Loading AI tools
Język standardowy, standard językowy, dialekt standardowy (ang. standard language, standard dialect) – odmiana języka przyjęta przez dane społeczeństwo do celów komunikacji publicznej i oficjalnej, stawiana w opozycji do pozostałych odmian[1]. Przeciwstawia się zarówno odmianom lokalnym, jak i społecznym[2]. W pierwszej kolejności języki standardowe pełnią funkcję unifikacyjną. Są bowiem pozbawione charakteru miejscowego, tj. posługują się nimi mieszkańcy większego obszaru geograficznego[3]. Odmiany językowe przyjęte w roli standardów różnią się pod wieloma względami. Wspólną ich cechą jest to, że są akceptowane jako odmiany nadrzędne wobec wszelkich innych odmian występujących w społeczności[4].
Język standardowy zasadniczo odgrywa rolę języka pisanego. Jest szerzony przez szkoły i środki masowego przekazu oraz wykorzystywany w kontaktach oficjalnych. Zwykle (choć nie zawsze) podlega regulacji i cieszy się wsparciem instytucjonalnym. Język standardowy wykazuje dążność do eliminacji rozbieżności językowych, narzucając jedną formę jako łącznik między różnymi formami dialektalnymi[2]. Spełnia szereg funkcji w różnych sferach życia społecznego, gdzie przybiera różne formy ukształtowania stylistycznego[5]. Standard jest wykorzystywany w nauczaniu języka[6].
Podstawą języka standardowego może być np. dialekt centralny geograficznie (np. we Włoszech), dialekt stolicy (np. we Francji), czy też język pierwszego tłumaczenia Biblii (np. w przypadku języka niemieckiego)[7]. Nie wszystkie języki świata mają odmianę standardową[8]. Niemniej również w społecznościach, gdzie nie istnieje oficjalny standard języka, przyjmują się odmiany o charakterze ponadlokalnym; są to np. odmiany interdialektalne (koiné, łączące cechy różnych dialektów) czy dialekty okolicznych większych miast[9]. Bywa, że normy literackie powstają pod wpływem działalności misjonarzy[10][11]. Języki standardowe mogą wykształcić się w formie ustnej, zanim zostanie stworzona forma pisemna[12]. Pełnoprawna odmiana standardowa to taka, która przeszła proces kodyfikacji, tj. jej zasady zostały utrwalone w słownikach i gramatykach[13]. Niektóre języki (np. norweski) mają więcej niż jedną odmianę standardową[14].
Nowoczesne językoznawstwo stroni od sądów wartościujących na temat odmian języka[7][15]. W powszechnym obiegu odmiana standardowa uchodzi jednak za bardziej „poprawną” i „dopuszczalną” niż inne odmiany; stanowi też formę o najwyższym prestiżu, której użycie sygnalizuje poziom wykształcenia danej osoby[8]. Standard bywa zatem pojmowany jako socjolekt powiązany z warstwami wykształconymi[6][16]. Zdarza się jednak, że standard jest postrzegany jako neutralne narzędzie komunikacji, przeznaczone dla wszystkich członków społeczności bez względu na status społeczny czy pochodzenie[17].
W niektórych krajach język standardowy jest zbliżony do odmiany pewnego regionu lub grupy społecznej (i służy ogólnie jako środek swobodnej komunikacji, przyswajany też przez użytkowników pozostałych dialektów). W innych zaś krajach występuje dyglosja – dochodzi do ostrego rozgraniczenia funkcji języka standardowego (język wysoki) i odmian potocznych/regionalnych (język niski); domeną standardu (czerpiącego np. z tradycji literackiej, nauczanego głównie w szkołach) stają się wówczas sytuacje formalne i wypowiedzi pisemne[18][19]. Na poziomie gramatycznym standard taki jest silnie odrębny od swobodnego języka mówionego (lub wręcz niezrozumiały bez przygotowania szkolnego)[20]. W krajach arabskich, gdzie w roli odmiany prestiżowej funkcjonuje klasyczny język arabski (de facto niebędący powszechnym narzędziem komunikacji), można mówić o powstawaniu dodatkowych (nowoczesnych) standardów o zasięgu regionalnym lub miejskim[21]. W niektórych częściach świata zaobserwowano zanik różnic lokalnych na korzyść ekspansji odmian standardowych. W wielu zakątkach Europy i obu Ameryk dialekty regionalne zostały wyparte przez standard lub odmiany bliskie standardowi, do czego przyczyniły się przemiany społeczne[22].
