Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgareL.) – gatunek rośliny z rodzinyogórecznikowatych. Swoją nazwę zawdzięcza wystającym z korony kwiatupręcikom, przypominającym język żmii, oraz temu, że w przeszłości używany był przeciw ukąszeniom żmii[4]. Rozpowszechniony na świecie, w Polsce pospolity na niżu.
Występuje na wszystkich kontynentach (poza Antarktydą) i na wielu wyspach. W Europie i Ameryce Północnej jest szeroko rozprzestrzeniony. W Europie sięga na północy po Islandię i około 63° szerokości geograficznej na Półwyspie Skandynawskim[5]. W Polsce jest pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich[6]. Status gatunku we florze Polski: archeofit[7].
Wzniesiona, gruba, pojedyncza lub rozgałęziona, o wysokości do 100 cm. Cała pokryta jest dwoma rodzajami włosków: krótkimi i przylegającymi oraz długimi (do 2,5 mm), odstającymi i szczeciniastymi, wyrastającymi na szczytach czerwonawych brodawek. Brodawki te powodują, że łodyga jest charakterystycznie kropkowana[6].
Podługowato lancetowate liście odziomkowe o długości do 20 cm mają nasady zwężające się w ogonek. Liście górne są siedzące, w górnej części kwiatostanu tworzą przysadki[6]. Są lancetowate, szorstko owłosione, o zaostrzonych końcach, całobrzegie[8].
Zebrane w kwiatostany typu skrętek wyrastające w kątach liści. Skrętki początkowo ciasno zwinięte, prostują się wraz z zakwitaniem kolejnych pąków kwiatowych[9]. Kwiaty najpierw purpurowe, później niebieskie[8], o lejkowatym kształcie i długości 15–20 mm. 4 lancetowate i zaostrzone działki kielicha, zrosłe tylko nieco w samej nasadzie, rosną również po przekwitnięciu kwiatu. Płatki korony zrosłe w krótszą od kielicha rurkę, górą rozchylające się niesymetrycznymi wargami (korona prawie dwuwargowa). Słupek z długą szyjką i rozdwojonym czerwonym znamieniem, 4 czerwone pręciki z pałeczkowatymi pylnikami oraz jeden niższy. Słupek i pręciki wystają z korony[8].
Jajowato trójkanciasta rozłupnia o długości do 3 mm[6]. Rozpada się na cztery ciemnobrunatne rozłupki o ząbkowanych kantach i powierzchni pokrytej brodawkami[9].
Zgrubiały, wrzecionowatego lub burakowatego kształtu, o ciemnobrunatnym kolorze[8].
Gatunki podobne
W cieplejszej części zasięgu występuje razem i mylić się może ze żmijowcem babkowatym, który różni się wystającymi z korony tylko dwoma pręcikami (nie czterema) i sercowatą, a nie zaokrągloną nasadą górnych liści łodygowych[10].
Pokrój
Pojedynczy kwiat
Łodyga
Liść
Pyłek
Rozwój
Roślina dwuletnia, ciepłolubny hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do października[9]. Kwiaty zapylane są przez błonkówki, szczególnie przez większe gatunki z rodziny pszczołowatych. Rolę powabni spełniają nie tylko kwiaty, ale także czerwono kropkowana łodyga[6]. Esowato wygięte pręciki stanowią podporę dla owadów pobierających z kwiatów nektar[9]. Przystosowaniami zapobiegającymi samozapyleniu są: przedprątność[11] oraz różna długość słupka i pręcików (słupek jest wyższy).
Łan żmijowca
Siedlisko
Roślina synantropijna, występująca głównie na ciepłych siedliskach ruderalnych; na suchych łąkach, nadrzecznych kamieniskach i skarpach, terenach kolejowych, nieużytkach, hałdach, w murawach kserotermicznych[6]. W Polsce rośnie głównie na niżu i na wyżynach, na pogórzu tylko w cieplejszych i rozległych dolinkach. Preferuje podłoże suche, piaszczysto-żwirowate, lotne piaski i gleby aluwialne o odczynie zarówno obojętnym, jak i kwaśnym czy zasadowym[9]. Znosi dobrze nawet długotrwałe susze ze względu na bardzo głęboki system korzeniowy[12]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass.Echio-Melilotetum[13]. Rosnąc potrafi szybko pokryć świeże skarpy drogowe lub kolejowe[12].
