Język karakałpacki

Język karakałpacki (Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі) – język turkijski z grupy kipczackiej, używany głównie przez Karakałpaków mieszkających w Karakałpacji (Uzbekistan), gdzie jest językiem urzędowym, obok uzbeckiego^[1]. Karakałpacy z pozostałej części Uzbekistanu używają w większej mierze języka uzbeckiego. Posługuje się nim także około 2000 mieszkańców Afganistanu. Rozpowszechniony jest również wśród mniejszych grup w Rosji, Kazachstanie, Turcji i w innych częściach świata.

Qaraqalpaq tili
Қарақалпақ тілі

Obszar	Uzbekistan, Afganistan, Rosja, Kazachstan
Liczba mówiących	412 tys. (1993)
Pismo/alfabet	łacińskie, cyrylica
Klasyfikacja genetyczna
Języki ałtajskie (?) Języki tureckie Języki kipczackie Język karakałpacki
Status oficjalny
język urzędowy	Karakałpacja (Uzbekistan)
Ethnologue	5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-2	kaa
ISO 639-3	kaa
IETF	kaa
Glottolog	kara1467
Ethnologue	kaa
GOST 7.75–97	кал 275
WALS	kkp
SIL	KAC
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku karakałpackim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Zazwyczaj wyróżnia się dwa dialekty – północno-wschodni i południowo-wschodni, czasem rozważa się także dialekt używany w Kotlinie Fergańskiej.

Alfabet

Szyld w języku karakałpackim w Nukus

Arabski

Do roku 1924 język karakałpacki nie był powszechnie zapisywany^[2]. Wyższe warstwy społeczne i duchowieństwo używały pisma, opartego na alfabecie arabskim^[3]. W 1924 r. opracowano zaś pierwszy ustandaryzowany alfabet dla języka karakałpackiego, który miał następującą postać^[2]:

ا	ب	پ	ت	ج	چ	خ
د	ر	ز	س	ش	ع	ف
ق	ک	گ	ڭ	ل	م	ن
ھ	ە	و	ۇ	ۋ	ىُ	ی
ٴ

Niestety nie był najlepiej dostosowany do karakałpackiej fonetyki, a w latach 20. XX wieku rozpoczął się proces latynizacji, przez co do zapisu języka karakałpackiego wprowadzono janalif^[2].

Cyrylicki

Pod koniec lat 30. XX wieku wszczęto proces wprowadzenia cyrylicy, jako systemu pisma dla języków mniejszościowych ZSRR. Oficjalnie uzasadniano to potrzebą ujednolicenia systemów pisma i korzyściami typograficznymi, jednak nieujawnionym celem było umocnienie pozycji języka rosyjskiego w społeczeństwie^[4]. W Karakałpacji alfabet cyrylicki wprowadzono w 1940 r. i miał następującą postać:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н
О о	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф
Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Ғ ғ	Қ қ	Ҳ ҳ

Do zapisu dźwięku [ŋ] wykorzystywano dwuznak нг^[2].

Do zapisu dźwięków, będących odpowiednikami niemieckich Ä, Ö i Ü, wykorzystywano Ь znajdujący się po następującej spółgłosce (np. тань jako tän, созь jako söz, жунь jako jün)^[2]. Podobny system stosowany jest w ortografii tatarskiej.

W 1960 r. w życie weszła kolejna reforma ortografii, wskutek której alfabet uzupełniono o litery Ә, Ё, Ң, Ө, Ү oraz Ў i zmieniono porządek liter. Dzięki temu przybrał swoją ostateczną postać^[2]:

А а	Ә ә	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
Қ қ	Л л	М м	Н н	Ң ң	О о	Ө ө
П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү	Ў ў
Ф ф	Х х	Ҳ ҳ	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

W latach 1963—1964 ponownie podjęto kwestię udoskonalenia pisma karakałpackiego. W 1964 r. powołano specjalną komisję, która opracowała nowy projekt alfabetu i ortografii, proponując zniesienie liter Ў i Ң. Projekt spotkał się jednak z poważnymi protestami nauczycieli i ostatecznie nie został przyjęty^[3].

