Gibbonowate

Gibbonowate^[9], gibonowate^[10], gibony, gibbony (Hylobatidae) – rodzina średniej wielkości ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) w obrębie infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) o długich kończynach wyspecjalizowanych w życiu nadrzewnym. W zapisie kopalnym znane od miocenu.

Gibbonowate

Hylobatidae[1]
J.E. Gray, 1870[2]
Przedstawiciel rodziny – gibbon białoręki (Hylobates lar)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	gibbonowate
Typ nomenklatoryczny
Hylobates Illiger, 1811
Synonimy
Hylobatinæ Blyth, 1863[3] Hylobatina[a] J.E. Gray, 1870[2] Tylogluta[b] Haeckel, 1866[4] Hylobatinae: Gill, 1872[5] Hylobatidæ: Blyth, 1875[6] Hylobatoidea: Thenius, 1969[7] Yuanmoupithecinae[c] Urciuoli & Alba, 2023[8]
Rodzaje
7 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Występowanie

Występują w tropikalnych i subtropikalnych lasach Archipelagu Malajskiego, Półwyspu Indyjskiego, Półwyspu Indochińskiego i południowych Chin^[11][12].

Charakterystyka

Niewielkie małpy bez ogona, z długimi, smukłymi kończynami. Ciało pokryte czarnym, szarym lub brązowym futrem z jasnym obramowaniem dłoni, stóp i twarzy. Gatunki z rodzaju Hylobates są najmniejszymi małpami człekokształtnymi (od 4-8 kg). Z kolei siamang wielki może mięć ciężar ciała wynoszący około 13 kg przy blisko 1 metrze wysokości. U samców niektórych gatunków, a w przypadku siamanga również u samicy, występuje worek krtaniowy pełniący funkcję rezonatora. Na pośladkach występują nagnioty pośladkowe, nie występują natomiast worki policzkowe.

Wzór zębowy		I	C	P	M
32	=	2	1	2	3
		2	1	2	3

Budowa czaszki podobna jest do czaszki hominidów – ze stosunkowo krótką częścią twarzową i dużą puszką mózgową. Uzębienie bunodontyczne z dużymi siekaczami i kłami wystającymi poza linię pozostałych zębów.

Spośród człekokształtnych gibbony są najlepiej przystosowane do nadrzewnego trybu życia. Przemieszczają się w koronach drzew stosując ruchy brachiacyjne polegające na przekładaniu kończyn przednich, utrzymujących ciało w pozycji wiszącej. Potrafią przemieszczać się z prędkością rzędu 50 km/h. Według autorów filmu dokumentalnego The Life of Mammals (BBC)^[13] gibbony są najszybszymi i najlepiej przystosowanymi do nadrzewnego trybu życia ssakami nielatającymi. Sprawność takich ruchów umożliwia im unikalna budowa nadgarstka.

Samica gibbona białorękiego poruszająca się dwunożnie

Potrafią też przemieszczać się po gałęziach i po ziemi w postawie dwunożnej. Balansują przy tym górnymi kończynami dla utrzymania równowagi.

Gibbony są zwierzętami terytorialnymi, aktywnymi w ciągu dnia. Podobnie jak wyjce, sygnalizują swoją obecność na zajmowanym terytorium przy pomocy donośnych sygnałów akustycznych. Są zwierzętami monogamicznymi, żyją w małych grupach rodzinnych 2-6 spokrewnionych ze sobą osobników.

Większość czasu spędzają na drzewach, schodząc jedynie w poszukiwaniu pokarmu lub wody. Większość zapotrzebowania na wodę zaspokajają ze zjadanego pokarmu oraz zlizywania wody deszczowej z kory i liści^[14]. Żywią się przede wszystkim owocami, liśćmi i zielonymi pędami roślin.

U gibbonów występuje synchronizacja czasowa okresów rui samic zamieszkujących tę samą okolicę. Po osiągnięciu dojrzałości seksualnej młode są przepędzane ze stada – samce przez ojca, a samice przez matkę^[15].

Systematyka

Gibbonowate były przez długi czas zaliczane jako monotypowa (z jedynym rodzajem Hylobates) podrodzina Hylobatinae do rodziny Pongidae rozumianej wówczas jako małpy człekokształtne^[16]. W latach 80. i 90. XX wieku tacy autorzy jak Szalay i Delson (1979), McKenna i Bell (1997) oraz Goodman i in. (1998) zaliczyli je do rodziny człowiekowatych (Hominidae)^[17]. Obecna klasyfikacja gibbonowatych ustalona zostały na podstawie charakterystycznej dla każdego rodzaju liczby chromosomów (Hoolock – 38; Hylobates – 44; Nomascus – 52; Symphalangus – 50)^[18].

Gibbon srebrzysty z młodym

Do rodziny Hylobatidae zaliczają się następujące występujące współcześnie rodzaje^{[19][20][21][9]}:

• Hoolock Mootnick & Groves, 2005 – hulok
• Hylobates Illiger, 1811 – gibbon
• Symphalangus Gloger, 1841 – siamang – jedynym przedstawicielem jest – Symphalangus syndactylus (Raffles, 1821) – siamang wielki
• Nomascus G.S. Miller, 1933 – gibboniec

Siamang wielki – widoczny worek krtaniowy

Opisano również rodzaje wymarłe:

• Bunopithecus Matthew & Granger, 1923^[22] – jedynym przedstawicielem był Bunopithecus sericus Matthew & Granger, 1923
• Junzi Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018^[23] – jedynym przedstawicielem był Junzi imperialis Turvey, Bruun, Ortiz, Hansford, Hu Songmei, Ding Yan, Zhang Tianen & Chatterjee, 2018
• Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006^[24]

Zagrożenia i ochrona

Wszystkie gatunki gibbonowatych zostały wpisane do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody oraz objęte konwencją CITES (Załącznik I)^[25], większość jako zagrożone wyginięciem (kategorie VU, EN i CR)^[26], głównie z powodu degradacji i utraty zajmowanych siedlisk.

Uwagi

1. Pisownia oryginalna.
2. Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
3. Typ nomenklatoryczny: †Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006; nomen nudum.