13 Pułk Artylerii Lekkiej

13 Kresowy Pułk Artylerii Lekkiej (13 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

13 Pułk Artylerii Lekkiej

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Kresowy
Tradycje
Święto	9 września
Nadanie sztandaru	22 czerwca 1918
Kontynuacja	13 Kostrzyński pa
Dowódcy
Pierwszy	płk Władysław Jung
Ostatni	ppłk Stefan Kossakowski, mjr dypl. Janusz Konopnicki
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939) bitwa pod Tomaszowem M. (6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Równe
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	13 Kresowa DP

Szkic marszów i bojów pułku w latach 1919–1920

Pułk stacjonował w garnizonie Równe^[1] (III dywizjon w Łucku)^[2] i był organiczną jednostką artylerii 13 Kresowej Dywizji Piechoty^[2]. Pod względem wyszkolenia oddział podlegał dowódcy 2 Grupy Artylerii.

Święto pułkowe obchodzono 9 września – w rocznicę ostatecznego sformowania pułku we Francji w 1918^[3].

W latach 1996–1998 dziedzictwo tradycji 13 pal kontynuował 13 Kostrzyński pułk artylerii im. płk. Mikołaja Gomólickiego w Kostrzynie nad Odrą^[4].

Formowanie i walki

Pierwszy oddział artylerii Armii Polskiej we Francji był organizowany w koszarach w Le Mans. W miarę napływu kadr i ochotników były tworzone kolejne grupy (dywizjony):

• I grupa – 22 maja 1918 – dowódca kpt./mjr Władysław Sekutowicz
• II grupa – 4 września 1918 – dowódca kpt./mjr Kołyszko
• III grupa – 28 listopada 1918 – dowódca mjr Mikołaj Gomólicki

1 stycznia 1919 roku na bazie wymienionych dywizjonów powstał 1 pułk artylerii polowej.

Po ześrodkowaniu 1 Dywizji Piechoty w marcu 1919 roku w rejonie Bayonne pułk został przygotowany do transportu do Polski. Dowództwo pułku objął ppłk Gomólicki, dywizjony przejęli:

• I dyon – mjr Kazimierz Schally
• II dyon – mjr Kowalski
• III dyon – mjr Edward Czopór

Eszelony pułku opuściły Francję między 17 a 21 kwietnia 1919 roku i przez Niemcy przybyły do Polski w ostatnich dniach kwietnia. Pułk wyładowywał się w rejonie Chełma i Kowla.

1 września 1919 roku, w związku z połączeniem „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim w kraju, jednostka została przemianowana na 13 Kresowy pułk artylerii polowej. We wrześniu 1920 pułk dysponował 75 mm armatami francuskimi^[5].

