28 listopada1639 ożenił się z Izabelą Tęczyńską (córką wojewody krakowskiego Jana Magnusa Tęczyńskiego), co pozwoliło mu odziedziczyć rozległe dobra Tęczyńskich. Dzięki tym funduszom zgromadził jedną z największych bibliotek ówczesnej Europy. Z Izabelą Tęczyńską miał dzieci, którymi byli: Jan Opaliński, Stanisław Łukasz Opaliński i Zofia Anna Elżbieta Opalińska.
Był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 16 lipca1632 roku[2]. Działalność polityczną rozpoczął w wieku 20 lat jako poseł województwa poznańskiego na sejmie elekcyjnym w 1632, na którym głosował za wyborem królewicza Władysława na króla Polski. W przeciwieństwie do poglądów brata, jego zainteresowania polityczne obracały się wokół stronnictwa króla i jego dworu. Wielokrotnie posłował na sejmy i był członkiem rozmaitych komisji sejmowych (wojskowych, skarbowych i traktatowych).
Poseł na sejm zwyczajny 1635 roku, sejm 1638 roku, sejm 1639 roku, sejm 1640 roku, sejm 1645 roku[3].
Podczas potopu szwedzkiego pozostał przy królu, towarzysząc mu w ucieczce na Śląsk. W późniejszym okresie popierał projekty reform ustrojowych, np. dworskie projekty elekcji vivente rege na sejmach w 1661 i 1662[9].
Pochowany wraz z żoną Izabelą Tęczyńską w Końskowoli, w krypcie kościoła parafialnego, pod pomnikiem personifikującym Vanitas - Marność, opatrzonym herbem Opalińskich – Łodzia.
Był jednym z najlepiej wyształconych ludzi tego okresu Rzeczypospolitej. Znał łacinę (antyczną i współczesną), starogrecki, hebrajski. Był dobrze obeznany z literaturą klasyczną i współczesną. Wraz z bratem założył bogato wyposażoną bibliotekę w Sierakowie (jej zbiory rozdzielono między braci w 1648)[1].
Interpretacja poglądów Opalińskiego jest przedmiotem sporów, a jego pisma są niejednoznaczne. Niewątpliwie był mocnym zwolennikiem katolicyzmu, który uważał, za jedyną prawdziwą wiarę i konieczną podstawę ustroju państwa. Inne wyznania i odłamy chrześcijaństwa uznawał za błędne czy heretyckie[1]. W przeciwieństwie jednak do wielu innych współczesnych mu autorów, jego myśl polityczna i proponowane przez niego zmiany ustrojowe miały charakter przede wszystkim świecki[11].
Duże znaczenie mają jego analizy ustrojowe, w których porównuje różne formy porządków państwowych i konfrontuje je z ustrojem Rzeczypospolitej. Jako jeden z nielicznych możnowładców swojej epoki dostrzegał słabości instytucji Rzeczypospolitej i proponował ich reformę. Wiele jego uwag dotyczyło koniecznych zmian w sposobie funkcjonowania Sejmu, np. wprowadzeniu jego regulaminu obrad, ograniczenia liberum veto i instrukcji poselskich, wcześniejszego (przed rozpoczęciem obrad) przygotowywania projektów instrukcji i artykułów sejmowych, ustalania kolejności spraw według ich wagi
[12]. W De officis libri tres krytykował koncepcję mieszanej formy ustrojowej i opowiadał się za wzmocnieniem władzy monarszej. Kiedy w 1614 John Barclay wydał Icon Animorum w której m.in. krytykował ustrój Rzeczypospolitej, Opaliński napisał w odpowiedzi apologię jej ustroju (Polonia defensa contra Ioan)[11]. Utwór był początkowo przeznaczony dla zagranicznych czytelników, jednak zdobył popularność również w kraju, gdzie umocniło przekonanie o doskonałości polskich instytucji politycznych, a jego argumentacja weszła do stałego repertuaru przeciwników reform. Przeciwną wymowę wydaje się mieć Rozmowa Plebana z Ziemianinem, najczęściej interpretowana jako krytyka relacji stanowych. Nie jest to jednak niewątpliwe, a Opaliński mógł się utożsamiać ze stanowiskiem Ziemianina[1].