Mimo reform lat 90. i 2000., mających na celu wprowadzenie alfabetu łacińskiego, alfabet cyrylicki jest wciąż powszechnie używany: w tym alfabecie publikowana jest literatura, drukowana jest największa gazeta w Karakałpakstanie „Erkin Qaraqalpaqstan(inne języki)”, a dokumenty wciąż są przetwarzane w instytucjach rządowych^[5].

Łaciński

Na początku lat 90. w niepodległym Uzbekistanie rozpoczęto prace nad wprowadzeniem pisma łacińskiego w kraju. Pod koniec 1993 r. zatwierdzono projekt zlatynizowanego alfabetu uzbeckiego, a rok później – karakałpackiego. Składał się z następujących liter: Aa, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ḡḡ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, N̄n̄, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz^[6].

Jednak w 1995 r. zrezygnowano ze znaków diakrytycznych, zarówno w uzbeckim, tak i karakałpackim, zastępując je przy pomocy dwuznaków i apostrofów. Alfabet, przyjęty w 1995 r., prezentuje się następująco: Aa, Aʻaʻ, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Gʻgʻ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Nʻnʻ, Oo, Oʻoʻ, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Uʻuʻ, Vv, Ww, Yy, Zz, Sh sh^[6].

W 2009 r. ponownie dokonano zmian w alfabecie. Zgodnie z ustawą Republiki Karakałpackiej z dnia 8 października 2009 r., dwuznak ts zastąpiono przez literę c. Litery e, o i oʻ na początku rodzimych wyrazów zaczęto zapisywać jako ye, wo i woʻ. Litera I ı została zastąpiona przez Iʻ iʻ. Wprowadzono również dwuznak ch. Po reformie alfabet karakałpacki wyglądał następująco: A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, W w, X x, Y y, Z z, Aʻ aʻ, Oʻ oʻ, Iʻ iʻ, Uʻ uʻ, Gʻ gʻ, Nʻ nʻ, Sh sh, Ch ch^[7].

W 2016 r. dokonano kolejnej reformy, która zastąpiła apostrof akcentem ostrym (w przypadku Iʻ iʻ – zastąpiono na Í ı). Także wycofano zmianę z 2009 r. dotyczącą zapisu ye, wo oraz woʼ na początku wyrazów^[8].

Obowiązujący alfabet wygląda następująco^[8]:

А а	Á á	B b	D d	Е е	F f	G g	Ǵ ǵ	H h	X x
Í ı	I i	J j	K k	Q q	L l	М m	N n	Ń ń	О о
Ó ó	P p	R r	S s	Т t	U u	Ú ú	V v	W w	Y y
Z z	Sh sh	C c	Ch ch

Fonetyka

Spółgłoski

Poniżej jest umieszczona tabela spółgłosek karakałpackich. W nawiasach są podane dźwięki występujące wyłącznie w wyrazach zapożyczonych^[9].

		Wargowe	Przedniojęzykowo-dziąsłowe	Zadziąsłowe/ palatalne	Miękkopodniebienne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m ⟨m/м⟩	n ⟨n/н⟩		ŋ ⟨ń/ң⟩
Zwarte	bezdźwięczne	p ⟨p/п⟩	t ⟨t/т⟩		k ⟨k/к⟩	q ⟨q/қ⟩
	dźwięczne	b ⟨b/б⟩	d ⟨d/д⟩		ɡ ⟨g/г⟩
Zwarto-szczelinowe	bezdźwięczne		(t͡s ⟨c/ц⟩)	(t͡ʃ ⟨ch/ч⟩)
	dźwięczne			d͡ʒ ⟨j/ж⟩
Szczelinowe	bezdźwięczne		s ⟨s/с⟩	ʃ ⟨sh/ш⟩	x ⟨x/х⟩		(h ⟨h/ҳ⟩)
	dźwięczne		z ⟨z/з⟩		ɣ ⟨ǵ/ғ⟩
Aproksymanty			l (ɫ) ⟨l/л⟩	j ⟨y/й⟩	w ⟨w/ў⟩
Drżące			r ⟨r/р⟩

Wymowa [d͡ʒ] i [t͡ʃ] poniekąd przypomina [ʒ] i [ʃ]^[9].

