Kocanki piaskowe

Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium (L.) Moench) – gatunek roślin z rodziny astrowatych. Występuje na rozległych obszarach środkowej i wschodniej Europy (na wschód od Francji) oraz w Azji sięgając na wschodzie po wschodnią Syberię, a poza tym w Azji Środkowej i południowo-zachodniej^[3]. W Polsce gatunek jest pospolity na niżu, rozpowszechniony na Wyżynach Polskich, na obszarach górskich bardzo rzadki i obecny tylko w niższych położeniach^[4][5].

Kocanki piaskowe

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	kocanki
Gatunek	kocanki piaskowe
Nazwa systematyczna
Helichrysum arenarium (L.) Moench Methodus: 575 (1794)[3]
Synonimy
Cyttarium arenarium (L.) Peterm. Gnaphalium arenarium L.[3]

Morfologia

Pokrój

Kwiatostan

Liście rozet przyziemnych

Pokrój

Roślina zielna z drewniejącym kłączem, z którego wyrastają krótkie łodygi płonne oraz prosto wzniesione i nierozgałęziające się lub rozgałęzione tylko w obrębie kwiatostanu łodygi kwiatonośne osiągające 10–30 cm (rzadko do 50 cm) wysokości. Cała roślina wełnisto filcowata, gęsto ulistniona^[6].

Liście

Całobrzegie, dolne łopatkowato lancetowate, zwężone w ogonek. Środkowe i górne liście węższe, równowąsko lancetowate i siedzące^[6].

Kwiaty

Zebrane w kulistawe lub odwrotnie jajowate, pomarańczowo-żółto-złociste, rzadziej bladożółte czy purpurowe koszyczki, te zaś skupione po 3–20 tworzą na szczycie pędu baldachokształtną wiechę. Okrywa koszyczków jest suchobłoniasta, z listkami luźnymi, licznymi, ułożonymi dachówkowato. Zewnętrzne listki są krótkie i odwrotnie jajowate, wewnętrzne coraz dłuższe i węższe do równowąskich. Kwiaty wszystkie lub większość obupłciowe, rurkowate, z 5-ząbkowym i ogruczolonym rąbkiem. Czasem obecne są brzeżne, nitkowate kwiaty żeńskie wyrastające w jednym szeregu^[6].

Owoce

Podługowate^[6], pięciokanciaste niełupki o długości 1 mm^[7] z pierzastym puchem kielichowym długości do 4 mm^[6].

Gatunek podobny

W Polsce kocanki mogą być pomylone z szarotą żółtobiałą Pseudognaphalium luteoalbum, która jednak rośnie w miejscach wilgotnych, ma koszyczki zebrane w główkowate skupienia na szczytach pędów (nie spłaszczone od góry), listki okrywy jasne (słomiastożółte), w 2–3 szeregach, przylegające, rozluźniające się i rozpościerające tylko w czasie owocowania^[6].

Biologia i ekologia

Bylina. Kwitnie od lipca do października^[6]. Kwiaty zapylane są przez owady, a owoce rozsiewane są przez wiatr^[7]. Siedlisko: rośnie na glebach piaszczystych^[7], ubogich, o różnym odczynie – od bardzo kwaśnego do zasadowego^[4], w miejscach nasłonecznionych, ale toleruje też przejściowe ocienienie^[4]. Rośnie w murawach napiaskowych, w tym na wydmach nadmorskich, w murawach kserotermicznych, w świetlistych zaroślach, dąbrowach i w borach^[4], ale też na odłogach, nieużytkach i przydrożach^[7]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Koelerio-Corynephoretea^[8]. Liczba chromosomów 2n = 28^[9].

Jest rośliną żywicielską larw motyla rusałki osetnik^[10].

Zmienność

W obrębie gatunku wyróżniane są cztery podgatunki^[3]:

• Helichrysum arenarium subsp. arenarium
• Helichrysum arenarium subsp. erzincanicum P.H.Davis & Kupicha
• Helichrysum arenarium subsp. ponticum (Velen.) A.R.Clapham
• Helichrysum arenarium subsp. rubicundum (K.Koch) P.H.Davis & Kupicha

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest w Polsce od 1983 częściową ochroną gatunkową na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1983^[11], 1995^[12], 2001^[13], 2004^[14], 2012^[15] i 2014^[16]. Uzasadnieniem dla ochrony jest zagrożenie wynikające z niekontrolowanego i intensywnego zbierania roślin z siedlisk naturalnych w celach leczniczych^[4].

Zastosowanie

Roślina ozdobna

Jest uprawiana na rabatach, szczególnie zaś nadaje się na suche bukiety, gdyż po wysuszeniu kwiaty długo zachowują naturalne kolory.

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Kwiatostan kocanki piaskowej jest surowcem zielarskim o nazwie Inflorescentia Helichrysi. Zawiera chalkony, flawonoidy, żółty chalkon – izosalipurpozyd, naryngeninę, kemferol, apigeninę, luteolinę i kwercetynę; kwasy fenolowe (kawowy, syryngowy, protokatechowy, kumarowy), garbniki, fitosterole (kampesterol, beta-sitosterol), hydroksykumaryny (umbeliferon, eskuletyna, skopoletyna), olejek eteryczny (0,05%), barwniki (arenol, homoarenol), ftalidy (5,7-dwuhydroksyftalid), trójterpeny (kwas ursolowy)^[17].

Działanie

Kwiat kocanki piaskowej działa rozkurczająco na mięśnie pęcherzyka żółciowego, pobudza czynność wątroby. Surowiec stosowany jest w chorobach wątroby spowodowanych uszkodzeniem miąższu tego narządu i niedostatecznym wytwarzaniem żółci, a także w stanach skurczowych i zapalnych dróg żółciowych, kamicy żółciowej, atonii pęcherzyka żółciowego i skurczu zwieracza Oddiego^[18].

Uprawa

Wymaga żwirowatego, przepuszczalnego i niezbyt żyznego podłoża oraz słonecznego stanowiska. Rozmnaża się z nasion, sadzonek pędowych lub przez podział kłączy. Roślinę na suche bukiety zbiera się od lipca do sierpnia, przed całkowitym rozwinięciem się koszyczków (koszyczki rozwierają się podczas suszenia, natomiast w pełni rozwinięte stają się po ususzeniu nieładne). Suszenie powinno odbywać się na powietrzu, w przewiewie, w temperaturze 35 °C; po wysuszeniu należy usunąć nadmiar szypułek.