Goryczka

Goryczka (Gentiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny goryczkowatych. Rodzaj ten obejmuje ok. 335^[5]–400^[6] gatunków. Występują one na całym świecie, głównie w klimacie umiarkowanym, na obszarach górskich^[6][7]. Zasiedlają alpejskie łąki, miejsca skaliste, bagna i widne lasy^[7]. Pochodzenie naukowej nazwy Gentiana wiązane jest z imieniem króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiosa, któremu przypisywano odkrycie leczniczych właściwości tych roślin^[8]. Rośliny znajdują zastosowanie lecznicze, w szczególności goryczka żółta, używana także do barwienia likierów^[7].

Ten artykuł dotyczy rośliny zielnej. Zobacz też: gencjana – środek dezynfekujący.

Goryczka

Goryczka wiosenna
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	goryczkowate
Rodzaj	goryczka
Nazwa systematyczna
Gentiana L. Sp. Pl. 227. 1753
Typ nomenklatoryczny
Gentiana lutea L.[3]
Synonimy Calathiana Delarbre Chondrophylla A. NelsonCiminalis Adans. Ericala Gray, orth. var. Eurythalia D. Don, orth. var. Favargera Á. Löve & D. Löve Holubogentia Á. Löve & D. Löve Kuepferella M. Laínz Mehraea Á. Löve & D. Löve Pneumonanthe Gled. Qaisera Omer Tretorhiza Adans. Ulostoma G. Don[4]

Goryczka dynarska

Goryczka kropkowana

Goryczka wiosenna

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę umiarkowaną półkuli północnej. W strefie międzyzwrotnikowej obejmuje obszary górskie – w południowej Azji sięgając po Nową Gwineę i wschodnią Australię oraz w Ameryce Środkowej i wzdłuż obszarów górskich Ameryki Południowej do jej południowej części włącznie z Falklandami^[5]. Ogromna większość gatunków rośnie w Azji – ok. 300^[7], z czego w Chinach ok. 250^[5]. W Europie występuje 29 gatunków (z czego 8 w Polsce^[9]). Na innych kontynentach poza Eurazją występują bardzo nieliczne gatunki^[7], w Afryce rodzaj reprezentowany jest tylko w Maroku^[5].

Gatunki flory Polski^[9]

• goryczka kropkowana Gentiana punctata L.
• goryczka krótkołodygowa Gentiana clusii J.O.E. Perrier & Song.
• goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L.
• goryczka przezroczysta Gentiana frigida Haenke
• goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L.
• goryczka wiosenna Gentiana verna L.
• goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea L.
• goryczka śniegowa Gentiana nivalis L.

W 2017 roku odnaleziono, a w 2023 ogłoszono odkrycie w polskich Tatrach na dwóch stanowiskach Gentiana orbicularis Schur (≡ Gentiana brachyphylla subsp. favratii)^[10].

Morfologia

Pokrój

Przeważnie byliny kłączowe, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie^[6]. Zwykle są to niskie rośliny alpejskie, ale należą tu też gatunki osiągające do 1,5 m wysokości^[7]. Pędy są prosto wzniesione lub podnoszące się, z łodygami często kreskowanymi lub kanciastymi. Niektóre gatunki mają system korzeniowy wiązkowy, inne palowy, z tęgim i drewniejącym korzeniem, czasem występuje kilka zgrubiałych korzeni^[11].

Liście

Naprzeciwległe (rzadko okółkowe lub skupione w rozecie przyziemnej^[11]), całobrzegie, siedzące, zwykle nagie^[7].