Struktura organizacyjna i obsada personalna pułku w 1920[6]
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
Dowódca	płk Mikołaj Gomólicki
Adiutant	ppor. Tadeusz Jasiński
Oficer łączności (i gazowy)	por. Michał Wieliczko-Wielicki
Oficer broni	ppor. Leonard Bursa
Oficer oświatowy	ppor. Józef Bogusławski
Lekarz	por. lek. Franciszek Bardach
Lekarz wet.	rtm. lek. wet. Oswald Bernfeld	do 21 VII
	rtm. lek. wet. Mikołaj Skorupski
Kapelan	ks. Jan Wielebiński	do 6 VI
I dywizjon
Dowódca I dywizjonu	kpt. Michał Jancewicz
Adiutant	ppor. Władysław Bergman
Oficer gospodarczy	por. Władysław Karpowicz
Oficer łączności	ppor. Edward Kubalski
Lekarz	ppor. lek. Jan Krotoski
	ppor. san. Wincenty Kuźniar
Lekarz wet.	pchor. Bordarich
	ppor. lek. wet. Władysław Sarna
	rtm. lek. wet. Mikołaj Skorupski
Dowódca taboru	ppor. Władysław Moniuszko
Dowódca 1 baterii	por. Franciszek Kosiński
Oficer baterii	ppor. Józef Biliński
Oficer baterii	ppor. Roman Brenner
Oficer baterii	ppor. Władysław Suryn
Dowódca 2 baterii	kpt. Gustaw Deisenberg
Oficer baterii	ppor. Stanisław Nowakowski
Oficer baterii	ppor. Marian Jankowski-Poraj
Dowódca 3 baterii	kpt. Stanisław Gierwatowski
Oficer baterii	ppor. Józef Bogusławski
Oficer baterii	ppor. Bronisław Nowakowski
Oficer baterii	ppor. Stanisław Piotrowicz
Oficer baterii	ppor. Adam Skałkowski	do 2 VIII
II dywizjon
Dowódca II dywizjonu	kpt. Napoleon de Latour	do 9 X
Adiutant	ppor. Mirosław Winogradzki
Oficer gospodarczy	ppor. Jan Świderski
Oficer łączności	ppor. Stefan Otowski
Lekarz	por. lek. dr Franciszek Bardach
Lekarz wet.	ppor. lek. wet. Jan Duszkiewicz
Dowódca 4 baterii	por. Marian Kowalski
Oficer baterii	por./kpt. Antoni Brzozowski
Oficer baterii	ppor. Poncet de Sandon
Dowódca 5 baterii	por./kpt. Władysław Bednarski
Oficer baterii	ppor, Zygmunt Dworakowski
Oficer baterii	ppor. Czesław Kitkiewicz
Dowódca 6 baterii	kpt. Mieczysław Małczyński
Oficer baterii	por. Witold Guenter
Oficer baterii	ppor. Stanisław Dołęga-Luberadzki
III dywizjon
Dowódca III dywizjonu	mjr Edward Czopór
Adiutant	ppor. Edward Rykiert
Oficer gospodarczy	ppor. Stanisław Chęciński
Lekarz	ppor, lek. Orzech Manas
Lekarz wet.	por. lek. wet. Władysław Sarna
Dowódca 7 baterii	por. Stanisław Szembarski	† 29 V
Oficer baterii	por. Zdzisław Liberadzki	†29 V
Oficer baterii	ppor. Stanisław Bereziński	† 29 V
Dowódca 8 baterii	por. Adam Studencki
Oficer baterii	por. Wacław Grudniewicz
Oficer baterii	ppor. Tadeusz Nadratowski
Oficer baterii	ppor. Julian Zdanowski
Dowódca 9 baterii	por. Lucjan Adamczak
Oficer baterii	por. Kazimierz Dworakowski
Oficer baterii	ppor. Jan Domasiewicz
Oficer baterii	ppor. Anicet Marcinkowski
Nieustalone przydziały
Oficer pułku	kpt. Wacław Latkiewicz
Oficer pułku	por. Piotr Ponomariow-Jakubowski	od VI
Oficer pułku	ppor. Tadeusz Mądralowski
Oficer pułku	ppor. Romuald Prewycz-Kwinto

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari[7]:
por. Lucjan Adamczak	por. Alfred Bartoniczek	por. Władysław Bednarski
ppor. Józef Biliński	ogn. Faustyn Bieńkowski	mjr Edward Czopór
bomb. Wojciech Dąbrowski	ogn. Kazimierz Fludra	płk Mikołaj Gomólicki
kan. Stanisław Gierecki	por. Wacław Grudniewicz	por. Witold Günter
mjr. Michał Jancewicz	kan. Stanisław Kacprzak	por. Franciszek Kosiński
por. Marian Kowalski	ś.p. kpt. Napoleon de Latour[uwaga 1]	kpr. Józef Loch ps. „Jan Lesiński”[uwaga 2] nr 2086
kpr. Stanisław Maruta	st. ogn. Henryk Mendel	ogn. Stanisław Michałowski
ppor. Tadeusz Nadrowski	chor. Józef Nyklewicz	ogn. Józef Popławski
kpr. Wasyl Pawluk ps. „Wacław Paluch”[uwaga 3]	bomb. Aleksander Piekarus	bomb. Jan Prus
kpt. Stanisław Szeliga-Gierwatowski	por. Adam Studencki	bomb. Aleksander Szewczyk
kan. Józef Wójciuk	kan. Józef Zwoliński	kan. Antoni Żórubski

