Karsin (gmina)

Karsin – gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie kościerskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie gdańskim. Wcześniej gmina lub tereny gminy należały do dawnego powiatu chojnickiego. Gmina leży na terenie Borów Tucholskich.

Karsin

gmina wiejska
Herb
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kościerski
TERC	2206032
Wójt	Roman Brunke
Powierzchnia	169,2 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności	6249[1]
• gęstość	36,9 os./km²
Nr kierunkowy	58
Tablice rejestracyjne	GKS
Adres urzędu: ul. Długa 222 83-440 Karsin
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba sołectw 11
Położenie na mapie województwa pomorskiego Karsin
Położenie na mapie Polski Karsin
53°54′N 17°56′E
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

W skład gminy wchodzi 11 sołectw: Bąk, Borsk, Cisewie, Dąbrowa, Górki, Karsin, Osowo, Przytarnia, Wdzydze Tucholskie, Wiele, Zamość.

Na terenie gminy znajduje się 177 obiektów zabytkowych, z czego 6 jest na liście Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Położenie

Położenie gminy Karsin na tle powiatu i województwa

Gmina Karsin znajduje się w południowej części powiatu kościerskiego. Graniczy z gminami leżącymi w powiecie kościerskim: Kościerzyna (wiejska), Stara Kiszewa, Dziemiany oraz z leżącymi w powiecie chojnickim: Czersk i Brusy.

Gmina Karsin według podziału fizycznogeograficznego Kondrackiego znajduje się w całości na terenie mezoregionu Bory Tucholskie^[2].

W podziale administracyjnym z lat 1975-1998 gmina Karsin leżała na terenie województwa gdańskiego i graniczyła z województwem bydgoskim^[3].

Środowisko naturalne

Ukształtowanie powierzchni w okolicy Górek

Jezioro Wielewskie

Rezerwat Motowęże

Geologia

Centralna część gminy znajduje się na wzgórzu morenowym, zbudowanym z gliny zwałowej. W pozostałej części gminy dominują utwory piaszczyste i żwirowe^[4]. Oprócz osadów polodowcowych na powierzchni, szczególnie w dolinach znajdują się osady młodsze – holoceńskie, wśród których dominują namuły^[5].

Geomorfologia

Rzeźba terenu jest typowa dla postglacjalnej rzeźby Pojezierza Południowopomorskiego^[5]. Warstwa skał trzeciorzędowych została w całości zakryta przez osady młodsze^[6].

Wysoczyzna morenowa, położona w centralnej części gminy, posiada urozmaiconą rzeźbę z deniwelacjami dochodzącymi do 45 metrów. Najwyższy punkt gminy znajduje się na północ od Wiela i ma 201,4 m n.p.m. Drugie co do wysokości wzgórze znajduje się w pobliżu Przytarni i ma 195,3 m n.p.m. Trzecie znajduje się w pobliżu Górek, a jego wysokość wynosi 167 m n.p.m.^[4] Dominującą formą terenu jest sandr^[5].

Gleby

Na terenie gminy występują dwa zasadnicze typy gleb: gleby brunatne kwaśne oraz gleby bielicowe^[7]. Wśród gleb bielicowych dominują gleby słabogliniaste oraz luźne^[8]. W pobliżu rzek występują gleby organiczne^[9].

Sieć hydrologiczna

Gmina Karsin znajduje się w zlewni Wdy oraz – w niewielkim stopniu – Brdy, będących dorzeczami Wisły. Dominujący kierunek spływu to z północnego zachodu na południowy wschód^[10]. Największymi jeziorami są Jezioro Wdzydze (leżące w gminach Karsin i Kościerzyna) oraz położone w całości na terenie gminy Jezioro Wielewskie^[11]. Jezioro Wdzydze jest jeziorem rynnowym, natomiast Wielewskie jeziorem moreny dennej^[12].

Historia

Pierwsze wzmianki o miejscowościach leżących na terenie gminy pochodzą z XIV wieku. Są to najczęściej przywileje lokacyjne wsi. Cisewie otrzymało ten przywilej w 1323, Górki – w 1352, Miedzno – w 1353, Kliczkowy – w 1357, Karsin – w 1360, Osowo – w 1374, Przytarnia – w 1378, Wiele – w 1382, Borsk – w 1383. Z dokumentów wynika, że miejscowości te już istniały wcześniej. Obszar gminy był położony na terenie powiatu tucholskiego^[13]. Ziemie te miały mocne powiązania gospodarcze z Chojnicami.