Kwiaty

Wyrastają pojedynczo lub po kilka skupionych w wierzchotkach, czasem dodatkowo skupionych w szczytowym lub okółkowym kwiatostanie złożonym^[11]. Kwiaty są duże, promieniste, zwykle pięciokrotne (rzadko 4-, 6–8-krotne^[11]) o koronie zrosłopłatkowej, rurkowatej, dzwonkowatej lub lejkowatej, różnie zabarwionej. W pąku płatki korony skręcone^[7]. Kielich zrosłodziałkowy, z ząbkami nitkowatymi do jajowatych i wyraźnymi wiązkami przewodzącymi^[11]. Pręcików jest 5, ich pylniki są zwykle okazałe^[7], a nitki przyrośnięte do nasady rurki korony, u nasady oskrzydlone^[11]. Zalążnia górna (siedząca lub wyniesiona na gynoforze^[11]), dwukomorowa. Znamiona tęgiego i krótkiego zwykle słupka są 2-łatkowe lub 2-wrębne^[7], rzadziej szyjka jest nitkowato wydłużona^[11]. Cechą charakterystyczną, różniącą goryczki od podobnego rodzaju goryczuszka jest występowanie w koronie wyrostków między łatkami i brak rzęsek w gardzieli korony.

Owoc

Wielonasienna, walcowata lub elipsoidalna^[11] torebka otwierająca się dwiema klapami. Nasiona często oskrzydlone^[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae), z plemienia Gentianeae i podplemienia Gentianinae^[4].

Rodzajem siostrzanym względem Gentiana jest Tripterospermum. Rodzaje te rozdzieliły się 9,45 miliona lat temu. Oba tworzą jeden z dwóch głównych kladów w obrębie podplemienia Swertiinae. Do drugiego kladu należy kilka rodzajów obejmujących gatunki w tradycyjnym, szerokim ujęciu zaliczane do Gentiana takie jak: Gentianopsis, goryczuszka Gentianella i Comastoma^[12].

Relacje filogenetyczne w obrębie podplemienia Swertiinae^[12]

Swertiinae	Tripterospermum Gentiana – goryczka Gentianopsis Halenia Swertia – niebielistka Gentianella – goryczuszka Lomatogonium Comastoma

Lista gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju goryczka.

Ochrona

W Polsce wszystkie gatunki goryczki występujące dziko objęte są ochroną gatunkową.

Zastosowanie

Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki mają własności lecznicze. Za odkrywcę leczniczych właściwości wyciągu z goryczki górskiej uznaje się Gentiosa, króla Ilirii^[13].

Gatunki uprawiane^[14][15]

• goryczka alpejska Gentiana alpina Vill.
• goryczka bezłodygowa Gentiana acaulis L.
• goryczka Bursera Gentiana burseri Lapeyr.
• goryczka biała Gentiana alba Muhl.
• goryczka dahurska Gentiana dahurica Fisch.
• goryczka drewniejąca Gentiana dendrologi C.Marquand
• goryczka drobnolistna Gentiana angustifolia Vill.
• goryczka Farrera Gentiana lawrencei Burkill
• goryczka kaszmirska Gentiana cachemirica Decne.
• goryczka lagodechijska Gentiana lagodechiana Grossh.
• goryczka Makino'ego Gentiana makinoi Kusn.
• goryczka Newberryego Gentiana newberryi A.Gray
• goryczka odporna Gentiana gelida Bieb.
• goryczka Oliviera Gentiana olivieri Griseb.
• goryczka osobliwa Gentiana paradoxa Albov
• goryczka pannońska Gentiana pannonica Scop.
• goryczka Parryego Gentiana parryi Engelm.
• goryczka paskowana Gentiana sino-ornata Balf.f.
• goryczka purpurowa Gentiana purpurea L.
• goryczka rozesłana Gentiana decumbens L.f.
• goryczka rurkowata Gentiana siphonantha Maxim. ex Kusn.
• goryczka siedmiodzielna Gentiana septemfida Pall.
• goryczka stożkowata Gentiana obconica T.N.Ho
• goryczka szczecinkowata Gentiana setigera A.Gray
• goryczka szerokokielichowa Gentiana prolata Balf.f.
• goryczka szorstka Gentiana scabra Bunge
• goryczka trójkwiatowa Gentiana triflora Pall.
• goryczka tybetańska Gentiana tibetica King
• goryczka Walujewa Gentiana walujewii Regel & Schmalh.
• goryczka wielkolistna Gentiana macrophylla Pall.
• goryczka zachodnia Gentiana occidentalis Jakow.
• goryczka żółta Gentiana lutea L.