Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej

Zespół zamkowy Radziwiłłów – obiekt zabytkowy w Białej Podlaskiej, obejmujący pozostałości dawnego zamku zbudowanego na planie gwiazdy pięcioramiennej z pięcioma bastionami otoczonymi fosą i wałem ziemnym. Zespół przylega do ulic Warszawskiej oraz Zamkowej, od zachodu graniczy z zabudową miejską, a od południa z doliną rzeki Krzny. Jest położony w pobliżu centrum miasta.

Zespół zamkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej

nr rej. A/134 z 28.09.1956 i z 31.12.1966
wieża zamkowa - Muzeum Okręgowe
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Biała Podlaska
Adres	ul. Warszawska 12
Architekt	Paweł Negroni zwany Murzynem
Inwestor	Aleksander Ludwik Radziwiłł
Rozpoczęcie budowy	1622
Ukończenie budowy	lata 30. XVII wieku
Pierwszy właściciel	Aleksander Ludwik Radziwiłł
Położenie na mapie Białej Podlaskiej Zespół zamkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej
Położenie na mapie Polski Zespół zamkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej
Położenie na mapie województwa lubelskiego Zespół zamkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej
52°01′52″N 23°06′51″E

Historia

Z 1536 roku pochodzi informacja o budowie murowanego dworu alkierzowego budowanego obok starszego drewnianego^[1]. W 1622 roku budowę dużego zespołu zamkowego rozpoczął książę Aleksander Ludwik Radziwiłł podpisując umowę na budowę zamku z muratorem lubelskim Pawłem Murzynem (Negronim)^[1]. Powstała wtedy trzykondygnacyjna budowla pałacowa na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 41 × 31 metrów z czterema pięciobocznymi wieżyczkami w narożach i loggią od frontu. Zespół bramny powstał w latach 1674–1680 lub około 1684 roku i upamiętniać miał zwycięstwo wojsk polskich pod Chocimiem. Około 1700 roku wybudowano barokowe oficyny pałacowe, zachodnią i frontowe, pawilony ogrodowe (apteka, laboratorium, skarbczyk), a całość otoczyły fortyfikacje bastionowe. W czasach Anny z Sanguszków Radziwiłłowej zarządzającej Białą do 1746 roku, brama została uzupełniona w partii attyki oraz ozdobiono wnętrza i otoczenie pałacu. Od maja 1747 roku Białą zarządzał Hieronim Florian Radziwiłł i w tym czasie podjęto prace projektowe mające uczynić z zamku siedzibę godną magnata o królewskich ambicjach, jednak do ich pełnej realizacji nie doszło. Jedyne prace jakich dokonano przeprowadzono w 1749 roku wg projektu saskiego architekta Johanna Heinricha Klemma^[2].

Większej przebudowy dokonał dopiero w latach 1760–1762 kolejny właściciel Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko poprzez podwyższenie loggii o jedną kondygnację oraz poprzez przekształcenie dachu na dwupołaciowy, spływający na boczne ściany budynku (wcześniej znajdowało się tam poddasze tak jak w zamku w Nieświeżu). W ten sposób na początku XVIII wieku zespół zamkowy w Białej uzyskał swój ostateczny architektoniczny wygląd. Proces zniszczenia zamku rozpoczął w 1764 roku najazd oddziałów starosty Jana Mikołaja Chodkiewicza^[2].

W 1883 roku częściowo zrujnowany pałac został rozebrany. Zachowane fortyfikacje ziemne stanowią rzadki przykład umocnień „szkoły staroholenderskiej”.

W lipcu 2020 zakończyła się kompleksowa renowacja rezydencji – m.in. odtworzono umocnienia obwarowań, wybudowano bramę koszarską i drewniany most, usunięto niektóre drzewa rosnące na umocnieniach, dokonano nasadzeń roślin ozdobnych i wyprowadzono ruch samochodów z otoczenia^[3]. Ponadto wyeksponowano zarys murów zamku w gruncie.

Inne zachowane budowle

Brama wjazdowa

Zbudowana w 4. ćw. XVII w. z fasadą komponowaną na wzór łuku triumfalnego, osłaniającą prostokątne wnętrze. Kolumnową fasadę zdobią liczne elementy dekoracyjne, jak: popiersia, panoplia, płaskorzeźby.

Wieża wjazdowa (zwana wartowniczą)

Wybudowana została w 1. połowie XVII w., połączona ćwierćkolistą szyją bramną z bramą wjazdową. Zwieńczona wydatnym barokowym hełmem, stanowi dominujący element wysokościowy w panoramie miasta. Posiada sześć kondygnacji, obecnie siedziba Muzeum Południowego Podlasia.