21 września 1772, w wyniku I rozbioru Polski, teren gminy wszedł w skład państwa pruskiego. Prusacy utworzyli tego samego dnia powiat chojnicki, do którego weszły tereny gminy Karsin. Powiat ten należał do rejencji kwidzyńskiej^[14].

1 sierpnia 1919 utworzono województwo pomorskie, ze stolicą w Toruniu. W powiecie Chojnickim znalazło się jedno miasto oraz 88 gmin wiejskich. Liczba gmin oraz ich granice ulegały częstym zmianom. 23 marca 1933 liczba oraz granice gmin uległy stabilizacji. Karsin stracił siedzibę gminy^[14]. W 1935 Karsin odzyskał stolicę gminy^[15].

Podczas II wojny światowej został wprowadzony nowy podział administracyjny, korygujący granice gminy^[16]. W 1945 Karsin zachował siedzibę gminy^[17].

W 1975, w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej, gmina weszła w skład województwa gdańskiego. Po kilkunastu latach – w 1990 – gmina weszła w skład rejonu kościerskiego. Dziewięć lat później – w 1999 – gmina weszła w skład powiatu kościerskiego, wchodzącego w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Gdańsku^[13].

Demografia

Ludnością zamieszkującą gminę Karsin są Zaboracy będący jedną z kaszubskich grup etnicznych^[18].

Miejscowości

Tab. 1. Miejscowości podstawowe oraz ich integralne części w administracji gminy Karsin, z wyrażeniem ich położenia geograficznego.
Identyfikator SIMC	Nazwa miejscowości	Rodzaj miejscowości	Miejscowość podstawowa	Położenie geograficzne
0162790	Abisynia	część wsi	Wiele	53°55′45″N 17°50′14″E
0162398	Abisynia	osada		53°55′25″N 17°55′59″E
0162518	Abisynia Górska	część wsi	Górki	53°55′58″N 17°55′29″E
0162620	Ameryka	część wsi	Osowo	53°52′10″N 17°55′38″E
0162381	Bąk	wieś		53°55′15″N 17°57′32″E
0162808	Bekasowo	część wsi	Wiele	53°54′40″N 17°52′07″E
0162814	Będomin	część wsi	Wiele	53°54′38″N 17°52′29″E
0162820	Biała Góra	część wsi	Wiele	53°54′54″N 17°51′29″E
0162636	Białe Błoto	część wsi	Osowo	53°51′45″N 17°54′01″E
0162412	Borsk	wieś		53°56′58″N 17°55′27″E
0162910	Buchta	część wsi	Zamość	53°50′31″N 17°52′51″E
1067124	Chojny	osada wsi	Wiele	53°56′12″N 17°50′58″E
0162406	Cisewie	wieś		53°54′38″N 17°56′33″E
0162429	Czarnowodzianka	część wsi	Borsk	53°57′21″N 17°54′48″E
0162748	Czyste	osada leśna wsi	Wdzydze Tucholskie	53°58′31″N 17°58′23″E
0162487	Dąbrowa	wieś		53°53′54″N 17°51′23″E
0162576	Dębowiec	osada wsi	Karsin	53°52′37″N 17°56′48″E
0162501	Górki	wieś		53°55′57″N 17°54′42″E
0162435	Jasnochówka	część wsi	Borsk	53°57′33″N 17°55′15″E
0162441	Jeziorna	część wsi	Borsk	53°57′26″N 17°55′01″E
0162850	Jeżewo	osada leśna wsi	Wiele	53°56′42″N 17°50′49″E
0162688	Joniny Duże	osada	Przytarnia	53°58′38″N 17°53′32″E
0162694	Joniny Małe	osada	Przytarnia	53°58′28″N 17°52′27″E
0162553	Karsin	wieś		53°54′14″N 17°55′46″E
0162560	Karsin-Wybudowanie	część wsi	Karsin	53°54′09″N 17°53′46″E
0162582	Kąty	osada	Karsin	53°53′39″N 17°57′31″E
0162524	Kliczkowy	wieś		53°56′24″N 17°53′40″E
0162702	Knieja	osada	Przytarnia	53°56′58″N 17°53′32″E
1061446	Krzywe	osada leśna wsi	Wdzydze Tucholskie	53°58′22″N 17°57′38″E
0162760	Lipa	osada leśna wsi	Wdzydze Tucholskie	53°59′17″N 17°55′29″E
0162530	Malary	część wsi	Kliczkowy	53°56′26″N 17°54′37″E
0162607	Miedzno	wieś		53°53′59″N 17°58′52″E
0162599	Mniszek	osada wsi	Karsin	53°52′49″N 17°57′29″E
0162866	Mrówkowo	osada leśna wsi	Wiele	53°54′48″N 17°52′27″E
1061452	Niebo	część wsi	Osowo	53°52′41″N 17°52′52″E
0162613	Osowo	wieś		53°52′18″N 17°53′33″E
1014524	Osowo-Wybudowanie	część wsi	Osowo	53°52′57″N 17°53′25″E
0162659	Osówko	część wsi	Osowo	53°52′22″N 17°54′17″E
0162665	Ostrzywilk	osada wsi	Osowo	53°51′42″N 17°53′04″E
0162872	Piątkowo	osada leśna wsi	Wiele	53°55′02″N 17°49′36″E
0162926	Pionki	część wsi	Zamość	53°50′35″N 17°54′15″E
0162458	Podrąbiona	osada leśna wsi	Borsk	53°56′34″N 17°58′12″E
0162932	Popia Góra	osada	Zamość	53°50′48″N 17°52′29″E
0162889	Przydół	osada leśna wsi	Wiele	53°55′15″N 17°52′59″E
0162671	Przytarnia	wieś		53°56′56″N 17°52′26″E
1061469	Przytarnia-Wybudowanie	część wsi	Przytarnia	53°56′35″N 17°52′51″E
0162719	Robaczkowo	osada wsi	Przytarnia	53°57′07″N 17°51′05″E
0162895	Rogalewo	osada leśna wsi	Wiele	53°55′59″N 17°49′04″E
0162464	Rysiny	osada leśna wsi	Borsk	53°55′54″N 17°57′42″E
0162547	Smolewo	osada leśna wsi	Górki	53°55′26″N 17°58′51″E
0162731	Wdzydze Tucholskie	wieś		53°58′28″N 17°55′40″E
0162783	Wiele	wieś		53°55′22″N 17°51′43″E
1061475	Wiele-Wybudowanie	część wsi	Wiele	53°55′50″N 17°53′27″E
0162493	Wybudowania Dąbrowskie	część wsi	Dąbrowa	53°53′07″N 17°53′01″E
0162725	Wygoda	osada	Przytarnia	53°59′07″N 17°52′57″E
0162777	Zabrody	osada leśna	Wdzydze Tucholskie	53°57′51″N 17°57′49″E
0162903	Zamość	wieś		53°50′54″N 17°53′46″E
0162470	Żebrowo	osada	Borsk	53°55′49″N 17°56′59″E
Źródła: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części(xls),Zbiory danych państwowego rejestru nazw geograficznych -2024-11-24

