Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe

Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A. (Gdynia America Line – GAL) – polsko-duńska spółka akcyjna z siedzibą w Gdyni, utworzona w 1930 pod nazwą Polskiego Transatlantyckiego Towarzystwa Okrętowego – PTTO (Polish Transatlantic Shipping Company Limited) z myślą o zaznaczeniu polskiej obecności na Atlantyku; w 1934 przekształcona w Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe.

Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe
Gdynia America Line - GAL

Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A.

b. siedziba GAL-u przy ul. Portowej 15, ob. siedziba KM Policji (1946-1951)
Państwo	Polska
Siedziba	Gdynia
Data założenia	1930
Data likwidacji	1950
Forma prawna	spółka akcyjna
Dyrektor	Hilary Sarnecki
brak współrzędnych

b. siedziba GAL-u w Gdyni przy ul. Świętojańskiej 10 (1946)

b. siedziba GAL-u w Gdyni w budynku Żeglugi Polskiej przy ul. Waszyngtona 44, od 1945 budynek Dowództwa Marynarki Wojennej (1930-1932)

b. siedziba GAL-u w Pałacu Kronenberga w Warszawie przy pl. Małachowskiego 4 (1934-1939)

Historia i flota PTTO

W 1930 polski rząd, wobec rosnącej emigracji do Ameryki Północnej i Południowej, zdecydował się na zakup istniejącej linii żeglugowej (wraz ze statkami i istniejącym aparatem organizacyjnym) z prawem korzystania z przystani w Nowym Jorku. Po niepowodzeniu rokowań z Niemcami wybrano duńskiego armatora Kompanię Wschodnio-Azjatycką (The East Asiatic Company Limited – EAC, Det Østasiatiske Kompagni) w Kopenhadze, który dysponował czterema parowymi statkami pasażerskimi o nazwach Latvia (ex- Rossija, zbud. 1908), Polonia (ex-Kursk, zbud. 1910), Estonia (ex– Car, zbud. 1912) i Lithuania (ex- Carica, zbud. 1915). Dla ich eksploatacji Det Østasiatiske Kompagni utworzyła osobne towarzystwo Bałtycko-Amerykańską Linię (Baltic America Line, BAL), która w latach 20. pływała na liniach między Gdańskiem i Lipawą a Nowym Jorkiem i Halifaxem^[1].

Duński armator przejął linię i statki od nieistniejącej już Russian American Line, upadłej po rewolucji w Rosji. Statki i linia powstały m.in. dzięki inwestycji, której dokonała wdowa po carze Aleksandrze III, Maria Fiodorowa, przeznaczając swoje klejnoty na rozwój floty. Stąd statki nazywano klejnotami księżniczki Dagmary. Z uwagi właśnie na pochodzenie carycy z Danii (do której powróciła w 1919) i jej powiązania, flotę przejął armator duński.

Duńczycy okazali się skorzy do zawarcia transakcji, bowiem w 1931 władze Stanów Zjednoczonych poważnie ograniczyły kwoty imigranckie i linii zagroziła upadłość. M.in. z tego powodu duński armator sprzedał już wcześniej pod banderę japońską statek Latvia (nazwany Fuso Maru, zatonął on następnie w czasie II wojny światowej z licznymi ofiarami). Pozostałe trzy statki wraz z linią przejął polski armator. W ten sposób powstało „PTTO”, w którym początkowo kapitanów zapewniała strona duńska, a polscy kapitanowie pełnili rolę dublerów, przygotowując się do samodzielnego dowodzenia statkami.

11 marca 1930 roku zawarto umowę między Żeglugą Polską a Det Østasiatiske Kompagni o powołaniu spółki akcyjnej Polskie Transatlantyckie Towarzystwo Okrętowe Linia Gdynia–Ameryka z siedzibą w Gdyni^[2]. Udział strony polskiej wynosił 75% akcji^[2]. Za kwotę 18 milionów ówczesnych złotych, rozłożoną na raty i zabezpieczoną na hipotekach statków, strona polska zakupiła całą Bałtycko-Amerykańską Linię ze statkami, biurami i przystanią w Nowym Jorku^[2].

Z trzech przejętych statków SS Polonia pływała w „PTTO” pod poprzednią nazwą, natomiast Estonia i Lithuania nazwane zostały SS Pułaski i SS Kościuszko, dla podkreślenia związków polsko-amerykańskich.

W 1932 roku w miejsce Żeglugi Polskiej akcjonariuszem PTTO został Skarb Państwa^[3]. 1 października 1932 roku siedzibę przeniesiono z Gdyni do Warszawy^[2]. W październiku 1934 roku udziałowcy PTTO zdecydowali o zmianie nazwy firmy na Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A., w skrócie GAL, zmieniając też flagę i odznakę armatorską^[4].

