyniu „Szkice Zbąszyńskie”, 2007. [dostęp 2018-02-125]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-26)].zły zapis daty dostępu
• Wykaz imienny oficerów i szeregowych Straży Granicznej Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego pracujących w Przysposobieniu Wojskowym → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Charakterystyka terenu Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w latach 1935–1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Komendy Głównej Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.187/30 do 187/41.)
• Wykaz dyslokacji jednostek Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w 1936 roku → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.190/117.)