Trzy oficyny

Wybudowane przed 1709 r. flankują dawny dziedziniec paradny, zamieniony w XIX wieku na park miejski. W pierwszej mieści się Miejska Biblioteka Publiczna, w drugiej Szkoła Muzyczna, Biblioteka „Barwna” zaś w trzeciej – Narodowy Fundusz Zdrowia, Bialskie Centrum Kultury, Bialskopodlaska Izba Gospodarcza, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna oraz Ośrodek Francuski Deux-Serves – Biała Podlaska.

Wieżyczka wschodnia

Pochodzi z 1. połowy XVII w., w stylu barokowym, na planie kwadratu z kopułą z latarnią, wolnostojąca w głębi parku, dwukondygnacyjna, przykryta wewnątrz kopułą z dachem namiotowym. Podczas renowacji odkryte sgraffitowe zdobienia z czterema orłami radziwiłłowskimi w medalionach. Od strony zachodniej zachował się otwór wejściowy pierwotnie prowadzący do pałacu przez galerię (rozebraną w XIX wieku).

Kaplica zamkowa pw. św. Jozafata Kuncewicza

Z ok. 1620 r., orientowana, ze sklepieniem kolebkowym i dwuspadowym dachem. Zachowały się ślady polichromii z 2 ćw. XVII wieku. W kaplicy spoczywały relikwie św. Jozafata.

Galeria

• 
  Rycina nieistniejącego już pałacu w stanie po przebudowie w 1760-62 r.
• 
  Brama z szyją bramną z lat 1696-1701
• 
  Oficyna północno-wschodnia
• 
  Skrzydło boczne pałacu z wieżą
• 
  Kaplica z ok. 1620 roku
• 
  Biblioteka
• 
  Wieża wschodnia
• 
• 
  Makieta zamku wg stanu z końca XVII wieku
• 
• 
  Fotografia z 1882 r.
• 
  Rzut fasady z 1830 r.
• 
• 
  Sala zamkowa ok. 1880
• 
  Sala zamkowa ok. 1840-50

Inne obiekty

• Amfiteatr w gestii Bialskiego Centrum Kultury z 990 miejscami, zmodernizowany i zadaszony podczas remontu w roku 2020^[4].
• Pomnik Bogusława Kaczyńskiego autorstwa Stanisława Milewskiego – przy szkole muzycznej, odsłonięty 2 maja 2020^[5][6].
• Pomnik św. Jana Kantego – figura na dziesięciometrowym betonowym wykończonym lastrikiem cokole jest kopią oryginału, która kiedyś znajdowała się przed starym szpitalem. Istnieją kontrowersje co do postaci – wg katalogu zabytków jest to Karol Boromeusz. Pomnik został poddany renowacji w listopadzie 2023^[7].

Badania

• Badania archeologiczne pod kierunkiem Jerzego Cichomskiego w latach 1982, 1983, 1984
• Badania geofizyczne przeprowadzone przez Przedsiębiorstwo Polonijno-Zagraniczne Pol-France EL-GE_REW w latach 1983, 1984

Przypisy

1. BogdanB. Wetoszka BogdanB., Badania archeologiczne staropolskich zespołów rezydencjonalnych z obszaru północnej Lubelszczyzny [online], s. 2 [dostęp 2024-01-18].
2. http://pbc.biaman.pl/Content/31903/StPodl7.pdf
3. Ewelina Burda: Rezydencja Radziwiłłów w Białej Podlaskiej już po kompleksowym remoncie. dziennikwschodni.pl, 2020-07-24. [dostęp 2023-11-24]. (pol.).
4. Amfiteatr – BCK24. bck24.pl. [dostęp 2023-11-24]. (pol.).
5. Ewelina Burda: Biała Podlaska: W parku stanął pomnik (…). dziennikwschodni.pl, 2020-05-02. [dostęp 2020-05-02]. (pol.).
6. Biała Podlaska: przy budynku szkoły muzycznej usiadł Bogusław Kaczyński. radio.lublin.pl, 2020-05-02. [dostęp 2020-05-02]. (pol.).
7. Pomnik w parku zmienił kolor. dziennikwschodni.pl, 2023-11-23. [dostęp 2023-11-24]. (pol.).

Bibliografia

• E. Łopaciński, Zamek w Białej Podlaskiej. Materiały archiwalne, Biuletyn Historii Sztuki, XIX, 1957, nr 1, s. 27-48
• J. Baranowski, Pałac w Białej Podlaskiej, Próba rekonstrukcji stanu z XVII w., Biuletyn Historii Sztuki, XXIX, 1967, nr 1, s.39-56
• Tadeusz Bernatowicz, Niezrealizowana "królewska" rezydencja w Białej Podlaskiej, [w:] Artyści włoscy w Polsce XVI-XVIII w.

Linki zewnętrzne

• Pałac Radziwiłłów w Białej Podlaskiej zostanie odbudowany ?. Gabriela Maziejczyk, Historia.org.pl, 5 września 2015 [dostęp 2016-12-10].