Łuk triumfalny

Łuk triumfalny (łac. fornix, arcus, arcus triumphalis) – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, później budowle tego typu wznoszono w innych krajach i epokach historycznych.

Łuk Konstantyna Wielkiego w Rzymie

Zobacz multimedia związane z tematem: Łuk triumfalny

Historia

Geneza

W miastach rzymskich były to budowle reprezentacyjne, będące wynalazkiem italskim, wcześniej nieznane cywilizacji helleńskiej. Geneza ich łączy się z religijnym obrzędem triumfu, gdy zwycięski wódz i jego wojsko wkraczając do miasta po złożeniu ofiar, rytualnie przekraczali jego uświęconą granicę – pomoerium. Służyła temu umyślnie wzniesiona brama, po której przejściu dalszy przemarsz przybierał charakter pochodu triumfalnego. U Rzymian początki tych budowli odnosi się do II wieku p.n.e.^[1] (poprzedzały je ozdobne bramy budowane przez Etrusków^[2]), a pod koniec okresu republiki główne forum Rzymu (Forum Romanum) zabudowane było wieloma łukami. Najstarszym był łuk Fabiusza wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad celtyckimi Allobrogami w 121 p.n.e. Z 29 p.n.e. pochodził łuk Augusta dedykowany Oktawianowi po zwycięstwie pod Akcjum, kolejnym był łuk Tyberiusza z 19 n.e. i od epoki Augusta budowle te stają się popularne również w rzymskich miastach prowincjonalnych, m.in. w Galii^[3][1].

Architektura

Zwykle łuki triumfalne budowano jako konstrukcje stałe i niektóre z nich przetrwały stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi jednorazowo dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

Przykłady łuków triumfalnych

Starożytne

w Rzymie

Łuk Augusta w Segusium (włoska Susa), z 9-8 p.n.e.

• Łuk Augusta – niezachowany
• Łuk Tyberiusza (15 lub 16) – niezachowany
• Łuk Klaudiusza – niezachowany
• Łuk Tytusa z 81 n.e.
• Łuk Hadriana – niezachowany
• Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
• Łuk Konstantyna Wielkiego z 312–315 r.

Na obszarze imperium rzymskiego w

Łuk Sergiuszów w Poli (tzw. „Złota Brama)” z pocz. I wieku p.n.e.)

Italii

• Fano (Fanum) – łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I wieku p.n.e. – nad Via Flaminia pomiędzy Rzymem a Rimini
• Rimini (Ariminum) – łuk triumfalny Augusta kończący Via Flaminia, z I wieku p.n.e. (właśc. brama miejska)
• Susa (Segusium) – łuk Augusta z pocz. I w. p.n.e.
• Aosta (Augusta Salassorum) – łuk triumfalny Augusta z I w. p.n.e.
• Ankona (Acona) – łuk triumfalny Trajana z II wieku n.e.
• Arosa – łuk triumfalny św. Arosy z VIII wieku?^{[potrzebny przypis]}
• Benewent (Beneventum) – łuk triumfalny Trajana z II wieku
• Carsulae – łuk Trajana na Via Flaminia
• Werona – łuk Gawiuszów na Via Postumia z I wieku n.e.

Galii

• Orange – łuk Tyberiusza z I w.
• Saint-Rémy-de-Provence – łuk w ruinach Glanum
• Reims – łuk triumfalny Wrota Marsa z III lub IV wieku

Iberii

• Alcántara – łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
• Bera koło Tarraco – łuk Lucjusza Licyniusza Sury (konsul i legat cesarski) – I wiek p.n.e.

Grecji

• Ateny – łuk triumfalny Hadriana
• Saloniki – łuk triumfalny Galeriusza

Afryce Północnej

• Trypolis – obecnie Libia, łuk Marka Aureliusza z II w.
• Timgad (Timkad, Thamugadi) – łuk Trajana III w.
• Tibissa – łuk triumfalny Karakalli III w.
• łuk Septymiusza Sewera w Leptis Magna w Trypolitanii z 203 r., wzniesiony przez Septymiusza Sewera w jego rodzinnym mieście

Triumfalny wjazd Augusta III do Warszawy przez łuk triumfalny na Krakowskim Przedmieściu w 1734 r.