• Piramida wieku mieszkańców gminy Karsin w 2014 roku^[1].

Gospodarka

Pole uprawne w Malarach

Centrum Wiela

Rolnictwo i leśnictwo

W 2007 z pierwszego sektora gospodarczego utrzymywało się 0,9% mieszkańców gminy. Mimo to użytki rolne zajmują 37,9% powierzchni gminy^[19]. Według danych ze spisu rolnego z 2002 rolnictwo jest rozdrobnione. W 2002 na 887 gospodarstw 287 miało mniej niż 1 ha powierzchni gruntów ornych, 139 – od 1 ha do 2 ha. Gospodarstw ponad 50 ha było 9, przy czym nie było żadnych powyżej 100 ha^[20]. Kolejnym problemem rolnictwa jest niska jakość gleb. Dominują gleby klasy IV i V. Produkcja jest niewyspecjalizowana, szczególnie w gospodarstwach małych. Produkcja towarowa jest niska, głównie na potrzeby własne. Tradycjonalizm w rolnictwie powoduje jednak potencjał agroturystyczny^[21].

Przemysł i budownictwo

W latach 60. XX wieku na terenie gminy zaczął rozwijać się przemysł. Planowano urbanizację Karsina i odejście od rolnictwa jako głównego źródła utrzymania ludności^[22].

W 2007 przemyśle i budownictwie pracowało 51% pracujących mieszkańców gminy^[19]. Głównymi gałęziami przemysłu są: przemysł rolno-spożywczy i przemysł drzewny^[23].

Usługi

Sektor usługowy rozwija się, jednakże wciąż jest słabo rozwinięty. W usługach dominuje handel oraz obsługa turystyczna^[24].

Na terenie gminy znajdują się trzy szlaki turystyczne PTTK: im. Izydora Gulgowskiego^[25], Kręgów Kamiennych^[26] oraz Wdzydzki^[27].