13 Kresowy pal w kampanii wrześniowej

13 DP w 1938

Mobilizacja

Zmobilizowany w dniu 14 sierpnia 1939 roku wraz z pododdziałami dywizyjnymi w ramach mobilizacji alarmowej w grupie "zielonej" jako oddział wchodzący w skład Korpusu Interwencyjnego. Zgodnie z planem "W" zmobilizowano w oparciu o 13 pal w garnizonie Równe: dowództwo 13 pal z samodzielnym patrolem meteo nr 13, I i II dywizjony armat kal. 75 mm. W garnizonie Łuck: III dywizjon haubic kal. 100 mm oraz kolumny taborowe (dywizyjne) nr 209, 210, 211, 212, pluton parkowy uzbrojenia nr 202 i warsztat taborowy nr 209^[12]. Pułk zmobilizował się w ciągu 56 godzin, jednak wystąpiły braki w wyposażeniu: część baterii nie otrzymała radiostacji, a w dowództwach dywizjonu otrzymano tylko jedną sztukę, wystąpiły braki broni krótkiej dla oficerów i podoficerów rezerwy. Zabrakło części lornetek, oraz amunicji ppanc. do broni strzeleckiej i granatów. Pułk otrzymał doskonałe konie i wozy, ze wsi obsadzonych przez kolonistów czeskich. 16 sierpnia pułk załadowano do 9 transportów kolejowych i wysłano na Pomorze^[13]. Po wyładowaniu w Solcu Kujawskim 19 sierpnia pułk przemaszerował do lasów w rejonie Fordonu i wraz z macierzystą 13 DP wszedł w skład Korpusu Interwencyjnego gen. Skwarczyńskiego. Nocą 31 sierpnia/1 września 1939 r. 13 pal dotarł do Fordonu, gdzie miał się załadować powtórnie do transportów kolejowych.

Działania bojowe 13 pal

Załadunek 13 pal rozpoczęto 1 września 1939 roku o godz.9.00 załadowane pododdziały sukcesywnie odjeżdżały przez Toruń, Włocławek, Kutno. W trakcie załadunku i dalszego transportu były atakowane przez niemieckie lotnictwo na stacji Fordon. W Kutnie został zbombardowany transport I i II dywizjonu. Z 2 baterii zostało zabitych kilkanaście koni, a z II dywizjonu poległo 7 żołnierzy. 2 września w rejonie Koluszek wyładowywano transporty 13 pal i kierowano do lasów na południe od miasta.

Udział w bitwie pod Tomaszowem Mazowieckim

W związku z przegrupowaniem 13 DP do rejonu Tomaszowa Mazowieckiego, nocą 3/4 września dywizjon III/13 pal podjął marsz do Tomaszowa, a nocą 4/5 września dywizjon II i I (bez 3 baterii). Od rana 5 września dywizjony sukcesywnie zaczęły zajmować stanowiska ogniowe w lesie Lubochnia. III dywizjon zajął stanowiska ogniowe w rejonie miejscowości Sangródź , a następnie Przesiadłów jako wsparcie 43 pułku piechoty. Dywizjon II/13 pal (bez 6 baterii) jako artyleria ppanc. zajął stanowiska w szykach 45 pułku piechoty od Zawady do wzg.185. 6 bateria wraz z batalionem I/44 pułku piechoty stanowiła odwód dywizji, ubezpieczając północne skrzydło dywizji. I/13 pal (bez 3 baterii) jako artyleria ogólnego działania pod dowództwem ppłk Kossakowskiego nad rzeką Piasecznica. Przybyła ostatnim transportem kolejowym do Koluszek w dniu 5 września 3 bateria armat, po wykonaniu nocnego marszu w rejon Tomaszowa Maz. zajęła stanowiska na szosie Tomaszów Maz.-Lubochnia o świcie 6 września wraz z batalionem I/45 pp. 6 września 5 bateria zniszczyła niemiecki czołg dowodzenia i pozostałe dwa zmusiła do odwrotu. O godz.10.00 stanowiska II i III dywizjonu zostały zaatakowane przez lotnictwo niemieckie i ostrzelane przez artylerię. Zostało rannych i zabitych kilku artylerzystów^[14].