Statki PPTO

• SS Pułaski (ex Estonia, ex Car)
• SS Kościuszko (ex Lituania, ex Carica)
• SS Polonia (ex Kursk)

Historia i flota GAL-u

Po zmianie nazwy na GAL prowadziła przewozy pasażerskie na liniach:

• Gdynia-Kopenhaga-Halifax-Nowy Jork
• Gdynia-porty Ameryki Południowej
• Konstanca-Stambuł-Jafa-Hajfa-Pireus-Stambuł-Konstanca

W końcu sierpnia 1939 dysponowała 8 statkami^[5]:

• MS Piłsudski, tonaż 14 294 BRT, załoga 310 osób, zatonął 26 listopada 1939 u wybrzeży Anglii (prawdopodobnie z powodu miny lub torpedy)
• MS Batory, 14 287 BRT, 313 osób (w okresie wojny załoga liczyła od 212 do 253 osób, w tym: od 17 do 69 obcokrajowców)
• MS Chrobry, 11 442 BRT, 264 osoby, zbombardowany w norw. fiordzie Vest 14 maja 1940 (dobity nazajutrz torpedą lotniczą)
• MS Sobieski, 11 030 BRT, 186 osób (w okresie wojny załoga liczyła od 194 do 213 osób, w tym: od 51 do 83 obcokrajowców)
• SS Kościuszko, 6 852 BRT, 45 osób (w październiku 1944 wśród 200-osobowej załogi, pływało 83 obcokrajowców stanowiąc 41,5% załogi)
• SS Pułaski, 6 345 BRT, 46 osób (w lipcu 1945 Polacy stanowili wyraźną mniejszość w załodze: 42 osoby przy 191 obcokrajowcach)
• MS Morska Wola, 3 223 BRT, 36 osób (w okresie wojny liczebność załogi wynosiła od 31 do 38 osób)
• MS Stalowa Wola, 3 133 BRT, 37 osób (w okresie wojny liczebność załogi wynosiła od 33 do 38 osób)

W okresie II wojny światowej działała w Wielkiej Brytanii. 25 lipca 1940 została zarejestrowana tam jako spółka prawa polskiego, a dla umożliwienia nabywania nowych statków powołała w Londynie spółkę-córkę prawa brytyjskiego Gdynia-America Shipping Lines (GASL)^[6]. Mimo strat wojennych, powiększyła flotę do 13 statków w maju 1945.

Po uznaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przez państwa zachodnie, w lipcu 1945 roku nadzór nad GAL przejęło Ministerstwo Żeglugi i Handlu Zagranicznego rządu w kraju^[7]. GAL został wpisany do rejestru handlowego jako firma pod przymusowym zarządem państwowym, do czasu powołania nowych organów^[7]. 1 października 1946 roku centralę GAL przeniesiono do kraju^[7]. 31 grudnia 1950 roku rząd zdecydował o zaprzestaniu działalności przez GAL, a także Żeglugę Polską i Polbryt, a ich majątek podzielono, przenosząc do utworzonych 1 stycznia 1951 roku dwóch przedsiębiorstw państwowych:

• Polskiej Żeglugi Morskiej,
• Polskich Linii Oceanicznych^[8].

Formalnie proces likwidacji GAL zakończył się dopiero 31 maja 1963 roku^[8]. W latach 1946–1951 spółka była też właścicielem sopockiego Grand Hotelu.

W latach 1948–1953 rządy Polski i Danii prowadziły negocjacje nt. odszkodowania za będące w rękach duńskich akcje GAL. Ostatecznie w 1953 r. Det Østasiatiske Kompagni A/S przyznane zostało odszkodowanie w wysokości 1220 tys. duńskich koron za 2000 akcji Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe SA^[9].

Przedstawicielstwa

GAL utrzymywał sieć przedstawicielstw w kraju i za granicą (spółek, oddziałów, delegatur), którą poddawano częstej korekcie, również zmianom ich statusu. Za granicą mieściły się np. w Londynie, Nowym Jorku^[10], Pradze^[11], Rydze, Bukareszcie^[12], Buenos Aires, Tel Awiwie, Kopenhadze i Gdańsku. W kraju np. w Warszawie^[13], Lwowie, Krakowie, Rzeszowie, Lublinie, Kowlu, Łucku, Brześciu i Tarnopolu. Utrzymywano też sieć agencyjną. W okresie II wojny światowej działały biura w Londynie i Nowym Jorku, zaś po wojnie również w Warszawie, Szczecinie, Gliwicach, Kopenhadze, Pradze i Bombaju^[14]. Do dnia dzisiejszego funkcjonuje spółka przedstawicielska Gdynia America Shipping Lines (London) Ltd., jednakże od 2016 udziały należą do osoby prywatnej^[15][16].

W Nowym Jorku GAL dzierżawił początkowo przystań Bush Pier w Brooklynie, a od 1935 roku większą przystań Hoboken^[4].