Podstawę języków standardowych tworzą dialekty właściwe dla ośrodków handlu/władzy, odmiany najszerzej zrozumiałe czy też mające oparcie w tradycji literackiej[23]. Pod wpływem zjawisk takich jak przesunięcie referencyjne (termin z dziedziny antropolingwistyki[24]) lub elaboracja funkcjonalna (termin z zakresu socjolingwistyki[25]) prestiż powiązany z ośrodkami kultury zostaje przypisany również tamtejszej odmianie języka. Odmiana ta staje się punktem odniesienia dla innych odmian językowych, uprzywilejowanym w procesie edukacji i innych sferach życia[26]. Działania standaryzacyjne zabiegają zwykle o skodyfikowanie normy językowej (za pośrednictwem gramatyk normatywnych i słowników) i wypracowanie ortografii. Istotną rolę odgrywa akceptacja tych konwencji przez ogół społeczeństwa[27].
W potocznym obiegu można spotkać przekonanie, jakoby standardowe formy języka były bardziej „gramatyczne” niż odmiany niestandardowe. Jest to założenie lingwistycznie bezpodstawne, gdyż zasadami językowymi rządzą się wszystkie odmiany języka, również te nieskodyfikowane[28][29]. Na tle innych odmian język standardowy wyróżnia się tym, że jest kojarzony z wyższym statusem socjoekonomicznym[30][16]. Dialekty niestandardowe i standardowe często pełnią różne funkcje: pierwsze sygnalizują identyfikację ze społecznością lokalną (często spoza głównego nurtu); drugie zaś sygnalizują przynależność do szerzej rozumianego społeczeństwa, pluralistycznego i technicznego[31]. Stosowność użycia obu typów odmian językowych można uważać za uzależnioną od okoliczności społecznych[23].
W piśmiennictwie występują również bliskoznaczne określenia: „język literacki”[32][33], „język ogólnonarodowy”, „język ogólny”[34], „język kulturalny”[35][36], „dialekt literacki”[32], „dialekt standardowy”[37][38], „dialekt kulturalny”[36][39], „narzecze ogólne”[36][39]. Termin „język standardowy”, pochodzący z anglojęzycznej tradycji lingwistycznej, ma charakter międzynarodowy i uchodzi za stosunkowo neutralne określenie tej odmiany języka[35]; bywa uważany za nowoczesny zamiennik terminu „język literacki”[33][40]. Na gruncie polskim mówi się częściej o „języku ogólnym”, „języku literackim” lub „języku kulturalnym”[41]. Miano języka ogólnego bywa jednak także przeciwstawiane językowi specjalistycznemu (fachowemu)[42][43][44], językowi literatury[45], prozy artystycznej czy poezji[46]. Również termin „język literacki”, używany przede wszystkim w kontekście słowiańskim[47] i wskazujący na nośnik w postaci piśmiennictwa[48], bywa definiowany i rozumiany na rozmaite sposoby[49][50]. Pojęcie języka literackiego jest też niekiedy odnoszone do takich oficjalnych odmian języka, które ugruntowały się w ograniczonym zakresie – lub jedynie wśród niektórych warstw społeczeństwa (przykładem jest np. literacki język starogrecki); nie są to odmiany standardowe, gdyż te aspirują do roli odmian ponadregionalnych (i zaczęły powstawać dopiero w XIX–XX w.)[33]. Termin „język standardowy” pozwala uniknąć niepożądanych skojarzeń związanych z budową słowotwórczą pozostałych terminów, nawiązujących do różnych aspektów historycznych omawianej odmiany języka[51].