Na stanowiska 43 pp i styk z 45 pp uderzyły niemieckie oddziały 4 Dywizji Pancernej, z uwagi na znaczne oddalenie stanowisk III dywizjonu od pierwszej linii wpieranej piechoty i problemy z łącznością, wsparcie dywizjonu było nieefektywne. Ok.godz.12.00 oddział niemieckiej 1 Dywizji Pancernej uderzył na 45 pp od strony Wolborza, atakujące niemieckie czołgi zostały zatrzymane ogniem "na wprost" przez 5 baterię armat i pluton artylerii piechoty 45 pp, zniszczono 5 czołgów niemieckich i 3 uszkodzono. O godz.15.00 niemiecka 1 DPanc. wznowiła natarcie przez Nieborów w kierunku Zawad, jednocześnie został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie dywizjon III/13 pal i tabory pułku. Natarcie to było ostrzeliwane mało skutecznie przez 4 i 5 baterie armat. O godz.17.30 natarcie podjęła niemiecka 4 DPanc. atakując w kierunku Cekanowa, ok. 40 czołgów niemieckich przedarło się na tyły 43 pp i stanowiska III dywizjonu haubic. Haubice ostrzałem "na wprost" zniszczyły 5 czołgów, utracono 6 haubic, oraz wielu żołnierzy oraz liczne zaprzęgi konne, dywizjon został rozbity. I dywizjon armat (bez 3 baterii) na rozkaz dowódcy 13 DP przegrupowywał się do rejonu Skrzynki, Małecz, przygotowane do odmarszu baterie I/13 pal w lesie Lubochnia zostały zaatakowane przez 8 czołgów niemieckich, zaskoczona 1 bateria podjęła walkę niszcząc 1 czołg, ale utraciła dwie armaty i większość koni, 2 bateria stojąca nieco dalej ogniem bezpośrednim zniszczyła 3 czołgi niemieckie zmuszając do odwrotu pozostałe, bez strat własnych. W kierunku Lubochni wycofała się 2/13 pal i dowództwo 13 pal. Bateria 3/13 pal nie biorąca udziału dotychczas w walce, dostała rozkaz o zmianie stanowiska ogniowe i przegrupowaniu się. Podczas zejścia ze stanowisk została zaatakowana przez lotnictwo niemieckie, wówczas jeden z plutonów baterii pojechał na skutek błędnego pokierowania w kierunku Radomia. Czołgi niemieckie w tym czasie rozproszyły tabory 13 pal w lesie Lubochnia. Przed zmrokiem 5 bateria armat z plutonem artylerii 45 pp w rejonie Jadwigów, Wiaderno odparły natarcie czołgów niemieckich na las Lubochnia niszcząc 2 czołgi niemieckie, utraciła dwóch poległych i jednego rannego kanoniera i 3 konie zabite. Artyleria niemiecka w godzinach nocnych prowadziła silny ostrzał stanowisk 13 DP. W jego wyniku ranni zostali dowódcy 4 i 6 baterii armat. Na rozkaz płk. dypl. Władysława Zubosz-Kalińskiego dywizja rozpoczęła odwrót do lasów brudzewickich.

Wycofujące się szosą warszawską: dowództwo 13 pal, 2/13 pal i 9 bateria haubic (3 działowa) z III/13 pal, wraz z taborami i częścią służb dywizyjnych późną nocą 6/7 września zostały zaatakowane przez niemieckie czołgi. Wybuch paniki w taborach spowodował gwałtowny odwrót w kierunku Warszawy maszerujących pododdziałów 13 pal. Bateria 2/13 pal dotarła do Skierniewic. Podczas przemarszu 45 pp wraz z 4 baterią i częścią 3 baterii przez Tomaszów Mazowiecki doszło do nocnego boju z grupą ok. 40 czołgów niemieckich, do walki z odkrytych stanowisk ostrzałem na wprost 4/13 pal włączyła się do walki otwierając dalszą drogę kolumnie, za cenę strat w ludziach i koniach i 2 utraconych armatach. Doszło jednocześnie na ulicach Tomaszowa do walki z dywersantami niemieckimi. 3 i 4 baterie dotarły do lasów spalskich miejsca koncentracji 13 DP. W trakcie nocnego marszu przez czołgi niemieckie rozbite zostało dowództwo II/13 pal^[15]. Do lasów spalskich dotarły też: dowództwo I/13 pal, 1 bateria (2 armaty), 7 bateria (3 haubice). Maszerująca w straży tylnej 5 bateria stoczyła walkę w Tomaszowie z dywersantami i oddziałem niemieckim, utraciła 1 poległego, 3 rannych żołnierzy, 3 konie i jaszcz amunicyjny. Rano dołączyła do reszty pułku w lasach spalskich, dotarły też resztki dowództw II i III dywizjonów. 7 września o świcie 6 bateria zajęła stanowiska ogniowe we wsi Glinniki wraz z batalionem I/44 pp, o godz.10.00 pozycje obronne zaatakowało ok. 60 czołgów niemieckich. Przez dwie godziny na pozycjach powstrzymywano oddział niemiecki, a następnie do godz.15.30 broniono się w oparciu o lasy na zachód od Glinnika, gdzie podczas tych walk 6/13 pal zniszczyła kilka czołgów niemieckich. Przed wieczorem bateria dołączyła do reszty 13 pal stacjonującego w lasach brudzewickich. Zebrano łącznie 17 dział, dowództwo pułku objął mjr Konopnicki.