Transport

Fragment sieci kolejowej w okolicy Karsina

Transport kolejowy

Na terenie gminy znajduje się jeden przystanek kolejowy – Karsin, położony przy linii kolejowej nr 215^[28]. Przystanek ten znajduje się w południowej części Karsina, przy ulicy Dworcowej^[29].

Kolej dotarła do Karsina w 1928, podczas budowy Magistrali Węglowej^[30].

Transport drogowy

Na terenie gminy nie ma żadnych dróg krajowych i wojewódzkich. Główną drogą jest droga powiatowa nr 2410G łącząca Karsin oraz Wiele z drogą wojewódzką nr 214 oraz drogą krajową nr 22 (w Czersku)^[31].

Kultura

Kalwaria we Wielu

Panorama Przytarni

Oświata

Na terenie gminy działają dwa zespoły szkół, w których znajdują się szkoła podstawowa i gimnazjum – Zespół Szkół nr 1 w Karsinie oraz Zespół Szkół nr 2 w Wielu. Oprócz tego w Osowie znajduje się szkoła podstawowa. W tych miejscowościach działają również przedszkola^[32].

Sport

Na terenie gminy działa jeden klub piłkarski – Gwiazda Karsin. Drużyna gra zazwyczaj w gdańskiej A albo B-klasie^[33]. Klub mecze w charakterze gospodarza gra na stadionie przy ulicy Kolejowej 12 w Karsinie^[34].

Zabytki

Na terenie gminy znajdują się 6 obiektów znajdujących się na liście Narodowego Instytutu Dziedzictwa:

• budynek gospodarczy przy domu nr 13 w Borsku
• park dworski wraz z alejami dojazdowymi w Cisewiu
• dom nr 3 w Przytarni
• budynek gospodarczy przy domu nr 23 w Przytarni
• kościół św. Mikołaja we Wielu
• kalwaria we Wielu

Ponadto na liście znajdują się układu ruralistyczne wsi: Przytarnia, Wdzydze Tucholskie oraz Wiele.

W Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków znajdują się 177 obiekty położone na terenie gminy^[35].

Religia

Kościół parafialny w Karsinie

Kościół rzymskokatolicki

Na terenie gminy znajdują się trzy parafie rzymskokatolickie^[36]:

• Parafia Matki Bożej Różańcowej w Karsinie (Karsin, Abisynia, Bąk, Cisewie, Dębowiec, Miedzno, Mniszek)^[37],
• Parafia Świętego Maksymiliana Marii Kolbego w Osowie (Osowo, Białe Błoto, Osówko, Popia Góra, Rudziny)^[38],
• Parafia Świętego Mikołaja – Sanktuarium Kalwaryjskie w Wielu (Wiele, Borsk, Broda, Czyste, Dąbrowa, Górki, Huta, Joniny, Kliczkowy, Przytarnia, Wdzydze Tucholskie, Zabrody)^[39],

Wszystkie są częścią dekanatu bruskiego, będącego częścią diecezji pelplińskiej.

• Miejscowość Zamość jest częścią parafii w Mokrem (gmina Czersk)^[40].

Najstarszą parafią na terenie gminy jest parafia wielewska, która powstała w XV wieku. Parafia w Karsinie wyodrębniła się z niej w 1913^[41] (lecz do 1936 pozostawała jako kuracja)^[42]. W Osowie (od parafii Karsin) w 1984. Parafia w Mokrem w 1976 (z parafii Czersk)^[41].

Administracja i polityka

Urząd Gminy w Karsinie

Wójt i Rada Gminy

Na czele gminy stoi wójt oraz piętnastoosobowa rada gminy^[43]. Wójtem gminy jest Roman Brunke^[44].

Okręgi wyborcze

Mieszkańcy gminy Karsin wybierają przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego w okręgu nr 1, przedstawicieli do Sejmu w okręgu nr 26^[45], natomiast do Senatu w Okręgu nr 63^[46]. Siedzibami komisji wyborczych do sejmu i senatu jest Gdynia, natomiast do Parlamentu Europejskiego – Gdańsk^[47].