Alternatywny termin „dialekt standardowy” (ang. standard dialect) bywa wykorzystywany w celu podkreślenia lingwistycznej równoprawności zróżnicowanych dialektów i języka standardowego. Rezerwowanie terminu „język” dla odmiany standardowej może bowiem sugerować, iż to tylko ona jest pełnoprawną formą języka, godną takiego miana[52][53]. Wyrażenie „dialekt standardowy” uwydatnia fakt, że standard jest jedną z wielu odmian składających się na język[54]. W podobnym sensie funkcjonuje termin „odmiana standardowa (języka)” (ang. standard variety)[55][38].
Sporadycznie spotyka się definicję, zgodnie z którą język standardowy to język, któremu można przypisać jedną lub więcej standardowych postaci (tj. język, który przeszedł proces standaryzacji). Termin odnosi się wówczas do całokształtu takiego języka, nie zaś do dialektu standardowego[56][57][58].
W językoznawstwie (zwłaszcza w tekstach anglojęzycznych) odmianę standardową określa się często mianem dialektu (jest uważana za jeden z wielu dialektów danego języka)[59][11]. W rozumieniu dialektologii tradycyjnej dialekt to natomiast byt przeciwstawiany językowi standardowemu[60]; takie też znaczenie przyjęło się w wielu językach europejskich[38]. Badaniem języków standardowych zajmuje się dyscyplina zwana standardologią[61].
Paul L. Garvin, odzwierciedlając tradycję Praskiego Koła Lingwistycznego[62], wyróżnia pięć następujących funkcji języka standardowego[63]:
- unifikacyjna – umożliwia porozumiewanie się w obrębie społeczności językowej i buduje jej tożsamość na poziomie kulturowym i politycznym;
- separacyjna – przeciwstawia daną społeczność językową innym, jednocześnie tworząc więzi między użytkownikami różnych odmian językowych;
- prestiżowa – pełni rolę nośnika prestiżu społeczno-kulturowego, zarówno dla całej społeczności, jak i dla posługującej się nim osoby;
- partycypacyjna – umożliwia użytkownikom języka czerpianie z korzyści wynikających ze znajomości standardu (mobilność społeczna, możliwość udziału w dyskursie publicznym itp.);
- ramy odniesienia – służy jako miara dla oceny środków językowych.
Dialekt standardowy, jako instytucjonalna norma, jest przeciwstawiany nieliterackim wariantom języka (o podłożu regionalnym i socjalnym)[64]. Odmiany te mogą być w różnym zakresie odrębne od standardu (poza dialektami regionalnymi należą tu np. formy bliskie standardowi, dialekty miejskie)[65]. Standard nie jest jednak tworem jednorodnym, gdyż umożliwia tworzenie wypowiedzi w różnych stylach funkcjonalnych (naukowy, dziennikarski, administracyjny, książkowy, ale też potoczny)[5]. Jest wykorzystywany przez organizacje rządowe, środki przekazu, instytucje oświatowe oraz w komunikacji międzynarodowej[66]. Służy powszechnie jako język pisany, w odróżnieniu od odmian niestandardowych, które zwykle nie mają wypracowanych zasad ortografii[67]. Ze względu na przypisywaną jej rolę społeczną odmiana standardowa bywa nieściśle utożsamiana z językiem jako takim[68][69]. Dodatkowo zjawisko standaryzacji językowej wywiera wpływ na sposób wydzielania języków w kontinuach dialektalnych, gdzie kłopotliwe jest nakreślenie ostrych granic językowych[70].
Choć język standardowy przeciwstawia się zasadniczo elementom językowym o ograniczonym zasięgu geograficznym, regionalizmy jako formy terytorialne używane przez ludność wykształconą (formy „języka kulturalnego”) uznawane są w polskiej tradycji za mieszczące się w obrębie jego warstwy użytkowej – mowa o regionalnym zróżnicowaniu języka ogólnego[71]. Standaryzacja może w różnym stopniu dosięgać różnych poziomów języka – np. w przypadku języka angielskiego większą standaryzacją charakteryzują się elementy słownictwa, składni i pisowni aniżeli wymowy[3]. Ponadto normowanie odmiany standardowej nie oznacza całkowitego normowania komunikacji, gdyż całkowita kodyfikacja wszystkich elementów języka (wraz ze wszystkim aspektami produkcji językowej) jest w praktyce niemożliwa; na poziomie indywidualnym zawsze dochodzi do personalizacji standardu i sposobu doboru kodów[72].