Odwrót ku Wiśle

Na rozkaz dowódcy Armii "Prusy" 13 DP rozpoczęła przygotowania do marszu w kierunku przeprawy w Maciejowicach. Podczas formowania kolumny marszowej ok. godz.18 niemalże przez pomyłkę nie doszło do bratobójczej walki pomiędzy bateriami pułku i własną kompanią czołgów z 1 batalionu czołgów lekkich, po obopólnym chwilowym ostrzale w szykach 13 DP doszło do objawów paniki, ale została ona opanowana. Wieczorem rozpoczęto marsz na trasie Odrzywołu, Klwów, Ulów. Osiągając o świecie 8 września okolice Odrzywołu, gdzie na kolumny 13 DP, oraz oddziałów z 19 DP i 29 DP uderzył niemiecki batalion piechoty z 13.DPZmot. wraz z kompanią czołgów. Baterie 13 pal powstrzymały natarcie niemieckich czołgów i piechoty zmotoryzowanej, 6 bateria armat zaskoczona przez czołgi w walce została doszczętnie rozbita, niszcząc ogniem na wprost czołg niemiecki, poległo wielu jej żołnierzy, w tym jej dowódca por. Raczyński, wielu rannych kanonierów dostało się do niewoli. 5 bateria zniszczyła 2 lub 3 czołgi nie ponosząc większych strat. Po dotarciu do lasów w rejonie Ulowa pozostałość 13 pal ok. godz.17.00 stoczyła pojedynek artyleryjski z artylerią niemieckiej 13.DPZmot^[16]. Nocą 8/9 września 13 pal wraz z macierzystą dywizją wykonała marsz do rejonu lasów Dąbrówka-Stawiszyn na południe od Białobrzegów. O świcie kolumnę pułku atakowało lotnictwo niemieckie, powodując straty w bateriach, głównie koni. Podczas postoju 9 września zlikwidowano tabor pułkowy, pozostawiając niezbędną liczbę zaprzęgów. Maszerując kolejnej nocy 13 pal wraz z 13 DP dotarł do Głowaczowa, przed południem zajęto rejon Dąbrówki Grabnowolskiej, pozostając od świtu 10 września pod ostrzałem niemieckiej artylerii. Rozpoznano, iż przeprawa przez rzekę Radomkę w Ryczywole i Wisłę w Maciejowicach jest niemożliwa. Dowódca 13 DP płk. Kaliński rozkazał zniszczyć działa i cały sprzęt ciężki. 13 DP po osiągnięciu w marszu nocnym 10/11 września przez Ryczywół rzeki Wisła przeprawiła się na odcinku pomiędzy Maciejowicami i Magnuszewem przez Wisłę. Tu nastąpiło rozdzielenie 13 pal.

Działania artylerzystów 13 pal w grupach rozproszonych

Część artylerzystów pomaszerowała na wschód, w tym grupa por. Salwina z 8/13 pal dotarła do Równego, grupa kpt. Podoskiego z III/13 pal przez Korytnicę dotarła do Lublina, tam z artylerzystów 13 pal zorganizowano kompanię piechoty. Kompania kpt. Podoskiego 17 września z Lublina wycofał się do Łęcznej, gdzie wszedł w skład 39 DP rez. Po marszu Pawłów, Kukówkę, Komarów kompania dotarła do Suchowoli, gdzie weszła w skład odtworzonego 45 pp pod dowództwem ppłk Redera, XIII Brygady Piechoty płk. Szalewicza. Po walkach w rejonie Krasnobrodu w ramach XIII BP, 27 września kompania artylerzystów 13 pal dostała się do niewoli niemieckiej.

Z grupą żołnierzy II/13 pal mjr Konopnicki pomaszerował w kierunku Warszawy. Duża grupa żołnierzy 13 pal dostała się do niewoli niemieckiej we wsi Grabnowola koło Głowaczowa 11 września, inne grupy w lasach kozienickich i ryczywolskich trafiły do niemieckiej niewoli. Dowódca 5 baterii por. Czerniuk zebrał grupę ok. 300 żołnierzy i 17 września przeprawił się przez Wisłę pod Świerzem Górnym, podjął marsz na Warszawę grupa osiągnęła stan 400 żołnierzy, pod Wilgą rozbił niemiecki tabor konny i uwolnił kolejnych kilkudziesięciu żołnierzy z niewoli. toczył potyczki z patrolami niemieckimi. Z uwagi na zablokowanie drogi do stolicy przez silne jednostki niemieckie pomaszerował 23 września na Podlasie, gdzie dołączył do zgrupowania płk. Kowalskiego toczącego potyczki z oddziałami niemieckimi i sowieckimi. Grupa została rozwiązana 2 października.

