Emilian Czyrniański

Emilian Czyrniański, rusiń. Емілиян Чырняньскій (ur. 20 stycznia 1824 we Florynce, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, łemkowskiego pochodzenia, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w 1874–1875, współzałożyciel Akademii Umiejętności.

Emilian Czyrniański

Emilian Czyrniański (1878)
Państwo działania	Austro-Węgry
Data i miejsce urodzenia	20 stycznia 1824 Florynka
Data i miejsce śmierci	14 kwietnia 1888 Kraków
profesor nauk chemicznych
Specjalność: chemia ogólna
Alma Mater	Akademia Techniczna we Lwowie
Habilitacja	1851 – chemia Uniwersytet Praski
Profesura	1859
Polska Akademia Umiejętności
Status	członek czynny
Doktor honoris causa Uniwersytet Jagielloński – 1859
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Akademia Techniczna we Lwowie
Stanowisko	asystent
Okres zatrudn.	1847–1849
Uczelnia	Uniwersytet Praski
Stanowisko	adiunkt
Okres zatrudn.	1849–1851
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Wydział	Filozoficzny
Stanowisko	profesor
Okres zatrudn.	1851–1888
Rektor
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Okres spraw.	1874–1875
Poprzednik	Gustaw Piotrowski
Następca	Fryderyk Zoll
Dziekan
Wydział	Filozoficzny
Okres spraw.	1874–1874

Grób Emiliana Czyrniańskiego na cmentarzu Rakowickim

Życiorys

Wychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej Hryhorija i Chrystyny rod. Kaniuk^[1]. Ojciec był proboszczem we Florynce, zajmując też stanowisko inspektora szkolnego w Muszynie, później radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych.

Emilian Czyrniański uczęszczał do szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości, następnie ukończył gimnazjum w Nowym Sączu. W 1842–1844 studiował teologię greckokatolicką w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W 1844 przeniósł się do Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Przerwał naukę i zamieszkał w Przemyślu, gdzie pracował jako pomocnik aptekarza.

W 1846 powrócił do Lwowa, podejmując studia w Akademii Technicznej. W następnym roku, już w czasie studiów, został młodszym asystentem i członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W 1849–1851 pracował na stanowisku adiunkta w Uniwersytecie Praskim. W 1851 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął katedrę chemii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym samym roku został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1872 w Akademię Umiejętności. W 1859 otrzymał tytuł profesora, aby w 1874 objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. W następnym roku akademickim (1874–1875) pełnił funkcję rektora uczelni, zasiadając również w Sejmie Krajowym. Został usunięty z funkcji z powodu nieustępliwego zabiegania o język polski jako wykładowy w uczelniach Galicji^[2] . W 1859 został uhonorowany godnością Doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego^[3].

Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888^[4]. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie^[5].

Miał córkę Marię Krystynę, żonę Józefa Stanisława Retingera (1849–1897), matkę Józefa Hieronima (1888–1960)^[6].

Działalność naukowa

Emilian Czyrniański wniósł poważny wkład do polskiej chemii. Już w 1850 opublikował znaczącą rozprawę pt. Wirujące niedziałki, w której przedstawił oryginalną koncepcję atomistyczną. Rozwijał ją następnie przez cały okres pracy naukowej, uzupełniając spostrzeżeniami o wiązaniach chemicznych: Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884).

Jako pierwszy w dziejach polskiej nauki przedstawił propozycję polonizacji terminologii chemicznej w sposób spójny i usystematyzowany, wykładając swoje spostrzeżenia w pracy pt. Słownictwo polskie chemiczne (1853). Skutecznie zabiegał o wprowadzenie tej formy jako normy terminologicznej używanej w szkołach realnych, gimnazjach i uczelniach Galicji (obowiązywała do 1919)^[7].

Poddawał próbom wody mineralne z różnych okolic Galicji i Czech. W 1874–1877 badał wody pochodzące z Iwonicza i Krynicy.

W swojej działalności naukowej poświęcił też dużo miejsca na opracowanie podręczników chemii dla potrzeb szkolnictwa i upowszechnienia wiedzy chemicznej. Opublikował pierwszy w języku polskim podręcznik wiedzy powszechnej z zakresu chemii (Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, 1859). Opracował syntezę ówczesnej wiedzy chemicznej, przygotowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1–2, 1866–1867). Opublikował również podręczniki chemii nieorganicznej: akademicki (Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych, 1874) oraz dla średnich szkół technicznych (Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych, 1874).