Z punktu widzenia socjolingwistyki język standardowy stanowi jeden z wielu dialektów składających się na dany język (mowa o tzw. „dialekcie standardowym”). Odróżnia się on jednak od innych odmian tym, że jest akceptowany na szerszym obszarze geograficznym, spełnia więcej funkcji i ma stosunkowo trwały charakter. Stanowi możliwie „neutralny” odpowiednik dialektów lokalnych[73]. Dialekt standardowy reprezentuje także cały język w odniesieniu do innych języków, na przykład gdy teksty o charakterze oficjalnym są tłumaczone między różnymi językami[74]. Jest on zwykle centralnym przedmiotem opisów lingwistycznych, słowników, tekstów edukacyjnych itp. – w pierwszej kolejności pod pojęciem języka rozumie się bowiem odmianę standardową, inne dialekty zaś schodzą w praktyce na dalszy plan (przykłada się do nich mniejszą wagę deskryptywną)[75]. Pojęcie języka narodowego bywa wręcz nieściśle utożsamiane z językiem standardowym. Wynika to z reprezentacyjnej funkcji standardu językowego oraz postrzegania tej odmiany jako fundamentalnej[76].
Język standardowy to odmiana językowa rozwijana w sposób świadomy i celowy (uchodząca za produkt kultury), której istotną cechą jest podległość skodyfikowanym zasadom poprawnościowym[77][4]. Jest szerzona na etapie edukacji szkolnej, za pośrednictwem opracowań gramatyki i słowników, przy czym ich twórcy muszą mieć autorytet w społeczeństwie. Choć język standardowy podlega kodyfikacji, nie jest on odmianą całkowicie jednolitą i stałą, gdyż bywa wykorzystywany do różnych celów, spełniając różne potrzeby komunikacyjne. Nie opiera się zmianom i wpływom innych odmian językowych (ma charakter dynamiczny)[78].
Ujęcie języka standardowego w ścisłe ramy oraz rozgraniczenie form standardowych od niestandardowych bywa kłopotliwe[79][80]. Nie wszyscy autorzy wprowadzają rozróżnienie między potoczną postacią standardu (pewną warstwą stylistyczną) a środkami niestandardowymi[81] lub okazuje się to trudne do realizacji[80]. W językoznawstwie polskim wyróżnia się dwie normy polszczyzny standardowej: wzorcową (kojarzoną ze starannym i świadomym użyciem języka) i potoczną (właściwą dla sytuacji nieformalnych)[79].
Wiele dialektów standardowych podlega formalnej regulacji, lecz nie jest to absolutnym warunkiem ich istnienia – np. angielski standardowy nie jest przedmiotem takich interwencji[82]. Za „dobrą angielszczyznę” można uznać powszechną praktykę językową (uzus); takie użycie języka, które uchodzi za właściwe w danej sytuacji[83]. Angielski standardowy jest uważany za prestiżowy dialekt społeczny, pozbawiony cech stygmatyzowanych i postrzeganych jako regionalne[84]. W wielu krajach świata powstały instytucje starające się ukierunkować standaryzację i rozwój języków narodowych, w Europie są to np. Akademia Francuska i Hiszpańska Akademia Królewska; podobne akademie istnieją dla języków nieeuropejskich, jak np. hebrajski czy keczua[85].