12 września brodem przez Wisłę w rejonie wsi Kraski przeprawiono przy pomocy ludności cywilnej 2 armaty z 4 baterii wraz z jaszczami, amunicją i końmi. Dowództwo nad baterią objął kpt. W. Pałka, a pozostałych żołnierzy na koniach wcielono do szwadronu kawalerii dywizyjnej mjr. Bednarskiego. Bateria kpt. Pałki maszerowała wraz z resztkami 13 DP w kierunku Warszawy Prowadzono marsz 16 września docierając do Wilgi, a 17 września do lasu Podbiel koło Celestynowa. Ok. godz.19.00 bateria kpt. Pałki stoczyła walkę z pancernym podjazdem niemieckim zniszczono 2 wozy pancerne. Artylerzyści baterii stanowili straż tylną maszerującego oddziału 13 DP poprzez Otwock i Emów w nocy 17/18 września. Następnej nocy zgrupowanie dotarło do Falenicy, rano w rejonie żydowskiego sanatorium zajmując obronę okrężną. W południe na obronę zgrupowania uderzyły oddziały piechoty niemieckiej wsparte czołgami. Atak wroga został odparty ze stratą 3 czołgów. Przez resztę dnia oddziały niemieckie ze wsparciem artylerii prowadzili natarcie na pozycje oddziału 13 DP. Po wygaśnięci walki zniszczono pozostałe działa i podjęto próbę przebicia się do Warszawy. Udało się tylko części z 13 pal np. mjr. Konopnickiemu i por. Polityńskiemu. Większość żołnierzy 13 pal w tym kpt. W. Pałka 20 września dostała się do niemieckiej niewoli. Był to kres istnienia 13 pal^[17].

Oddział Zbierania Nadwyżek 13 pal

Po wyjeździe na Pomorze 13 pal w garnizonie w Równem pozostały nadwyżki oficerów i podoficerów pułku oraz napływający w dalszym ciągu oficerowi, podchorążowie, podoficerowie i szeregowi rezerwy. Dowódca pozostałości został mjr Bronisław Czołowski. Z rezerwistami prowadzono szkolenie wykorzystując pozostawione w garnizonie 4 armaty 75 mm wz.1897 oraz pełniąc służbę wartowniczą przy prochowni i na posterunkach opl. Sformowano baterię armat kpt. Mieczysława Klimowicza. 7 września OZN 13 pal udał się do Włodzimierza Wołyńskiego, jak również nadwyżki z III/13 pal z garnizonu w Łucku pod dowództwem kpt. Władysława Dunin-Brzezińskiego. W koszarach w Równem pozostał z niewielkim pododdziałem wartowniczym mjr Bronisław Czołowski. We Włodzimierzu Wołyńskim formowany był Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej typ spec. nr 2. Z artylerzystów 13 pal utworzono baterię armat kpt. M. Klimowicza i z pozostałych, którzy posiadali broń kompanię piechoty. Od 13 września przygotowywano Włodzimierz do obrony przed zbliżającym się atakiem niemieckiej broni pancernej. Nadwyżki 13 pal weszły w skład Grupy „Włodzimierz”. Od 14 do 17 września prowadzono walki z pancerno-motorowym oddziałem niemieckim. Ogniem armat zmuszono do wycofania się niemieckie wozy bojowe. 18 września na wieść o wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski wydano rozkaz rozwiązania baterii armat i kompanii piechoty z artylerzystów 13 pal. Rozkazowi nie podporządkował się por. rez. Tadeusz Gularski dowódca plutonu z baterii armat i pomaszerował na północny zachód^[18]. 20 września dołączył w Chełmie Lubelskim do Grupy „Brześć”, z którą dzielił jej dalsze losy do 2 października gdzie w rejonie Domostawa-Mamoty po zniszczeniu armat skapitulował przed wojskami sowieckimi^[19].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[20][21]
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk art. Stefan Paweł Kossakowski	do 7 IX
	mjr Janusz Konopnicki
adiutant pułku	kpt. art. Wacław Woliński
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego	por. rez. NN
oficer zwiadowczy	por. art. Julian Stanisław Bistroń
oficer łączności	kpt. art. Zbigniew Józef Papiewski
I dywizjon (12 armat 75 mm)
dowódca I dywizjonu	kpt. art. Wilhelm Pałka
oficer zwiadowczy	por. Józef Prokulewicz
dowódca 1 baterii	por. art. Karol Raczkowski
dowódca 2 baterii	ppor. Bolesław Strenkowski
dowódca 3 baterii	por. Stanisława Polityński
dowódca kolumny amunicyjnej	por. rez. Edward Malczewski
II dywizjon (12 armat 75 mm)
dowódca II dywizjonu	mjr Janusz Konopnicki
adiutant dywizjonu	por. rez. Mirosław Trelewski
oficer zwiadowczy	por. rez. Jan Ziemkowicz
dowódca 4 baterii	por. Stanisław Kaczorkiewicz
dowódca 5 baterii	por. Paweł Czerniuk
dowódca 6 baterii	por. rez. Kazimierz Raczyński
III dywizjon (12 haubic 100 mm)
dowódca III dywizjonu	mjr art. Stanisław Marian Kruszyński
adiutant dywizjonu	ppor. Roman Baraniecki
oficer zwiadowczy	por. Tadeusz Szlapkin
dowódca 7 baterii	kpt. art. Roman Podoski
dowódca 8 baterii	por. Jan Salwin
dowódca 9 baterii	por. Henryk Jonke
dowódca kolumny amunicyjnej	por. rez. Stefan Dybczyński