Główne dzieła
Strona tytułowa "Polonia defensa contra Barclaium in Europa" (1648).
Rozmowa plebana z ziemianinem albo dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie zawierania sejmów R.P. 1641, 2 różne edycje, wyd. anonimowo, (krytyka istniejącego porządku, przedstawienie środków zmierzających ku zwiększeniu władzy króla i senatu); wyd. krytyczne: L. Kamykowski "Pisma polskie", Warszawa 1938, Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI-XVIII w., seria II, zeszyt 6
Dyszkurs o pomnożeniu miast w Polszcze, Kraków 1648, drukarnia Ł. Kupisz (według fikcyjnego zapisu na karcie tytułowej jest to przedr. edycji z 1617); przedr. E. Lipiński: Rozprawa "O pomnożeniu miast w Polsce", Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Planowania i Statystyki, zeszyt 1 (1953); J. Górski, E. Lipiński "Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI i XVII wieku. Wybór pism", Warszawa 1958, Historia Polskiej Myśli Społeczno-Ekonomicznej
Polonia defensa contra Joannem Barclaium, Gdańsk 1648 (według J. D. A. Janockiego, właściwie dr. w Amsterdamie; wyd. anonimowe); przedr. J. Daneykowicz Ostrowski Swada polska i łacińska, t. 2: Suada latina, cz. 3, Lublin 1747; W. Mitzler de Kolof Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae scriptorum... omnium collectio, t. 1, Warszawa 1761; fragmenty przedr. B. Baranowski, W. Lewandowski, J. S. Piątkowski Upadek kultury w Polsce w dobie reakcji katolickiej XVII-XVIII w. Wypisy źródłowe, Warszawa 1950; przekł. polski K. Tyszkowski pt. "Obrona Polski", Lwów 1921, Biblioteka Pisarzy Politycznych, t. 2, (apologia Polski w odpowiedzi na J. BarclayaIcon sive descriptio animorum)
Coś nowego – pisanego roku 1652, powst. 1652, częściowo prawdopodobnie już w 1650 (według J. Krzyżanowskiego) lub w latach 1652-1660 (według L. Kamykowskiego); dzieło zachowało się w kilku odpisach; fragmenty ogłosił I. Franko "Chmelnyszczyna 1648-9 rokiw w suczasnych wirszach", Zapysky Nauk. Tow. im. Szewczenka 1898, t. 23/24 (nie podając autorstwa Ł. Opalińskiego); całość z odpisu współczesnego (rękopis Ossolineum nr 648/I); wyd. krytyczne: L. Kamykowski "Pisma polskie", Warszawa 1938, Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI-XVIII w., seria II, zeszyt 6; fragmenty przedr.: Poradnik dla Nauczycieli 1946/1947, nr 8/9, s. 96-97; J. Kijas w wyd.: Krzysztof i Łukasz Opalińscy "Wybór satyr", Kraków 1950, Biblioteka Arcydzieł Poezji i Prozy nr 85; błędna kopia: rękopis Czartoryskich nr 1882, (satyra polityczna, paszkwil na Radziejowskiego; istnienie współczesnego druku nie jest pewne; wypowiadają się za nim: G. Korbut, hipotetycznie L. Kamykowski; przeciwko niemu: J. Krzyżanowski, T. Mikulski)
Pauli Naeoceli de officiis libri tres, Kraków 1659 (traktat filozoficzno-moralny używany w XVII w. jako podręcznik do nauki etyki w kolegiach jezuickich), drukarnia F. Cezarego (za życia autora wybito tylko 20 egz. pod anagramatem); wyd. następne: Bibliopolium Forsterianum, Amsterdam 1668 (pod nazwiskiem autora); Wiedeń 1674; Amsterdam 1689; Augsburg 1700; Królewiec 1703; Passawa 1709; Kraków 1751; Wiedeń 1773; fragm. księgi 3. (z uwagami polemicznymi A. M. Heidenreicha) przedr. pt. Praescriptiones contra sic dictos heterodoxos, Jena 1677
Praepositiones in quibus recta et coram Deo considerantes quisque non pertinax erroneas opiniones circa fidem effugiat, brak miejsca i roku wydania (prawdopodobnie przedr. fragmenty Pauli Naeoceli de officiis libri tres)
