Loading AI tools
język z rodziny turkijskiej używany głównie w Uzbekistanie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Język karakałpacki (Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі) – język turkijski z grupy kipczackiej, używany głównie przez Karakałpaków mieszkających w Karakałpacji (Uzbekistan), gdzie jest językiem urzędowym, obok uzbeckiego[1]. Karakałpacy z pozostałej części Uzbekistanu używają w większej mierze języka uzbeckiego. Posługuje się nim także około 2000 mieszkańców Afganistanu. Rozpowszechniony jest również wśród mniejszych grup w Rosji, Kazachstanie, Turcji i w innych częściach świata.
| Obszar | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
412 tys. (1993) | ||||
| Pismo/alfabet | |||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||
| |||||
| Status oficjalny | |||||
| język urzędowy | Karakałpacja (Uzbekistan) | ||||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||||
| Kody języka | |||||
| ISO 639-2 | kaa | ||||
| ISO 639-3 | kaa | ||||
| IETF | kaa | ||||
| Glottolog | kara1467 | ||||
| Ethnologue | kaa | ||||
| GOST 7.75–97 | кал 275 | ||||
| WALS | kkp | ||||
| SIL | KAC | ||||
| Występowanie | |||||
 | |||||
| W Wikipedii | |||||
| |||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||
Zazwyczaj wyróżnia się dwa dialekty – północno-wschodni i południowo-wschodni, czasem rozważa się także dialekt używany w Kotlinie Fergańskiej.
Do roku 1924 język karakałpacki nie był powszechnie zapisywany[2]. Wyższe warstwy społeczne i duchowieństwo używały pisma, opartego na alfabecie arabskim[3]. W 1924 r. opracowano zaś pierwszy ustandaryzowany alfabet dla języka karakałpackiego, który miał następującą postać[2]:
| ا | ب | پ | ت | ج | چ | خ |
| د | ر | ز | س | ش | ع | ف |
| ق | ک | گ | ڭ | ل | م | ن |
| ھ | ە | و | ۇ | ۋ | ىُ | ی |
| ٴ |
Niestety nie był najlepiej dostosowany do karakałpackiej fonetyki, a w latach 20. XX wieku rozpoczął się proces latynizacji, przez co do zapisu języka karakałpackiego wprowadzono janalif[2].
Pod koniec lat 30. XX wieku wszczęto proces wprowadzenia cyrylicy, jako systemu pisma dla języków mniejszościowych ZSRR. Oficjalnie uzasadniano to potrzebą ujednolicenia systemów pisma i korzyściami typograficznymi, jednak nieujawnionym celem było umocnienie pozycji języka rosyjskiego w społeczeństwie[4]. W Karakałpacji alfabet cyrylicki wprowadzono w 1940 r. i miał następującą postać:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н |
| О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф |
| Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | Ғ ғ | Қ қ | Ҳ ҳ |
Do zapisu dźwięku [ŋ] wykorzystywano dwuznak нг[2].
Do zapisu dźwięków, będących odpowiednikami niemieckich Ä, Ö i Ü, wykorzystywano Ь znajdujący się po następującej spółgłosce (np. тань jako tän, созь jako söz, жунь jako jün)[2]. Podobny system stosowany jest w ortografii tatarskiej.
W 1960 r. w życie weszła kolejna reforma ortografii, wskutek której alfabet uzupełniono o litery Ә, Ё, Ң, Ө, Ү oraz Ў i zmieniono porządek liter. Dzięki temu przybrał swoją ostateczną postać[2]:
| А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д |
| Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Қ қ | Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө |
| П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү | Ў ў |
| Ф ф | Х х | Ҳ ҳ | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
W latach 1963—1964 ponownie podjęto kwestię udoskonalenia pisma karakałpackiego. W 1964 r. powołano specjalną komisję, która opracowała nowy projekt alfabetu i ortografii, proponując zniesienie liter Ў i Ң. Projekt spotkał się jednak z poważnymi protestami nauczycieli i ostatecznie nie został przyjęty[3].
Mimo reform lat 90. i 2000., mających na celu wprowadzenie alfabetu łacińskiego, alfabet cyrylicki jest wciąż powszechnie używany: w tym alfabecie publikowana jest literatura, drukowana jest największa gazeta w Karakałpakstanie „Erkin Qaraqalpaqstan”, a dokumenty wciąż są przetwarzane w instytucjach rządowych[5].