Symbole pułkowe

Sztandar

Sztandar pułkowy ufundowany przez miasto Belfort został wręczony I grupie 22 czerwca 1918 przez Prezydenta Francji Rajmunda Poincaré'a w Dionville^[22]. Na płachcie barwy amarantowej obszytej srebrnymi frędzlami wyhaftowane były napisy. Na awersie: Pierwszy Pułk – Artylerji Polowej, na rewersie Wojsko Polskie. II i III grupa po ostatecznym sformowaniu otrzymały proporce.

Odznaka pamiątkowa

Osobny artykuł: Odznaka pamiątkowa jednostki wojskowej.

Odznaka zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 30, poz. 355 z 17 września 1930 roku. Posiada kształt pięcioramiennego krzyża na wzór francuskiego orderu Legii Honorowej, o biało emaliowanych ramionach, zakończonych kulkami, z krawędziami barwy złocistej. W środku krzyża okrągła złocista tarcza ze skrzyżowanymi lufami armatnimi, otoczona napisem z nazwą pułku i rokiem powstania 13 P.KRES. ART.POL. 1918. Dwuczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze, złocona i emaliowana, żołnierska w tombaku bez emalii. Na rewersie próba srebra, numer, imiennik AN i nazwisko grawera^[1].

Kresowi artylerzyści

Fotografia upamiętniająca dziesięciolecie pułku - oficerowie i podoficerowie pułku

Żołnierze 13 pal oczekujący prezydenta Ignacego Mościckiego składającego wizytę w Równem; czerwiec 1929

Dowódcy pułku

• płk art. Gross (p.o. 1918)
• płk art. Władysław Jung (1919)
• płk art. Mikołaj Gomólicki (2 IV 1919 - X 1925)
• płk dypl. art. Jan Tiletschke (X 1925 - XI 1931 i p.o. 6 XI - 23 XII 1931)
• płk art. dr Karol Myrek (od V 1932)
• ppłk art. Klaudiusz Reder (do VIII 1939 → dowódca artylerii dywizyjnej 13 DP)
• ppłk art. Stefan Paweł Kossakowski (VIII – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 – I zastępca dowódcy pułku)

• ppłk art. Jan Hornowski (1923 – 1924)
• ppłk art. Ferdynand Müllner (1928 – III 1929^[23] → dowódca 9 pac)
• mjr / ppłk art. Karol Łopatkiewicz (IV 1929 – VIII 1935 → rejonowy inspektor koni w Krakowie)
• ppłk dypl. art. Jan Ciałowicz (IX 1935 – 1937 → I oficer sztabu generała do prac artyleryjskich przy GISZ)
• ppłk art. Stefan Paweł Kossakowski (do VIII 1939 → dowódca pułku)
• mjr art. Bronisław Czołowski (II z-ca d-cy/kwatermistrz – 1939)

Oficerowie i żołnierze pułku

Z tym tematem związana jest kategoria: Żołnierze 13 Pułku Artylerii Lekkiej.