Poeta nowy powst. według A. Brücknera i S. Zawadzkiego przed 1661, według L. Kamykowskiego w okresie: styczeń 1661 – 15 czerwca 1662; z rękopisu Ossolineum – odpisu współczesnego ogł. J. Przybylski, Kraków (1783-1785); wyd. krytyczne (z rękopisów Biblioteki Czartoryskich nr 439, gdzie jest pt. Poeta nowy wielkiego i godnego senatora – i Ossolineum) L. Kamykowski pt. Poeta nowy; fragmenty wyd. A. Bełcikowski "O satyrach polskich XVII wieku", Świt (Lwów) 1872, nr 7-11; także przedr. w książce Ze studiów na literaturą polską, Warszawa 1886; P. Chmielowski Dzieje krytyki literackiej w Polsce, Warszawa 1902, s. 48-51; S. Zawadzki "O pismach Ł. Opalińskiego", Prace Komisji do Badań nad Historią Literatury i Oświaty Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. 1 (1914) i odb., (dzieło znane jako pierwsza poetyka polska)
Cztery mowy, ogł. J. S. Pisarski Mowca polski, t. 1, Kalisz 1668; t. 2, Kalisz 1676
Sermo in funere mareschalcae Regni, ogł. J. A. Jabłonowski Musaeum polonum, Lwów 1752
Salutatio Vladislai IV regis ad comitia, ogł. J. A. Jabłonowski Musaeum polonum, Lwów 1752
Epistola ad regem Joannem Casimirum gratiarum actoria pro gratia curiae regalis, ogł. S. Wysocki Orator polonus, Warszawa 1740
De causa haereseos ac remediis eiusdem, zaginione (wiad. podał K. Niesiecki Korona polska, t. 3, Lwów 1740, s. 437)
Epistolae cultae et morales, zaginione (wiad. podał K. Niesiecki Korona polska, t. 3, Lwów 1740, s. 437)
Historia dziejów tak w Polszcze jako i w cudzych krajach, zaginione (wiad. podał K. Niesiecki Korona polska, t. 3, Lwów 1740, s. 437)
Judicium de statu ac bellis Sveticis in Imperio gestis per annos triginta, zaginione (wiad. podał K. Niesiecki Korona polska, t. 3, Lwów 1740, s. 437)
Wydania zbiorowe
Pisma polskie, wyd. L. Kamykowski, Warszawa 1938, Biblioteka Zapomnianych Poetów i Prozaików Polskich XVI-XVIII w., seria II, zeszyt 6, (zawiera: Rozmowa plebana z ziemianinem albo dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie zawierania sejmów R.P. 1641, Polonia defensa contra Joannem Barclaium i Praepositiones in quibus recta et coram Deo considerantes quisque non pertinax erroneas opiniones circa fidem effugiat)
Wybór pism, wyd. S. Grzeszczuk, Wrocław 1959, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 172 (zawiera: Rozmowa plebana z ziemianinem albo dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie zawierania sejmów R.P. 1641, Coś nowego – pisanego roku 1652 i Poeta nowy)
Listy i materiały
List do J. Brożka, dat. w Rytwianach 17 lutego 1643, wyd.: (niedokładnie) A. Grabowski Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840; H. Barycz, J. Brożek Wybór pism, t. 1, Warszawa 1956, s. 498-502
Do Adama Kazanowskiego, z kwietnia-maja (?) 1649, wyd. R. Pollak, M. Pełczyński, A. Sajkowski; zob. Praepositiones in quibus recta et coram Deo considerantes quisque non pertinax erroneas opiniones circa fidem effugiat, dod. nr 5
Do Krzysztofa Opalińskiego, dat. z Przemenkowa 17 sierpnia 1651, kopia: Teki Erzepkiego, rękopis Biblioteki Raczyńskich nr 1314
Do podkanclerza koronnego A. Trzebickiego, dat. z Tęczynka 3 października 1657, ogł. L. Kubala Wojny duńskie i pokój oliwski 1657-1660. Szkice historyczne, seria VI, Lwów 1922, s. 532
Do W. Lanckorońskiego, dat. w Krakowie 25 czerwca 1661, tekst i fot. kopii z XVIII w. ogł. J. Lankau "Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie 1513-1729", Kraków 1960, Biblioteka Wiedzy o Prasie, t. 1
Listy do Krzysztofa Opalińskiego, głównie z lat 1641-1650 oraz pojedyncze z lat 1651-1653, wyd. R. Pollak, M. Pełczyński, A. Sajkowski, Wrocław 1957
Od Stanisława Proskiego, dat. ze Środy 9 września 1641; od Anny Przyjemskiej, dat. z Konina 8 marca 1644, wyd. R. Pollak, M. Pełczyński, A. Sajkowski, Wrocław 1957, dod. nr 1, 2.