Przypisy

1. Gmina Karsin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-16], liczba ludności na podstawie danych GUS.
2. Jerzy Kondracki: Geografia Regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002, s. 74. ISBN 83-01-13897-1.
3. Poznaj swoje województwo. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979, s. Okładka.
4. Krzysztof Pietelski, Ireneusz Olszak. Wiek osadów „Wielewskiej Wyspy Morenowej” na obszarze sandru kościerskiego. „Słupskie Prace Geograficzne”. 3/2007. s. 141-148.
5. „Stary Las” 2010 ↓, s. 18.
6. Gierszewski 1971 ↓, s. 11.
7. „Stary Las” 2010 ↓, s. 45.
8. Gierszewski 1971 ↓, s. 24.
9. „Stary Las” 2010 ↓, s. 46.
10. Gierszewski 1971 ↓, s. 19.
11. Gierszewski 1971 ↓, s. 20.
12. Gierszewski 1971 ↓, s. 22.
13. Witamy na stronach internetowych Gminy Karsin. [dostęp 2020-02-02]. (pol.).
14. Gierszewski 1971 ↓, s. 127.
15. Ostrowski 2003 ↓, s. 387.
16. Gierszewski 1971 ↓, s. 237.
17. Gierszewski 1971 ↓, s. 261.
18. Gierszewski 1971 ↓, s. 349.
19. g_karsin.pdf. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-14)]. (pol.).
20. „Stary Las” 2010 ↓, s. 16-17.
21. „Stary Las” 2010 ↓, s. 17.
22. Gierszewski 1971 ↓, s. 267.
23. Kaszuby – Powiat Kościerski, Kościerzyna, Kamienne Kręgi, Skansen Wdzydze, Atrakcje, Przewodnik, Sprzęt Rehabilitacyjny, Sprzęt Laboratoryjny, Sprzęt Medyczny, Meble Biurowe, Wagi, wózki inwalidzkie. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-14)].
24. „Stary Las” 2010 ↓, s. 19.
25. PTTK – Znakowane Szlaki Turystyczne Województwa Pomorskiego – Izydora Gulgowskiego:. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
26. PTTK – Znakowane Szlaki Turystyczne Województwa Pomorskiego – Szlak Kręgów Kamiennych:. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
27. PTTK – Znakowane Szlaki Turystyczne Województwa Pomorskiego – Szlak Wdzydzki:. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
28. Karsin w Ogólnopolskiej Bazie Kolejowej – bazakolejowa.pl
29. Karsin,Dworcowa. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
30. Dawid Keller (red.): Dzieje kolei w Polsce. Rybnik: Eurosprinter, 2012, s. 256. ISBN 978-83-931006-8-2.
31. Starostwo Kościerzyna – Kalendarium Prac. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-14)]. (pol.).
32. Kuratorium Gdańskie: Wykaz szkół i placówek. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
33. Skarb – Gwiazda Karsin. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
34. Gwiazda Karsin – O klubie. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
35. Wojewódzka Ewidencja Zabytków. ochronazabytkow.gda.pl. [dostęp 2012-11-24]. (pol.).
36. Dekanat Bruski. Diecezja Pelplińska. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-17)]. (pol.).
37. Parafia Matki Boskiej Różańcowej. Diecezja Pelplińska. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)]. (pol.).
38. Parafia Świętego Maksymiliana Marii Kolbego. Diecezja Pelplińska. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
39. Parafia Świętego Mikołaja – Sanktuarium Kalwaryjskie. Diecezja Pelplińska. [dostęp 2013-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-14)]. (pol.).
40. Parafia Świętego Józefa. Diecezja Pelplińska. [dostęp 2013-08-09]. (pol.).
41. Łosiński 2010 ↓, s. 5.
42. Łosiński 2010 ↓, s. 6.
43. Rada Gminy. karsin.pl. [dostęp 2018-09-05].
44. Wójt. karsin.pl. [dostęp 2018-09-05].
45. Wybory 2011 – Geografia (Sejm). [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
46. Wybory 2011 – Geografia (Senat). [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
47. Wybory 2011 – Okręgowe Komisje Wyborcze. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).

Bibliografia

• Aktualizacja programu ochrony środowiska dla gminy wiejskiej Karsin będącej udziałowcem zakładu utylizacji odpadów komunalnych „Stary Las” sp. z o.o. na lata 2010 – 2013, z perspektywą 2014 – 2017. Karsin: 2010.
• Stanisław Gierszewski (red.): Chojnice dzieje miasta i powiatu. Wrocław – Warszawa - Kraków - Gdańsk: Ossolineum, 1971.
• Aleksander Łosiński: Dzieje parafii Karsin. Pelplin: Bernardinium, 2010. ISBN 978-83-7380-910-9.
• Kazimierz Ostrowski (red.): Dzieje Chojnic. Chojnice: Urząd Miejski w Chojnicach, 2003.