Standaryzacja językowa dotyczy zasadniczo nowoczesnych społeczności językowych (zwłaszcza na półkuli północnej)[86] i stanowi wypadkową szeregu czynników społeczno-historycznych[82][87]. Większość z ok. 7000 języków świata jest pozbawiona piśmiennictwa i oficjalnie kodyfikowanych norm[87][88]. Języki takie są nie mniej wartościowym przedmiotem badań, jako systemy wyposażone w złożone zasady gramatyczne[89]. Dialektom standardowym przypisuje się znaczenie przede wszystkim w społeczeństwach o silnie rozwiniętych systemach edukacji i długich historiach jedności politycznej[90]. Są stosunkowo młodymi bytami, gdyż zaczęły powstawać dopiero w XIX w., natomiast do ich rozpropagowania i rozwoju piśmienności doszło jeszcze później[91]. Uchodzą za nośniki kultury narodowej[73]. Pełnią rolę symboli jedności i tożsamości narodowej, zwłaszcza dla małych nacji[74]. Tradycyjne języki ludności tubylczej, jak np. języki australijskie, wypracowały odmiany standardowe dopiero pod wpływem działalności misjonarskiej i edukacyjnej[11]; również wiele rodzimych języków Indonezji nie przeszło standaryzacji, w odróżnieniu od wysoce skodyfikowanego języka narodowego[92]. Podobnie dla wielu języków Afryki nie powstały standardy językowe lub zaczęły się one rozwijać stosunkowo późno[93].
Standard jako abstrakcja
Wyróżnia się dwa ujęcia istoty języka standardowego: z jednej strony standard można rozumieć jako socjolekt pewnej warstwy społecznej (rzeczywisty byt), z drugiej strony zaś jako abstrakcyjny wynik inżynierii (regulacji) językowej[94]. Jak zauważają lingwiści, pełna standaryzacja języka żywego nie jest osiągalna, toteż dialekt standardowy nie funkcjonuje jako realny twór, lecz stanowi zbiór abstrakcyjnych norm, w różnym stopniu realizowanych w mowie[87][69]. W praktyce więc języki standardowe nie są tworami jednolitymi ani niezmiennymi, zwłaszcza gdy mowa o ich ustnych realizacjach[95][96]. Standaryzacja to właściwie niedokończony proces socjolingwistyczny[97][95]. W realnej produkcji (zwłaszcza w mowie) standard podlega personalizacji na poziomie jednostki, która operuje osobistym repertuarem językowym[98]. Suzanne Romaine porównuje koncepcję języka standardowego do wspólnot wyobrażonych opisanych przez Benedicta Andersona[87].
E. B. van Wyk proponuje rozróżnienie między standardami idealnymi a standardami faktycznymi. Pod pojęciem standardu idealnego rozumie on taką odmianę języka, która jest promowana jako wzorcowa (np. przez regulatorów); standardowi idealnemu przeciwstawia standard faktyczny, który tworzy realną normę porozumiewawczą, niekoniecznie zgodną z propagowanym ideałem[4]. František Čermák opisuje kodyfikowany standard jako nierealizowaną idealizację, której próżno szukać w faktycznej praktyce językowej[99].
Przebieg standaryzacji
Standaryzacja językowa jest związana z powstawaniem państw narodowych i umotywowana koniecznością ustanowienia ponadregionalnej normy komunikacyjnej[100]. Język standardowy powstaje na gruncie wybranych odmian językowych – dochodzi do wypromowania jednego dialektu, np. języka używanego przez ośrodek rządzący lub kulturowy; istnieje też możliwość zdefiniowania nowej odmiany, kumulującej właściwości różnych narzeczy[101]. Wraz z ustanowieniem standardu standaryzuje się formę pisaną i ortografię, za pośrednictwem pewnych wydawnictw (słowników i gramatyk normatywnych) lub poprzez uzgodniony zbiór wzorcowych tekstów[101]. Niezależnie od tego, czy publikacje te ogłaszają osoby prywatne, czy też instytucje państwowe, zaczynają one pełnić funkcję standardu językowego, jeśli są traktowane przez społeczeństwo jako rama odniesienia dla formułowania ocen i poprawek językowych[13]. Unormowana forma pisana i późniejsza kodyfikacja czynią kod standardowy bardziej stabilnym i tworzą fundament dla jego dalszego rozwoju (Ausbau)[101]. Język standardowy odgrywa rolę normy języka pisanego, funkcjonuje jako środek komunikacji oficjalnej, jest stosowany przez nadawców i z zasady stanowi formę języka poznawaną przez cudzoziemców[102].