Cechy fitochemiczne
Roślina trująca. Zawiera trujące alkaloidy i nie jest zjadana przez zwierzęta. W produktach suchej destylacji występuje 28% tlenku wapnia, 26% krzemionki i 25% soli potasowych[14]. Barwa kwiatów zależy od stopnia kwasowości soku komórkowego; w młodych kwiatach jest on kwaśny, co nadaje im czerwoną barwę, w dojrzałych kwiatach jest obojętny lub zasadowy, co nadaje kwiatom niebieską barwę[14].
Korelacje międzygatunkowe
Jest rośliną żywicielską larw motyla rusałki osetnik (Vanessa cardui)[15], larw chrząszczy Longitarsus anchusae, Longitarsus curtus, Longitarsus exoletus, Longitarsus quadriguttatus, Meligethes planiusculus, dorosłych postaci chrząszczy Mogulones asperifoliarum, Mogulones geographicus, pluskwiaków Graptopeltus lynceus. Na żmijowcu pasożytują także niektóre gatunki grzybów: Golovinomyces cynoglossi powodujący mączniaka prawdziwego i Leptosphaeria cesatiana[16].
Bywa uprawiany jako roślina ozdobna. Najlepiej prezentuje się na mieszanych rabatach kwiatowych. Oprócz typowej formy uprawiane są odmiany o kwiatach białych, różowych, purpurowych i granatowych, a także odmiany karłowe. Najlepiej rośnie w pełnym słońcu, na glebie raczej suchej i niezbyt wilgotnej (na glebie żyznej i wilgotnej rośnie zbyt bujnie i kwitnie słabiej). Po przekwitnięciu roślinę delikatnie przycina się. Rozmnaża się przez sadzonki lub wysiew nasion wiosną. Nadaje się do stref mrozoodporności 7-10[17].
Cenna roślina miododajna[9] o dużej wydajności. Z 1 ha można otrzymać około 400 kg jasnożółtego miodu[12][18], cenionego ze względu na smak i aromat[18].
W farmacji stosuje się ziele (Herba Echii), które jest bogate w alkaloidy pirolizydynowe: echiinę, echimidynę, homo-echimidynę, acetyloechimidynę, konsolidynę, cynoglosynę, konsolicynę oraz echiuvulgarinę. Zawiera także garbniki, krzemionkę, fitosterole, saponiny, olejek eteryczny i śluzy. Działa na układ nerwowy kojąc i wyciszając nerwy. Ma właściwości przeciwkaszlowe, a także gojące rany i przeciwtrądzikowe. Wykorzystywany w leczeniu tzw. domowymi sposobami. Jednak należy uważać, gdyż jego przedawkowanie skutkuje uszkodzeniem wątroby oraz halucynacjami[20]. Korzeń był dawniej stosowany w leczeniu padaczki, a także w medycynie ludowej jako środek przeciwbólowy[21] i środek przeciw ukąszeniom żmii[4][9].
Rozmnażany jest z nasion. Wysiew wykonać można od razu po zbiorze nasion lub wiosną, przy czym ten drugi termin pozwala uniknąć strat od mrozu w młodych roślinach. Nasiona przykrywa się cienką (1 cm) warstwą gleby[12].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
FrantišekČinčura,VieraFeráková,JozefMájovský,LadislavŠomšák,JánZáborský:Pospolite rośliny środkowej Europy.Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje).Warszawa:Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,1990. ISBN83-09-01473-2. Brak numerów stron w książce
Mieczysław Lipiński:Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin.Warszawa, Stróże:Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Wydawnictwo Sądecki Bartnik,2010,s.168-169. ISBN978-83-09-99024-6.
WładysławMatuszkiewicz:Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.Warszawa:Wyd. Naukowe PWN,2006. ISBN83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
JakubMowszowicz:Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych.Warszawa:WSiP,1986. ISBN83-02-00607-6. Brak numerów stron w książce
GeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN3-8331-1916-0, OCLC271991134.
JakubMowszowicz:Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich.Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,1983. ISBN83-09-00682-9. Brak numerów stron w książce
.jpg)
_leaves.JPG)
