Fosfoniany

Fosfoniany – fosforoorganiczne (zaliczane też do związków fosforanoorganicznych) estry lub sole kwasu fosfonowego i jego pochodnych, cechujące się występowaniem jednego wiązania P–C (np. C−PO(OR)₂, R=alkil lub aryl). W fosfonianach fosfor znajduje się na formalnym III stopniu utlenienia, jest pięciowiązalny (λ⁵) i tetrakoordynacyjny (σ⁴), to znaczy ma cztery ligandy^[1].

Wzór ogólny fosfonianu (diestru kwasu fosfonowego)

Związki zbliżone strukturalnie do fosfonianów to:

• H-fosfoniany, zawierające wiązanie P−H zamiast P−C
• bisfosfoniany, zawierające układ P−C−P
• fosfiniany (związki P^I), zawierające wiązania C−P−C, H−P−C lub H−P−H.

Zastosowanie

Fosfoniany i kwasy fosfonowe są stosowane w przemyśle jako:

• czynniki chelatujące jony metali dwu- i trójwiązalnych
• inhibitory wzrostu kryształów i powstawania kamienia kotłowego
• środki ochrony roślin, na przykład glifosat (herbicyd) lub etefon (regulator wzrostu i rozwoju roślin)
• opóźniacze palenia, na przykład metylofosfonian dimetylu, (MeO)₂P(O)Me^[2]
• rozpuszczalniki, na przykład kwas decylofosfonowy
• w technologii betonu jako plastyfikatory (upłynniacze) i środki redukujące w nim ilość wody^[3].

W medycynie znajdują one zastosowanie jako:

• leki, na przykład kwas zoledronowy, foskarnet, cydofowir lub tenofowir. Syntetyczne oligonukleotydy zawierające ugrupowania fosfonianowe zamiast reszt fosforanowych badane są jako potencjalne leki w terapii antysensowej (rodzaj terapii genowej)^[4].
• nośniki radionuklidów, na przykład ¹⁵³Sm-EDTMP, czyli etylenodiaminotetrametylenofosfonian samaru 153.

W roku 1998 światowe zużycie fosfonianów wyniosło 56 tysięcy ton/rok (40 tys. ton/rok w USA, 15 tys. ton na rok w Europie i poniżej 800 ton na rok w Japonii), a zapotrzebowanie na te związki rosło średnio o 3% rocznie^[5].