Dyrektorzy zarządzający

• 1930-1932 – inż. Michał Benisławski (1866-1933)^[17][18]
• 1932-1939 – Aleksander Leszczyński (1891^[19]-1939)^[20]
• 1940-1945 – Marius Plinius, kurator^[21] (1894-1962)^[22]
• 1940-1941 – Bohdan Nagórski, kurator (1890-1987)
• 1941-1942 – dr Stanisław Darski, kurator (1891-1983)
• [1945]^[23] 1946-1949 – Marius Plinius
• 1949-1950 – dr Stanisław Darski
• 1950 – Hilary Sarnecki (1915-2008)

Dyrektorzy Gdynia America Shipping Lines (London) Limited

• 1976-1981 – Mieczysław Kowalikowski

Siedziba

Pierwsza siedziba PPTO mieściła się w budynku Żeglugi Polskiej z 1929 w Gdyni przy al. Waszyngtona 44 (1930-1932), kolejna – w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 116, róg ul. Złotej 10 (1932-1934), obecnie nie istnieje, i w Pałacu Kronenberga przy pl. Małachowskiego 4 (1934-1939), również nie istnieje. W okresie II wojny światowej zarząd spółki znajdował się w Londynie (1939-1946). Decyzją Prezydium Komitetu Ekonomicznego przy Radzie Ministrów z 9 lipca 1946 centralę GAL-u przeniesiono do Gdyni lokując ją w budynku Polskiej Agencji Morskiej przy ul. Świętojańskiej 10 (1946), w b. budynku Bergtransu z 1937 przy ul. Portowej 13-15 (1946-1951)^[14][24].

Zobacz też

• Żegluga Polska

Przypisy

1. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 17–18.
2. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 26–27.
3. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 28.
4. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 44.
5. VII. Załączniki. W: Jan Sawicki, Stanisław Sobiś: Na alianckich szlakach 1939-1946. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1985, s. 280–281. ISBN 83-215-3270-5.
6. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 266, 279.
7. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 341.
8. Miciński, Huras i Twardowski 1999 ↓, s. 346–347.
9. RobertR. Andrzejczyk RobertR., Duńskie roszczenia z tytułu nacjonalizacji Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe SA(1945–1953), w: Żądamy pracy dla naszych ojców Strajki protesty i bunty od epoki nowożytnej po połowę XX wieku. Perspektywa gospodarcza i społeczna, red. T. Głowiński, M. Zawadka, 2022, s. 158–159. Brak numerów stron w książce
10. Również w Chicago, Pittsburgu, Bostonie, Montrealu, Winnipeg, Toronto i Edmonton.
11. Również w Użgorodzie.
12. Również w Konstancy.
13. Do czasu przeniesienia centrali z Gdyni do Warszawy.
14. Henryk Dehmel: Gdynia-Ameryka. Linie żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969.
15. Henryk Dehmel: Gdynia-Ameryka. Linie żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969, s. 28–30.
16. Informacja z rejestru firm (Companies House).
17. Według H. Dehmel: Gdynia Ameryka Linie Żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969, s. 27.
18. Encyklopedia Gdyni, Verbi Causa Gdynia 2006.
19. Gabriele Baumgartner (opr.): Polski Indeks Biograficzny, Walter de Gruyter 2012, s. 907, ISBN 3-11-094797-8, ISBN 978-3-11-094797-7.
20. Anna Mazurkiewicz: East Central Europe in Exile Volume 1: Transatlantic Migrations, Cambridge Scholars Publishing 2014, 380 s., ISBN 1-4438-6891-4, ISBN 978-1-4438-6891-4.
21. Według H. Dehmel: Gdynia Ameryka Linie Żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969, s. 106–107.
22. Marius Plinius (1894-1962) – Mémorial Find a Grave [online], www.findagrave.com [dostęp 2020-01-19] (fr.).
23. Początkowo w charakterze kuratora GAL-u według H. Dehmel: Gdynia Ameryka Linie Żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969, s. 175.
24. Encyklopedia Gdyni, 2006.

Bibliografia

• Henryk Dehmel: Gdynia-Ameryka. Linie żeglugowe S.A. 1930-1950, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1969, 230 s.
• JanJ. Piwowoński JanJ., Flota spod biało-czerwonej, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989, ISBN 83-10-08902-3, OCLC 834682944. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Miciński, Bohdan Huras, Marek Twardowski: Księga statków polskich 1918–1945. Tom 3. Gdańsk: Polnord Wydawnictwo Oskar, 1999. ISBN 83-86181-45-1.
• Robert Andrzejczyk, Duńskie roszczenia z tytułu nacjonalizacji Gdynia – Ameryka Linie Żeglugowe SA (1945–1953), w: Żądamy pracy dla naszych ojców Strajki protesty i bunty od epoki nowożytnej po połowę XX wieku. Perspektywa gospodarcza i społeczna, red. T. Głowiński, M. Zawadka, Wrocław 2022, s. 149–160, ISBN 978-83-6629-213-0.

Kontrola autorytatywna (przedsiębiorstwo transportowe):

• VIAF: 166242927
• NUKAT: n2006050208