Ziemia dobrzyńska
region historyczny w północno-centralnej Polsce Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ziemia dobrzyńska (łac. Terra Dobrinensis) – region historyczno-etnograficzny[1] w środkowej Polsce. Niegdyś jednostka terytorialna I Rzeczypospolitej.
Ziemia dobrzyńska położona jest na północ od Wisły, pomiędzy jej dopływami – Drwęcą i Skrwą[2]. Region sąsiaduje na północy z ziemią chełmińską, na wschodzie z Mazowszem, a na południu i zachodzie z Kujawami.
Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski ziemia dobrzyńska położona jest na obszarze dwóch makroregionów[3]:
Wczesne średniowiecze
Tereny ziemi dobrzyńskiej jeszcze przed 990 rokiem weszły w skład Polski wczesnopiastowskiej. We wczesnym średniowieczu należała do Mazowsza.
Średniowiecze
Konrad I Mazowiecki w 1222 roku nadał Dobrzyń nad Wisłą i jego okolice zakonowi Rycerzy Chrystusowych (Braci Dobrzyńskich), a w 1228 roku nadał im w całości kasztelanię dobrzyńską. Natomiast w 1226 roku zostali sprowadzeni Krzyżacy, którzy w dwa lata później otrzymali ziemię chełmińską. Gdy Bracia Dobrzyńscy połączyli się z Krzyżakami, Konrad nalegał na zwrot kasztelanii dobrzyńskiej. W 1235 odzyskał ją, ale musiał się zrzec sąsiedniej ziemi chełmińskiej na rzecz Krzyżaków. Ziemią dobrzyńską władali potem potomkowie Konrada.
W 1329 roku Krzyżacy najechali na Polskę i zajęli ziemię dobrzyńską; później zdobyli także Kujawy (1332). W 1339 roku sąd papieski nakazał Zakonowi zwrot ziemi dobrzyńskiej Polsce. W 1343 roku król Kazimierz III Wielki zawarł z Zakonem krzyżackim pokój w Kaliszu, na skutek którego ziemia dobrzyńska wróciła do Polski. Terenem tym zarządzał z Bobrownik piastowski książę Władysław Garbaty, który zmarł w 1351 lub 1352 r. Wtedy ziemia dobrzyńska trafiła pod bezpośrednie władanie Króla Polskiego, którym był wtedy Kazimierz Wielki[4][5].
W 1379 roku ziemię dobrzyńską otrzymał od króla Ludwika Węgierskiego w lenno książę Władysław Opolczyk. W maju 1391 roku Władysław Opolczyk zastawił zamek w Złotorii i pięć pobliskich wsi Zakonowi Krzyżackiemu. Spotkało się to z reakcją króla Władysława Jagiełły, który wysłał wojska pod dowództwem rycerza Krystyna z Ostrowa, aby zajęły ziemię dobrzyńską. Wojska polskie zajęły całą ziemię dobrzyńską, jednak część rycerstwa Opolczyka pod dowództwem Iwana z Rudomina stawiło opór królewskim wojskom, zamykając się w zamku w Bobrownikach. Wojska królewskie oblegały zamek jednak musiały wkrótce odstąpić, ponieważ na odsiecz Opolczykowi przybyło wojsko krzyżackie. W maju 1392 roku Władysław Opolczyk zastawił całą ziemię dobrzyńską krzyżakom za 50 tysięcy florenów węgierskich[6]. W 1404 podpisano pokój w Raciążku, dzięki któremu ziemia dobrzyńska została w 1405 roku wykupiona przez Polskę za 50 tys. florenów węgierskich.
16 sierpnia 1409 po wypowiedzeniu wojny Polsce wojska krzyżackie rozpoczęły działania wojenne, w trakcie których opanowały Dobrzyń, Rypin, Lipno, Bobrowniki, a 2 września Krzyżacy po 8 dniowym oblężeniu zdobyli zamek w Złotorii wycinając przy tym polską załogę przy dźwiękach muzyki[7]. Wójtem krzyżackim został Boemund Brendel. 28 października 1409 Ulryk von Jungingen nadał w Bobrownikach dla Ziemi dobrzyńskiej przywilej prawa chełmińskiego[8]. Po bitwie pod Grunwaldem ziemia dobrzyńska wróciła latem 1410 roku pod kontrolę Polski, co potwierdził w 1411 roku I pokój toruński.
W 1413 najazd wojsk krzyżackich dotknął również ziemię dobrzyńską, przy czym był na tyle poważny, że tamtejszy starosta Zbigniew z Brzezia musiał w celu jego odparcia zaciągnąć zaciężnych[8].
I Rzeczpospolita
W czasach I Rzeczypospolitej ziemia dobrzyńska stała się częścią województwa inowrocławskiego i dzieliła się na 3 powiaty:
- Powiat dobrzyński
- Powiat rypiński
- Powiat lipnowski
W Lipnie odbywały się sejmiki, podczas których wybierano dwóch posłów na sejm, deputata na trybunał i do komisji radomskiej. Kasztelanowie dobrzyński, rypiński i słoński byli senatorami mniejszymi. Starostwo bobrownickie było starostwem grodowym, a dobrzyńskie, lipnowskie, rypińskie były starostwami niegrodowymi.