Podczas tego procesu standard językowy nabiera większego prestiżu społecznego i znaczenia funkcjonalnego niż dialekty niestandardowe[102]. Dialekty te określa się jako zależne (heteronomiczne) wobec języka standardowego, ponieważ ich użytkownicy identyfikują się ze wspólnym językiem etnicznym, traktują standard jako normę piśmiennictwa, a wszelkie tendencje standaryzacyjne w ich mowie zbliżają ją do tego standardu[103]. W przypadku niektórych języków, takich jak angielszczyzna, proces ten może przebiegać przez dłuższy czas bez interwencji zewnętrznej, w innych wypadkach zaś jest nadzorowany i ukierunkowywany przez autorytatywne gremia, takie jak Akademia Francuska, wskutek czego następuje w znacznie szybszym tempie[102]. Funkcjonowanie języka standardowego podtrzymuje autorytatywna preskrypcja (kodyfikacja), czyli czysto techniczny zabieg polegający na propagowaniu oficjalnej normy językowej[104]. Tego rodzaju praktyka preskrypcyjna może się ostatecznie przerodzić w ideologię języka standardowego oraz preskryptywizm, marginalizujący pozostałe odmiany języka[104] bądź odrywający sam standard od realiów praktyki językowej[105]. Pojęcie ideologii języka standardowego zostało wprowadzone przez socjolingwistów w celu opisania typowych poglądów i postaw towarzyszących procesom standaryzacji językowej[106][107].
Jako że na kształtowanie standardu główny wpływ mają nie czynniki lingwistyczne, lecz panujące uwarunkowania polityczno-historyczne, języka standardowego nie należy traktować jako formy wyższej naukowo względem innych, nieskodyfikowanych bytów językowych[108][109]. Językoznawcy zwracają uwagę na arbitralność i konwencjonalność standardów, podkreślając, że ich funkcjonowanie opiera się na ogólnej akceptacji społecznej[110][111]. Jak zauważają niektórzy autorzy, stosowanie określenia „standardowy” w kontekście językowym może wprowadzać w błąd: języka żywego nie można bowiem „ustandaryzować” i ustabilizować w taki sam sposób, jak normalizuje się specyfikacje techniczne; lingwistyczny standard nie powinien ponadto być kojarzony z wyższą lub „najlepszą” formą mowy (mowa o innym rozumieniu słowa niż w wyrażeniach takich jak „standardy opieki” i „standardy zachowania”)[97]. W obiegu społecznym standard bywa jednak postrzegany jako „prawidłowa” forma języka, a w oparciu o jego kształt formułuje się sądy na temat poprawności językowej[112][113].
W przypadku niektórych języków można wyróżnić więcej niż jedną odmianę standardową; często wynika to z dużego rozprzestrzenienia się danego języka na świecie. Terminem „język policentryczny” (in. „język pluricentryczny”) określa się język, któremu można przypisać wiele odmian standardowych, używanych zwykle przez różne narody. Przykłady języków policentrycznych to m.in.: angielski, francuski, portugalski, malajski, niderlandzki, niemiecki, koreański, serbsko-chorwacki, szwedzki i hiszpański[114][115]. W Norwegii doszło do podwójnej standaryzacji, wskutek czego rozwinęły się dwie odmiany standardowe: bokmål i nynorsk[14]. Języki monocentryczne, takie jak polski, rosyjski czy japoński, mają tylko jedną postać standardową.
Zjawisko policentryzmu dotyczy zasadniczo sytuacji, kiedy rozpatrywane odmiany standardowe opierają się na identycznych – lub prawie identycznych – podstawach materialnych[116][117]. Z kolei takie standardy, które rozwinęły się z różnych dialektów, wciąż przynależących do tego samego kontinuum dialektalnego, otrzymują często miano osobnych języków (np. czeski/słowacki/polski) wraz z gwarami uzależnionymi od nich użytkowo, choć nieuwzględnienie czynników polityczno-kulturowych mogłoby zadecydować o zakwalifikowaniu ich jako form jednego języka[70] (zob. Abstand- i Ausbausprachen). Procesy standaryzacyjne zachodzące w kompleksach gwarowych wpływają zatem na sposób wyodrębniania języków. W obrębie kontinuum dialektalnego językiem nazywa się zespół gwar, których użytkownicy odwołują się do wspólnej normy, jaką jest dialekt standardowy[118][119].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