Akt ratyfikacji traktatu z Danią, dat. 6 września 1657 z podpisem Ł. Opalińskiego, rękopis Biblioteki Czartoryskich vol. 388, nr 127 k. 224, nr 128 k. 228
Utwory o autorstwie niepewnym
Historia barzo ucieszna z francuskiego języka przełożona młodzianom i pannom przystojnej miłości hołdującym gwoli, 1642 (u H. Juszyńskiego także pt. Historia komiczna...); wyd. następne: 1665; 1676 (Estreicher XVIII, 222 notuje wyd. 1662, prawdopodobnie chodzi tu o wyd. z 1665); przedr. według edycji z 1665 J. Łoś, Petersburg 1895 Pomniki Piśmiennictwa Polskiego wyd. przez J. Zakrzewskiego; oprac. T. Kruszewska Historie świeże i niezwyczajne, Warszawa 1961, (parafraza romansu z francuskiego zbioru Histoires tragiques Belleforesta przełożonego z dzieła włoskiego Bandella; autorstwo prawdopodobne według A. Brücknera, kwestionowali: K. Tyszkowski i L. Kamykowski; przeróbka poetycka Historii... z końca XVII lub początku XVIII w., pióra nieznanego bliżej szlachcica z Rusi, w rękopisie zdefektowanym Biblioteki Czartoryskich nr 2737)
Decyzja Jana Kazimierza, że sposób sejmowania starożytny zachowany będzie, że związki zawarte wiernie dochowane będą (projekt uchwały przyszłej konwokacji), ogł. L. Kubala Wojny duńskie i pokój oliwski, Lwów 1922, s. 532, (autorstwo bardzo prawdopodobne według W. Czaplińskiego)
Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Kraków 1659, drukarnia A. Piotrkowczyka; fragmenty przedr. K. W. Wójcicki Zarysy domowe, t. 1, Warszawa 1842, s. 145-153; całość przedr. B. Podczaszyński Pamiętnik Sztuk Pięknych 1850-1854, s. 2-8, 74-75, 122-126; fragmenty przedr. Z. Gloger Budownictwo Drzewne 1907; całość wyd. krytycznie A. Miłobędzki, Wrocław 1957, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. 7, (autorstwo według A. Lauterbacha, T. Mańkowskiego, A. Miłobedzkiego)
"Przestrogi do czytelnika", Merkuriusz Polski 1661, nr 1, 7. (prawdopodobieństwo autorstwa Ł. Opalińskiego wskazał J. Lankau)
Stefania Ochmann-Staniszewska, Zdzisław Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna – praktyka, tom II, Wrocław 2000, s. 361.
Kazimierz Waliszewski, Polsko-francuzkie stosunki w XVII wieku 1644-1667. Opowiadania i źródła historyczne ze zbiorów archiwalnych francuzkich publicznych i prywatnych..., Kraków 1889, s. 103.
Opis historyczny parafii i miasta Staszów do 1918 r..Staszów:Parafia Rzymsko-Katolicka,1990. Brak numerów stron w książce
Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 41-45
RyszardR.PolakRyszardR., Opaliński Łukasz, [w:] AndrzejA.Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 276-278.
MichałM.ŚliwaMichałM., Opaliński Łukasz, [w:] MichałM.Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2009, s. 436-437.