Azji Mniejszej

• Antalya – brama (łuk) Hadriana II w.
• Patara – łuk Mettiusa (zarządcy Licji)

Lewancie

• Latakia (Al-Lazikijja) – obecna Syria, łuk triumfalny Septymiusza Sewera.
• Bosra – obecna Syria I w.
• Palmira – obecna Syria III w.

Nowożytne

Zdjęcie	Państwo	Miasto	Nazwa	Data powstania	Upamiętnienie
	Francja	Paryż	Arc du Carrousel	1806	dyplomatyczne zwycięstwa Napoleona, m.in. bitwę pod Austerlitz, poddanie Ulm, pokój w Preszburgu i traktaty tylżyckie[4]
	Francja	Paryż	Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe)	1837	walczących i poległych za Francję w czasie wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
	Gambia	Bandżul	Arch 22	1996	Gambijski zamach stanu w 1994 roku[5]
	Hiszpania	Grenada	Puerta de las Granadas	1536[6]	ślub Karola V Habsburga z Izabelą Portugalską
	Hiszpania	Madryt	Puerta de Toledo	1827
	Hiszpania	Barcelona	Łuk Triumfalny w Barcelonie (Arc de Triomf)	1888	Powstał na Wystawę Światową 1888[7]
	Korea Północna	Pjongjang	Łuk triumfalny w Pjongjangu	1982	Postawiony został na cześć Kim Ir Sena za jego wkład w wyzwolenie Korei z rąk Japończyków (zgodnie z oficjalną historią KRLD)[8]
	Laos	Wientian	Patuxai	1957–1968
	Malta	Żebbuġ	Łuk De Rohana	1798	Nadanie praw miejskich miastu (Città Rohan) przez Emmanuel de Rohan-Polduc, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (dekretem z 21 czerwca 1777)[9]
	Malta	Żabbar	Brama Hompescha	1801	Nadanie praw miejskich miastu (Città Hompesch) przez Ferdinand von Hompesch zu Bolheim, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (14 września 1797)[10]
	Malta	Santa Venera	Łuk Wignacourta	1615 (przebudowana w 2015)
	Niemcy	Berlin	Brama Brandenburska	1791	upamiętnienie Fryderyka II Wielkiego
	Niemcy	Monachium	Siegestor	1843–1850
	Niemcy	Poczdam	Triumphtor	1850-51
	Niemcy	Moguncja	Dativius Victor	III w. n.e. (odbudowany w 1978–1981)	Ku czci Jowisza
	Polska	Ślesin	Łuk Napoleona	1811[11][12] lub 1812[13]	ku czci Napoleona Bonapartego[11]
	Polska	Jabłonna	Łuk triumfalny w Jabłonnie	1837[14]	upamiętnienie księcia Józefa Poniatowskiego[15]
	Rosja	Petersburg	Brama Narwska	1834	Ku czci rosyjskich pułków gwardii i ich udziału w wojnach z napoleońską Francją
	Rumunia	Bukareszt	Arcul de Triumf	1936	Poświęcony jest wszystkim żołnierzom walczącym w barwach Rumunii
	Ukraina	Kamieniec Podolski	Łuk Triumfalny króla Stanisława Augusta	1781	Łuk ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
	Ukraina	Nowogród Siewierski	Łuk Katarzyny Wielkiej (Тріумфальна брама в Новгороді-Сіверському)	1786	Na cześć Katarzyny II
	Ukraina	Lwów	Pomnik Chwały	1921-1939	Na część polskich obrońców miasta Lwowa i Małopolski Wschodniej
	Węgry	Vác	Łuk triumfalny w Vác (Váci diadalív)	1764	łuk z okazji przyjazdu cesarzowej Marii Teresy
	Włochy	Neapol	Łuk w Castel Nuovo (Arco trionfale del Castel Nuovo)	1446-1458[16]	Upamiętnienie triumfalnego wejścia króla Ferdynanda I do Neapolu w 1443
	Włochy	Mediolan	Arco della Pace	1815	Pokój w Europie po Kongresie wiedeńskim

Ponadto w formie łuków triumfalnych w XVI-XIX wieku wznoszono bramy miejskie (np. w Gdańsku, Zamościu, Weronie, Antwerpii, Paryżu – Porte Saint-Denis w XVII wieku i Porte Saint-Martin).

Zobacz też

• tetrapylon