Oprócz tego są występują dźwięki [β] oraz [ɸ] jako alofony [b] i [p], choć w języku literackim są często zapisywane jako v i f^[9]. Co więcej, wyrazy takie, jak vagon, vokzal, fonar i ferma mogą być odczytywane tak, jak gdyby były zapisane jako bagon, bagzal, panar i perme^[10].

Samogłoski

Poniżej jest umieszczona tabela karakałpackich samogłosek^[9].

	Przednie		Tylne
	niezaokrąglone	zaokrąglone	niezaokrąglone	zaokrąglone
przymknięte	i ⟨i/и⟩	y ⟨ú/ү⟩	ɯ ⟨ı/ы⟩	u ⟨u/у⟩
środkowe	e ⟨e/е⟩	œ ⟨ó/ө⟩		o ⟨o/о⟩
otwarte	æ ⟨á/ә⟩		a ⟨a/а⟩

W języku karakałpackim funkcjonuje także harmonia samogłosek^[9][11].

Przypisy

1. JozefJ. Genzor JozefJ., Jazyky sveta: história a súčasnosť, Bratislava: Lingea, 2015, s. 276, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
2. Об усовершенствовании и унификации алфавита каракалпакского языка, [w:] Досжан СийпатдиновичД.С. Насыров Досжан СийпатдиновичД.С., Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР, Moskwa: Наука, 1972, 75—87 (ros.).
3. Орфография каракалпакского языка, [w:] Досжан СийпатдиновичД.С. Насыров Досжан СийпатдиновичД.С., Орфографии тюркских литературных языков СССР, Moskwa: Наука, 1973, 117—130 (ros.).
4. Кириллизация: символ единства народов, укрепление унитарного государства, попытка алфавитной гомогенизации, [w:] ПавелП. Дятленко ПавелП., Языковые реформы в Центральной Азии, s. 89–91 [dostęp 2024-12-28] (ros.).
5. Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңеси [online], strona Rady Ministrów Republiki Karakałpackiej [zarchiwizowane z adresu] (karak.).strona główna serwisu
6. Birgit N.B.N. Schlyter Birgit N.B.N., Prospects for Democracy in Central Asia, I. B. Tauris, 2005, s. 86–87, ISBN 978-91-86884-16-1 [dostęp 2024-12-28] (ang.).
7. Lati’n jazi’wi’na tiykarlang’an Qaraqalpaq a’lipbesin yengiziw haqqi’nda»g’i’ Qaraqalpaqstan Respublikasi’ Ni’zami’na qosi’mshalar ha’m wo’zgerisler kirgiziw haqqi’nda Qaraqalpaqstan Respublikasi’ni’n’ Ni’zami’ [online], 8 października 2009 [dostęp 2024-12-28] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-29] (karak.).{{Cytuj}} Nieprawidłowe/puste pola: "opublikowany".
8. Латын жазыўына тийкарланған қарақалпақ әлипбеси [online], Каракалпакский государственный университет им. Бердаха [zarchiwizowane z adresu 2018-08-17] (karak.).
9. StefanS. Wurm StefanS., The Karakalpak Language, „Anthropos”, 46 (3/4), 1951, s. 501, 509–510, ISSN 0257-9774 [dostęp 2025-01-09] (ang.), 501 - samogłoski 509-510 - spółgłoski.url
10. АбатбайА. Дәўлетов АбатбайА., ҲӘЗИРГИ ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИ ФОНЕТИКА, Nukus 2005, s. 65 [dostęp 2025-01-09] (karak.).
11. Shokhista AblakulovnaS.A. Elmuratova Shokhista AblakulovnaS.A., Morpheme variants of affixation in the Karakalpak language, Middle European Scientific Bulletin, s. 194–196, ISSN 2694-9970 [dostęp 2025-01-09] (ang.).

Linki zewnętrzne

Zobacz kategorię Język karakałpacki w Wikisłowniku

• Barbara F.B.F. Grimes Barbara F.B.F. (red.), Karakalpak, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 14, Dallas: SIL International, 2000 [zarchiwizowane z adresu 2005-05-13] (ang.).

Kontrola autorytatywna (język):

• GND: 4455658-5
• J9U: 987007541189505171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/Kara-Kalpak-language
• БРЭ: 5229747
• DSDE: karakalpakisk