Żołnierze 13 pułku artylerii lekkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, w Charkowie, w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[24] oraz Muzeum Katyńskie^{[25][uwaga 4][uwaga 5]}.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Golewski Wincenty	podporucznik rezerwy	mierniczy		Katyń
Burbelka Michał	porucznik rezerwy		pracował w Jaśle	Katyń
Czołowski Bronisław[28]	major	żołnierz zawodowy	kwatermistrz 13 pal	Katyń
Dzenajewicz Józef	podporucznik rezerwy	student prawa		Katyń
Kapłan Boruch	podporucznik rezerwy	inżynier elektryk	pracował w Równem	Katyń
Niewodski Mikołaj	porucznik rezerwy	inżynier	Szkoła Budownictwa w Lublinie	Katyń
Przezwański Stefan	podporucznik rezerwy	urzędnik	Poczta Polska	Katyń
Sosicki Leonard	podporucznik rezerwy	inżynier leśnik		Katyń
Szmalstych Józef	podporucznik rezerwy			Katyń
Szumiata Witold	podporucznik rezerwy		Zarząd Miejski w Łucku	Katyń
Walczak Władysław	podporucznik rezerwy	inżynier		Katyń
Wild Józef	podporucznik rezerwy	mierniczy	pracował w Łucku	Katyń
Dunin-Brzeziński Władysław[29]	kapitan	żołnierz zawodowy		Charków
Garbowicz Józef	podporucznik rezerwy	nauczyciel		Charków
Rybicki Józef Tadeusz	porucznik rezerwy	lekarz		Charków
Woliński Wacław[30]	kapitan	żołnierz zawodowy		Charków
Bilczyński Władysław[31]	podpułkownik	żołnierz zawodowy	RIK Lwów	Charków
Amrogowicz Henryk	porucznik rezerwy	leśnik	wójt gminy Kołki	ULK
Hildebrand Władysław	podporucznik rezerwy	inżynier	dyr. cementowni w Zdołbunowie	ULK

Uwagi

1. Kpt. Napoleon de Latour zmarł 9 października 1920 roku, w wyniku choroby, w Szpitalu Polowym Nr 208. Wymieniony oficer został wykazany także wśród kawalerów VM – żołnierzy 44 Pułku Piechoty^[8]
2. Na podstawie wojskowego arkusza ewidencyjnego sporządzonego przez 13 pap i książeczki inwalidzkiej nr 1582 wystawionej przez PKU Królewska Huta minister spraw wojskowych sprostował przybrane w czasie służby wojskowej imię i nazwisko odznaczonego orderem wojennym Virtuti Militari V klasy nr 2086 – kpr. Jana Lesińskiego z 13 pap – na rodowe jego nazwisko i imię „Józef Loch”^[9]. Mężczyzna o tym samym imieniu nazwisku (Józef Loch) został 15 kwietnia 1932 roku odznaczony Medalem Niepodległości^[10].
3. 11 listopada 1935 ogłoszono, że odznaczony 13 maja 1921 Orderem Wojennym Virtuti Militari pod pseudonimem „Wacław Paluch” nazywa się Wasyl Pawluk^[11].
4. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939^[26] .
5. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940^[27] .

Przypisy

1. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 248.
2. Satora 1990 ↓, s. 285.
3. Galster 1975 ↓, s. 38-39.
4. Decyzja Nr 98/MON Ministra Obrony Narodowej z 20 czerwca 1996 roku w: Dziennik Rozkazów MON z 1996, poz. 198.
5. Odziemkowski 2010 ↓, s. 386.
6. Tuliński 2020 ↓, s. 923.
7. Wieliczko-Wielicki 1928 ↓, s. 29.
8. Lista strat 1934 ↓, s. 471.
9. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 28 czerwca 1930 roku, s. 266.
10. M.P. z 1932 r. nr 92, poz. 124.
11. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 11 listopada 1935, s. 126.
12. Rybka i Stepan 2010 ↓, s. 276-277.
13. Zarzycki 1998 ↓, s. 19-21.
14. Zarzycki 1998 ↓, s. 22-23.
15. Zarzycki 1998 ↓, s. 24-26.
16. Zarzycki 1998 ↓, s. 27-28.
17. Zarzycki 1998 ↓, s. 29-33.
18. Jarno 2012 ↓, s. 198-199, 202-203.
19. Zarzycki 1998 ↓, s. 34-35.
20. Zarzycki 1998 ↓, s. 20–21.
21. Jarno 2012 ↓, s. 231–232.
22. Satora 1990 ↓, s. 285-286.
23. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 22 marca 1929 roku, s. 101.
24. Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
25. Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
26. Rocznik oficerski 1939 ↓.
27. Wyrwa 2015 ↓.
28. Księgi Cmentarne – wpis 565.
29. Księgi Cmentarne – wpis 5001.
30. Księgi Cmentarne – wpis 14281.
31. Księgi Cmentarne – wpis 4590.

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918–1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
• Witold Jarno: 13 Dywizja Piechoty w wojnie 1939 r. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Ajaks, Taktyka i Strategia, 2012. ISBN 978-83-62046-38-6.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 - 1939. Londyn: 1975.
• Roman Łoś: Artyleria polska 1914-1939. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Michał Wieliczko-Wielicki: Zarys historji wojennej 13–go kresowego pułku artylerii polowej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Piotr Zarzycki: 13 Kresowy pułk artylerii lekkiej. Zarys historii pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 61. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1998. ISBN 83-87103-59-4.
• Połączenie "Błękitnej Armii" z Wojskiem Polskim w 1920 r.