Loading AI tools
zbójnik karpacki słowackiego pochodzenia Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Juraj Jánošík[5], pol. Jerzy Janosik[6], węg. Jánosik György, łac. Georgii Janossik[7] (ur. 25 stycznia[1] lub 25 lutego[2] 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – tatrzański zbójnik, słowacki bohater narodowy[8][9][10].
Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957 r., Park Kultury i Wypoczynku (Park kultúry a oddychu) w Bratysławie. | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
17 marca 1713 |
Przyczyna śmierci |
stracony przez powieszenie na haku za lewe żebro |
Narodowość | |
Wyznanie | |
Rodzice | |
Krewni i powinowaci |
Ján, Martin, Adam (bracia) |
Strona internetowa |
Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová[11], opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688[2]. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.
Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca[2] z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.
W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami[12]. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.
Zimą 1713 Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom[13][14][15]. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay ostatecznie skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.
O Uhorčíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka[16]. Według innych podań Jánošík został zdradzony przez kochankę.
Mimo że historyczna prawda o Juraju Jánošíku jest znana od lat międzywojennych, jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze[17]. Przykładowo, często podaje się błędnie, że jego najwierniejszym towarzyszem był Jakub Surovec, który w rzeczywistości urodził się dwa lata po jego śmierci[18].
W drugiej połowie XVIII wieku Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nazwane jego imieniem takie, jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.
Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski. W podobnym tonie, jako polskiego bohatera, Janka Dziurę, wywodzącego się z uciskanego przez sanację ludu przedstawił go Jalu Kurek w mocno nacechowanej ideologicznie trylogii Janosik, której akcja dzieje się na żywiecczyźnie.
Na podstawie motywów literackich Tetmajera w Polsce, w latach 70., powstał serial telewizyjny w reżyserii Jerzego Passendorfera pt. Janosik, a także wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009[19].
Zofia Urbanowska na podstawie legendy Andrzeja Stopki napisała baśń pt. Janosik, utwór ten został niedawno wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich. Urbanowska wykorzystała w niej motyw, zgodny z tradycją ludową, wedle której Janosik zyskał nadprzyrodzone moce dzięki ciupadze, pasowi i kierpcom.
Pojawił się on w 1944 na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 na 2-koronowej monecie[20].
Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika[21].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.