Na początku lat 90. w niepodległym Uzbekistanie rozpoczęto prace nad wprowadzeniem pisma łacińskiego w kraju. Pod koniec 1993 r. zatwierdzono projekt zlatynizowanego alfabetu uzbeckiego, a rok później – karakałpackiego. Składał się z następujących liter: Aa, Ää, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Ḡḡ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, N̄n̄, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Ww, Yy, Zz[6].
Jednak w 1995 r. zrezygnowano ze znaków diakrytycznych, zarówno w uzbeckim, tak i karakałpackim, zastępując je przy pomocy dwuznaków i apostrofów. Alfabet, przyjęty w 1995 r., prezentuje się następująco: Aa, Aʻaʻ, Bb, Dd, Ee, Ff, Gg, Gʻgʻ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Nʻnʻ, Oo, Oʻoʻ, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Uʻuʻ, Vv, Ww, Yy, Zz, Sh sh[6].
W 2009 r. ponownie dokonano zmian w alfabecie. Zgodnie z ustawą Republiki Karakałpackiej z dnia 8 października 2009 r., dwuznak ts zastąpiono przez literę c. Litery e, o i oʻ na początku rodzimych wyrazów zaczęto zapisywać jako ye, wo i woʻ. Litera I ı została zastąpiona przez Iʻ iʻ. Wprowadzono również dwuznak ch. Po reformie alfabet karakałpacki wyglądał następująco: A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, W w, X x, Y y, Z z, Aʻ aʻ, Oʻ oʻ, Iʻ iʻ, Uʻ uʻ, Gʻ gʻ, Nʻ nʻ, Sh sh, Ch ch[7].
W 2016 r. dokonano kolejnej reformy, która zastąpiła apostrof akcentem ostrym (w przypadku Iʻ iʻ – zastąpiono na Í ı). Także wycofano zmianę z 2009 r. dotyczącą zapisu ye, wo oraz woʼ na początku wyrazów[8].
Obowiązujący alfabet wygląda następująco[8]:
| А а | Á á | B b | D d | Е е | F f | G g | Ǵ ǵ | H h | X x |
| Í ı | I i | J j | K k | Q q | L l | М m | N n | Ń ń | О о |
| Ó ó | P p | R r | S s | Т t | U u | Ú ú | V v | W w | Y y |
| Z z | Sh sh | C c | Ch ch |
Poniżej jest umieszczona tabela spółgłosek karakałpackich. W nawiasach są podane dźwięki występujące wyłącznie w wyrazach zapożyczonych[9].
| Wargowe | Przedniojęzykowo-dziąsłowe | Zadziąsłowe/ | Miękkopodniebienne | Języczkowe | Krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m ⟨m/м⟩ | n ⟨n/н⟩ | ŋ ⟨ń/ң⟩ | ||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p ⟨p/п⟩ | t ⟨t/т⟩ | k ⟨k/к⟩ | q ⟨q/қ⟩ | ||
| dźwięczne | b ⟨b/б⟩ | d ⟨d/д⟩ | ɡ ⟨g/г⟩ | ||||
| Zwarto-szczelinowe | bezdźwięczne | (t͡s ⟨c/ц⟩) | (t͡ʃ ⟨ch/ч⟩) | ||||
| dźwięczne | d͡ʒ ⟨j/ж⟩ | ||||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | s ⟨s/с⟩ | ʃ ⟨sh/ш⟩ | x ⟨x/х⟩ | (h ⟨h/ҳ⟩) | ||
| dźwięczne | z ⟨z/з⟩ | ɣ ⟨ǵ/ғ⟩ | |||||
| Aproksymanty | l (ɫ) ⟨l/л⟩ | j ⟨y/й⟩ | w ⟨w/ў⟩ | ||||
| Drżące | r ⟨r/р⟩ | ||||||
Wymowa [d͡ʒ] i [t͡ʃ] poniekąd przypomina [ʒ] i [ʃ][9].
Oprócz tego są występują dźwięki [β] oraz [ɸ] jako alofony [b] i [p], choć w języku literackim są często zapisywane jako v i f[9]. Co więcej, wyrazy takie, jak vagon, vokzal, fonar i ferma mogą być odczytywane tak, jak gdyby były zapisane jako bagon, bagzal, panar i perme[10].
Poniżej jest umieszczona tabela karakałpackich samogłosek[9].
W języku karakałpackim funkcjonuje także harmonia samogłosek[9][11].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