Od XVIII wieku do 1918 roku
Po II rozbiorze Polski w 1793 r. region został przejściowo zajęty przez Królestwo Prus, aż do 1806 roku, kiedy w okresie napoleońskim (w 1807) został przyłączony do Księstwa Warszawskiego. Jednak już w 1815 roku, po przegranej Napoleona Bonaparte i wskutek postanowień kongresu wiedeńskiego, ziemia dobrzyńska ostatecznie znalazła się w zaborze rosyjskim. Ponieważ region ten był granicznym terytorium Imperium Rosyjskiego, jego rozwój był ograniczony w czasach zaborów[9].
W okresie powstania listopadowego (1830/31) i styczniowego (1863/64) miały tu miejsce walki polskich powstańców z zaborczymi wojskami rosyjskimi. Wskutek represji popowstańczych nasiliła się rusyfikacja ziemi dobrzyńskiej[10].
Od 1918 do 1939 roku
Silny rozwój ziemi dobrzyńskiej przypada ponownie dopiero na okres międzywojenny, kiedy po odzyskaniu niepodległości przez Polskę tereny dawnego zaboru pruskiego i rosyjskiego znalazły się w granicach odrodzonego państwa[10].
W latach 1918–1938, po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie, ziemia dobrzyńska była częścią województwa warszawskiego, a większość jej terenów przyłączono w 1938 r. do województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Aż do 1938 roku granica województw warszawskiego i pomorskiego stanowiła historyczną granicę między ziemią dobrzyńską, a ziemią chełmińską. Zarazem przed 1914 r. była to historyczna granica zaboru rosyjskiego i pruskiego[10].
Od 1939 do 1945
We wrześniu 1939 roku ziemia dobrzyńska znalazła się pod okupacją niemiecką i została bezpośrednio włączona w granice III Rzeszy. Ludność polska doświadczyła w tym czasie masowych prześladowań i egzekucji, pierw zwłaszcza inteligencja. Niemcy zaczęli wysiedlać Polaków głównie do Generalnego Gubernatorstwa, a także wysyłać na przymusowe roboty do Rzeszy, zdarzały się także przypadki wcielania do wojsk okupanta, Wehrmachtu. Niektórych, zwłaszcza przyłapanych najbardziej antyniemieckich ludzi, osiedlano w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau. Na ich miejsce osiedlali kolonistów niemieckich. Opór Armii Krajowej, podziemia, partyzantki i miejscowych polskich cywilów ziemi dobrzyńskiej przeciwko niemieckim okupantom trwał do końca wojny[10].
Po 1945
W styczniu 1945 ziemia dobrzyńska została zdobyta przez radziecką Armię Czerwoną przy pomocy Ludowego Wojska Polskiego, co zakończyło okupację niemiecką. Większość wysiedlonych Polaków wróciło do swoich domów. Polskie podziemie antykomunistyczne działało w regionie do 1947 roku[10].
Po reformie z 1975 roku tereny ziemi dobrzyńskiej zostało włączone w granice trzech województw: włocławskiego, toruńskiego i płockiego. Natomiast w 1999 r. zdecydowaną większość terenów ziemi dobrzyńskiej przyłączono do województwo kujawsko-pomorskiego, jedynie jej wschodnie skrawki znalazły się w województwie mazowieckim[10].
| Lp. | Miasto | Populacja | Powierzchnia |
|---|---|---|---|
| 1. |  Rypin |
15 514 | 10,96 km² |
| 2. |  Lipno |
13 479 | 10,99 km² |
| 3. |  Golub-Dobrzyń[a] |
11 443 | 7,50 km² |
| 4. |  Skępe |
3455 | 7,48 km² |
| 5. |  Kikół |
1994 | 4,00 km² |
| 6. |  Dobrzyń nad Wisłą |
1984 | 5,45 km² |
| 7. |  Górzno |
1399 | 3,48 km² |
| 8. | _COA.svg){kind=small} Bobrowniki |
1104 | 5,88 km² |
Miasta zdegradowane
Do miast ziemi dobrzyńskiej (które jednak z różnych przyczyn utraciły status miasta) należą również[11]:
| Lp. | Dawne miasto | Populacja | Prawa miejskie | Degradacja |
|---|---|---|---|---|
| 3. | Radziki Duże | 663 | 1784 r. | przed 1825 r. |
| 4. | Księte | 313 | przed 1356 r. | przed 1400 r. |
Obecnie na obszarze tej ziemi działają m.in. Stowarzyszenie Gmin Ziemi Dobrzyńskiej w Dobrzyniu nad Wisłą i Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe w Rypinie. W dorobku historiograficznym tej ziemi znajdują się m.in. serie wydawnicze: „Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN w Rypinie”[12] oraz wydawany przez Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe „Rocznik Dobrzyński”[13][14] (obie serie redagowane w latach 1989–2021 przez prof. Mirosława Krajewskiego)[15].
- Apolonia Chałupiec – sławna polska aktorka okresu międzywojennego, urodzona 22 grudnia 1896 roku lub 3 stycznia 1897 roku w Lipnie, znana pod pseudonimem Pola Negri[16]
- Fryderyk Chopin – polski kompozytor. W czasie swoich wakacji, przypadających na lata 1824–1825, przebywał w Szafarni, należącej wówczas do Juliusza Dziewanowskiego[17]
- Gustaw Foss – polski dialektolog, który przed II wojną światową prowadził badania nad gwarą ziemi dobrzyńskiej
- Jerzy Pietrkiewicz – polski poeta i pisarz emigracyjny, urodzony w Fabiankach[18]
- Wyłącznie część lewobrzeżna stanowiąca dawniej miasto Dobrzyń nad Drwęcą, prawobrzeżna część miasta (dawniej miasto Golub) leży w ziemi chełmińskiej.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
