Remove ads
Emilian Czyrniański, rusiń. Емілиян Чырняньскій (ur. 20 stycznia 1824 we Florynce, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, łemkowskiego pochodzenia, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w 1874–1875, współzałożyciel Akademii Umiejętności.
 Emilian Czyrniański (1878) | |
| Państwo działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
20 stycznia 1824 |
| Data i miejsce śmierci |
14 kwietnia 1888 |
| profesor nauk chemicznych | |
| Specjalność: chemia ogólna | |
| Alma Mater | |
| Habilitacja |
1851 – chemia |
| Profesura |
1859 |
| Polska Akademia Umiejętności | |
| Status |
członek czynny |
| Nauczyciel akademicki | |
| Uczelnia |
Akademia Techniczna we Lwowie |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1847–1849 |
| Uczelnia | |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1849–1851 |
| Uczelnia | |
| Wydział | |
| Stanowisko | |
| Okres zatrudn. |
1851–1888 |
| Rektor | |
| Uczelnia | |
| Okres spraw. |
1874–1875 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Dziekan | |
| Wydział | |
| Okres spraw. |
1874–1874 |
Wychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej Hryhorija i Chrystyny rod. Kaniuk[1]. Ojciec był proboszczem we Florynce, zajmując też stanowisko inspektora szkolnego w Muszynie, później radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych.
Emilian Czyrniański uczęszczał do szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości, następnie ukończył gimnazjum w Nowym Sączu. W 1842–1844 studiował teologię greckokatolicką w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W 1844 przeniósł się do Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Przerwał naukę i zamieszkał w Przemyślu, gdzie pracował jako pomocnik aptekarza.
W 1846 powrócił do Lwowa, podejmując studia w Akademii Technicznej. W następnym roku, już w czasie studiów, został młodszym asystentem i członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W 1849–1851 pracował na stanowisku adiunkta w Uniwersytecie Praskim. W 1851 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął katedrę chemii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym samym roku został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1872 w Akademię Umiejętności. W 1859 otrzymał tytuł profesora, aby w 1874 objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. W następnym roku akademickim (1874–1875) pełnił funkcję rektora uczelni, zasiadając również w Sejmie Krajowym. Został usunięty z funkcji z powodu nieustępliwego zabiegania o język polski jako wykładowy w uczelniach Galicji[2].
Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888[3]. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie[4].
Miał córkę Marię Krystynę, żonę Józefa Stanisława Retingera (1849–1897), matkę Józefa Hieronima (1888–1960)[5].
Remove ads
Emilian Czyrniański wniósł poważny wkład do polskiej chemii. Już w 1850 opublikował znaczącą rozprawę pt. Wirujące niedziałki, w której przedstawił oryginalną koncepcję atomistyczną. Rozwijał ją następnie przez cały okres pracy naukowej, uzupełniając spostrzeżeniami o wiązaniach chemicznych: Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884).
Jako pierwszy w dziejach polskiej nauki przedstawił propozycję polonizacji terminologii chemicznej w sposób spójny i usystematyzowany, wykładając swoje spostrzeżenia w pracy pt. Słownictwo polskie chemiczne (1853). Skutecznie zabiegał o wprowadzenie tej formy jako normy terminologicznej używanej w szkołach realnych, gimnazjach i uczelniach Galicji (obowiązywała do 1919)[6].
Poddawał próbom wody mineralne z różnych okolic Galicji i Czech. W 1874–1877 badał wody pochodzące z Iwonicza i Krynicy.
W swojej działalności naukowej poświęcił też dużo miejsca na opracowanie podręczników chemii dla potrzeb szkolnictwa i upowszechnienia wiedzy chemicznej. Opublikował pierwszy w języku polskim podręcznik wiedzy powszechnej z zakresu chemii (Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, 1859). Opracował syntezę ówczesnej wiedzy chemicznej, przygotowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1–2, 1866–1867). Opublikował również podręczniki chemii nieorganicznej: akademicki (Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych, 1874) oraz dla średnich szkół technicznych (Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych, 1874).
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads