Loading AI tools
Gramatyka języka szwedzkiego – opis zjawisk gramatycznych w ujęciu synchronicznym w języku szwedzkim.
Język szwedzki wywodzi się w bezpośredniej linii z języka staronordyjskiego, jednak w porównaniu z nim o wiele mniejszą rolę pełni fleksja, a syntetyczny przodek nabiera powoli cech języka analitycznego. Gramatyka szwedzka, należąc do gramatyk języków germańskich, jest podobna do systemów gramatycznych innych języków germańskich zarówno pod względem morfologicznym, jak i syntaktycznym.
Język szwedzki należy do grupy SVO (podmiot–orzeczenie–dopełnienie). Istnieją w nim dwa rodzaje gramatyczne, a deklinacje i koniugacje nie uwzględniają osoby i liczby. Zanikł również system przypadków, zredukowany do mianownika i dopełniacza. System przypadków zrekompensował ścisły szyk szwedzkiego zdania, w szczególności orzeczenie znajduje się w zdaniu na drugim miejscu (tzw. szyk V2). Istnieje tendencja do tworzenia form złożonych kosztem fleksyjnych.
System fonetyczny języka szwedzkiego charakteryzuje się silnie rozwiniętym systemem samogłosek, liczącym 22 fonemy oraz obfitym systemem spółgłosek. Rekompensatą tak bogatego systemu samogłoskowego jest brak dyftongów. Zarówno samogłoski, jak i spółgłoski podlegają zjawisku iloczasu[1]. Szwedzki jest językiem prozodycznym. Intonacja języka jest specyficzna, oprócz akcentu uderzeniowego i ogólnego akcentu zdaniowego występuje również akcent toniczny, który ma wartość dystynktywną, tzn. może wpływać na zmianę znaczenia wyrazów. Opisany poniżej system wymowy jest standardem w języku szwedzkim, używanym w mediach, szkolnictwie i życiu publicznym, opartym na wymowie ze środkowej części kraju. Nie uwzględnia wariantów i zjawisk gwarowych, jak również innych odmian terytorialnych, np. finlandssvenska.
Samogłoski
W języku szwedzkim występują dwadzieścia dwa fonemy wokaliczne. Szwedzkie samogłoski mogą być zarówno długie, jak i krótkie. Długość jest cechą dystynktywną, choć najczęściej zmianie długości samogłoski towarzyszą też zmiany jakościowe.
Diagram Jonesa – graficzna reprezentacja miejsca i sposobu artykulacji dla samogłosek szwedzkich[2][3]
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest bogaty i rozbudowany system samogłosek. Prawie każda samogłoska występuje w dwóch wariantach: długim i krótkim. Zjawisko to, zwane iloczasem, pojawia się w sylabach akcentowanych, które z założenia są długie; jeśli samogłoska jest krótka, jest ona rekompensowana przez długą spółgłoskę (zjawisko to zostało szerzej omówione w rozdziale iloczas).
Szwedzkie samogłoski dzielą się na cztery rodzaje pod względem otwarcia: zamknięte (ścieśnione), półzamknięte (lub przymknięte), półotwarte i otwarte[4]. W porównaniu z językiem polskim, w szwedzkim występują dwie samogłoski środkowojęzykowe (szwa). Jest również pewna grupa samogłosek o dużym rozwarciu jamy ustnej (z tzw. odwróconego diagramu Jonesa). Dokładniejszą charakterystykę samogłosek szwedzkich przedstawia diagram poniżej.
| Samogłoska | Przykład | Samogłoska | Przykład |
|---|---|---|---|
| iː | ⓘsiːl sil, sito | ɪ | ⓘsɪl sill, śledź |
| eː | ⓘheː hel cały | ||
| ɛː | ⓘhɛːl häl, pięta | ɛ | ⓘhɛl häll, skała |
| ɑː | ⓘmɑːt mat, żywność | a | ⓘmat matt, przygnębiony |
| oː | ⓘmoːl mål, cel | ɔ | ⓘmɔl moll, moll |
| uː | ⓘbuːt bot, pokuta | ʊ | ⓘbʊt bott, dno |
| ʉː | ⓘfʉːl ful, brzydki | ɵ | ⓘfɵl full, pełny |
| yː | ⓘsyːl syl, szydło | ʏ | ⓘsʏl syll, kuszetka |
| øː | ⓘnøːt nöt, orzech | œ | ⓘnœt nött, znoszony |
Spółgłoski
System spółgłosek szwedzkich jest średnio rozbudowany. W jego skład wchodzą zarówno spółgłoski dźwięczne, jak i bezdźwięczne, choć nie każda dźwięczna ma swój bezdźwięczny odpowiednik. Poza spółgłoskami nosowymi m i n pozostałe są spółgłoskami ustnymi. Również spółgłoski ulegają zjawisku iloczasu: w akcentowanej sylabie spółgłoska jest długa, o ile znajdująca się przed nią samogłoska jest krótka. Podwójna spółgłoska wymawiana jest jak geminata, a nie jak dwie spółgłoski znajdujące się obok siebie.
Pod względem sposobu artykulacji spółgłoski szwedzkie dzielą się następująco[6]:
- wybuchowe: dwuwargowe p, b, welarne k, g, zębowe t, d, oraz alweolarne rd i rt. Dwie ostatnie spółgłoski nie istnieją w języku polskim;
- trące: wargowo-zębowe f, v, alweolarne s, postalweolarne rs oraz j i sje-;
- drżące r wymawiane z reguły przedniojęzykowo (podobnie jak w języku polskim)[7]. Istnieją jednak dialekty, zwłaszcza na południu Szwecji, w których r jest tylnojęzykowe. Dopuszcza się również trącą wymowę r[6];
- boczne (lateralne): alweolarne l i postalweolarne -rl;
- nosowe: m i n.
| wargowe | wargowo zębowe |
zębowe | alweolarne | palatalne | welarne | krtaniowe | ||||||
| Dźwięczność | – | + | – | + | – | + | + | – | + | – | + | – |
| nosowe | m | n | ŋ | |||||||||
| wybuchowe | p | b | t | d | k | ɡ | ||||||
| szczelinowe | f | v | s | ʃ̴ | ç | ʝ | ||||||
| aproksymanty | h | |||||||||||
| boczne | l | |||||||||||
| drżące | ɾ | |||||||||||
System spółgłosek szwedzkich oraz miejsce i sposób ich artykulacji[8]
Zjawiska fonetyczne w wyrazie
Każdy wyraz wypowiadany w izolacji jest akcentowany. Rozróżnia się dwa rodzaje akcentu: przyciskowy (dynamiczny) oraz toniczny[9]. Nieakcentowane są często czasowniki posiłkowe i niektóre przyimki. Charakterystycznym zjawiskiem szwedzkiego systemu fonetycznego jest iloczas, czyli zróżnicowanie głosek pod względem czasu artykulacji.
Iloczas
Z pojęciem długości samogłosek i spółgłosek związane jest pojęcie iloczasu, czyli różnicy w długości poszczególnych fonemów. Podlegają mu zarówno samogłoski, jak i spółgłoski[10]. Zjawisko dotyczy zawsze sylaby akcentowanej.
Iloczas silnie związany jest z akcentem wyrazowym. Zasadą języka szwedzkiego jest, iż akcentowana sylaba zawsze jest długa, przy czym elementem długim w sylabie może być samogłoska albo spółgłoska[11]. Samogłoska jest długa w następujących przypadkach:
- znajduje się w wygłosie absolutnym, czyli na końcu wyrazu (tzw. sylaba otwarta): blå (niebieski), ko (krowa)
- następuje po niej spółgłoska krótka: kal (łysy)
Samogłoska jest krótka, jeśli w sylabie, w której się znajduje, po niej znajduje się:
- spółgłoska długa, np. kall (zimny), rött (czerwony)
- grupa spółgłoskowa, np. konst (sztuka), hast (pośpiech)
Akcent dynamiczny
Akcent dynamiczny (przyciskowy) polega na głośniejszym wymówieniu akcentowanej sylaby w porównaniu z pozostałymi sylabami danego wyrazu. Nie jest on przypisany do konkretnej sylaby – może padać na każdą sylabę wyrazu, choć najczęściej jest to pierwsza sylaba: fågel (ptak). Może jednak znajdować się w środku wyrazu, np. betala (płacić), jak również na końcu, np. sensationel (sensacyjny)[12]. W wyrazach rodzimych akcent główny pada najczęściej na pierwszą sylabę; akcent na sylabę ostatnią występuje głównie w wyrazach obcego pochodzenia. Akcent nazw geograficznych nie podlega żadnym regułom i jest swoisty dla danego wyrazu[13]: Sverige, ale Göteborg.
Akcent toniczny
Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest występowanie akcentu tonicznego (muzycznego, prozodycznego). W przeciwieństwie do akcentu dynamicznego jego istotą nie jest wymówienie akcentowanej sylaby mocniej, a tonem o innej wysokości – podobnie jak to zwykle dzieje się w zdaniu[12]. Istnieją dwa rodzaje akcentu tonicznego: akcent akutowy (noszący często nazwę akcent nr 1, AT1 itp.) i grawisowy (akcent nr 2, AT2).
Akcent akutowy
W językach nietonicznych, np. fińskim lub polskim, jest jedynym występującym rodzajem akcentu prozodycznego. W języku szwedzkim stoi w opozycji do akcentu grawisowego. Charakteryzuje go znaczne opadanie melodii na końcu wyrazu. W poniższych przykładach oznaczony °.
Następujące grupy wyrazów mają akcent toniczny AT1:
- wyrazy jednosylabowe: en °hund, ett °hus, °stor'. Rzeczowniki tej grupy nie zmieniają akcentu w formie określonej:
ett °barn (AT1) – °barnet (AT1)
ett °hus (AT1) – °huset (AT1)
Reguła ta nie dotyczy liczby mnogiej, gdzie rzeczowniki akcentowane w liczbie pojedynczej akcentem AT1 mogą przyjmować akcent AT2[14]:
en °hund (AT1) – °hunden (AT1) – xhundarna (AT2)
- rzeczowniki dwusylabowe zakończone na -el, -er, -en, np. en °cyckel, °vatten. Nie jest to reguła ścisła, istnieją wyjątki, np. en xnyckel, en xsyster
- rzeczowniki zakończone na -is oraz -iker: en °potatis, en °fanatiker
- rzeczowniki należące do deklinacji III, a zakończone w liczbie mnogiej na -er. W tej grupie przeważają wyrazy obcego pochodzenia z akcentem na ostatnią sylabę. Rzeczowniki te zachowują akcent AT1 również w formie określonej liczby pojedynczej, a także w formie określonej liczby mnogiej:
(en) °student – stu°denter. (en) °bok – °böcker
(en) °bonde – °bönder – °bönderna
- formy osobowe (czas teraźniejszy i przeszły) czasowników koniugacji II i IV, przy czym bezokolicznik tych czasowników może przyjmować akcent AT2:
att xsäga – °säger
- czasowniki zakończone na -era zarówno w bezokoliczniku, jak i w formach osobowych: publi°cera, stu°derade
- przymiotniki kończące się na -isk i przysłówki zakończone na -iskt: °typisk, °faktiskt
- dni tygodnia: °måndag, °tisdag
- większość wyrazów niezłożonych, w których akcent nie pada na pierwszą sylabę: mo°dern, e°gentlig
Akcent grawisowy
Występuje tylko w wyrazach dwu- i więcej sylabowych. Charakteryzuje się dwoma przyciskami na różne sylaby w obrębie tego samego wyrazu. W wyrazach więcej niż dwusylabowych akcent nie musi przypadać na sylaby sąsiednie, a miejsce jego przypadania jest uwarunkowane historycznie. Pierwsza sylaba wypowiadana jest tonem wyższym niż podstawowy, następnie po opadnięciu tonu, po przejściu do następnego wyrazu, ton ponownie się wznosi o około jedną tercję – przy czym tę sylabę również należy wymówić z przyciskiem[16]. Należy być świadomym, iż istnieją znaczne różnice w realizacji wymowy tego akcentu. W niektórych dialektach, np. w finlandssvenska (szwedzki mniejszości szwedzkojęzycznej w Finlandii) ten typ akcentu nie istnieje[17]. W poniższych przykładach oznaczony x.
Różnica w artykulacji akcentów AT1 (schemat po lewej) i AT2 (schemat po prawej)
Akcent toniczny AT2 występuje w następujących przypadkach:
- większość wyrazów dwu- lub więcej wyrazowych pochodzenia rodzimego, przy czym akcent główny (i akcent dynamiczny) pada na pierwszą sylabę
- większość złożeń, zarówno współczesnych, jak i historycznych. Akcentowane są sylaby wyróżnione w wyrazach podstawowych złożenia: sjuk-sköterska
- większość wyrazów zakończonych na nieakcentowane końcówki: -aktig, -are, -artad, -bar, -dom, -else, -essa, -erska, -full, -het, -ig, -ing, -inna, -lek, -lös, -mässig, -sam, -skap[13]
Akcent toniczny jest czasem cechą dystynktywną: wyrazy różniące się akcentem przyjmują inne znaczenie. Oto przykłady[18]:
°allting – wszystko xallting – parlament islandzki
°anden – kaczor, xanden – duch
°biten – kawałek, xbiten – ugryziony
°brunnen – studnia, xbrunnen – spalony
°stegen – krok, xstegen – drabina
°värden – gospodarz, xvärden – wartości
Cechy prozodyczne języka
Język szwedzki jest językiem o charakterystycznym, a nadto wyraźnym systemie prozodycznym. O jego brzmieniu decydują zarówno akcenty wyrazowe: dynamiczny i toniczny, jak też rytm i melodia zdania. Są one specyficzne dla szwedzkiego i różnią się od używanych w innych językach. O ile akcent wyrazowy posiada cechy dystynktywne, o tyle rytm i melodia nie mają znaczenia ściśle gramatycznego, a jedynie nadają określony wyraz zdaniu i wpływają na reakcję językową rozmówcy.
Rytm
System rytmiczny języka jest odpowiedzialny za to, który wyraz otrzymuje w zdaniu mocniejszy przycisk. Decyduje o tym (jak w wielu innych językach) emocjonalny kontekst wypowiedzi. W wypowiedziach o neutralnym kontekście emocjonalnym akcent logiczny przypada na leksemy, natomiast nie akcentuje się wyrazów funkcyjnych i gramatycznych: rodzajników, zaimków, spójników, partykuł i czasowników modalnych[19]>.
- Ett högt hus (wysoki dom)
- Vad har han redan gjort? (co on już zrobił?)
Natomiast w przypadku wypowiedzi nacechowanej emocjonalnie (emfatycznej) akcent pada na ten element zdania, który normalnie byłby nieakcentowany, lecz mówiący decyduje się wybić. Jest to forma emfazy alternatywna do wystawiania akcentowanej części zdania na pozycję fundamentu (pierwszego miejsca w zdaniu):
- I helgen blir det många stjärnfall på himlen. (W ten weekend na niebie będzie wiele spadających gwiazd.)
- I helgen blir det många stjärnfall på himlen. (Wiele spadających gwiazd będzie na niebie w ten weekend.)
- I helgen blir det många stjärnfall på himlen. (Na niebie w ten weekend będzie wiele spadających gwiazd.)
Intonacja zdania
Nie jest ona tożsama z intonacją wyrazową ani akcentami tonicznymi AT1 i AT2. Przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie do akcentu tonicznego nie jest cechą dystynktywną – nie wpływa na zmianę znaczenia wyrazu. Intonacja zdaniowa to opadanie lub wznoszenie się tonu w zależności od typu zdania. Najwyższy ton przyjmuje najważniejszy wyraz w zdaniu, noszący akcent logiczny:
Pod względem przebiegu linii melodycznej intonację dzielimy na wznoszącą i wznosząco-opadającą. Intonacja wznosząco opadająca polega na tym, że linia melodyczna wznosi się aż do najważniejszego elementu w zdaniu mającego akcent logiczny, a następnie opada. Ten typ intonacji występuje w:
- zdaniach twierdzących i przeczących nienacechowanych emocjonalnie
- rozkazach: Hämta min tröja, är du snäll. (Przynieś mi mój sweter, proszę.)
- pytaniach szczegółowych: Hur gammal är han? (Ile on ma lat?)
Intonacją wznoszącą charakteryzują się pytania o rozstrzygnięcie: Har du funnit mina nycklar? (Czy znalazłeś moje klucze?)
Wymowa a ortografia
System zapisu samogłosek szwedzkich jest etymologiczny i niekiedy nie odpowiada wymowie. Istnieją pewne reguły, zwłaszcza przy rozstrzyganiu o długości samogłosek, niemniej jednak jest skomplikowany i obfituje w liczne wyjątki. Spółgłoski szwedzkie (poza kilkoma wyjątkami) wymawiane są zgodnie z zapisem. Jednym z charakterystycznych zjawisk w systemie konsonantycznym jest koegzystencja niektórych pojedynczych spółgłosek z określoną grupą samogłosek – przednimi lub tylnymi. Przykładowo, spółgłoska /k/ łączy się tylko z samogłoskami tylnymi, np. /o:/, /u/: korna, kall. Jej odpowiednikiem dla samogłosek przednich jest /ʃ̴ç/ np. kilo wym. /ʃ̴çilo/[20].
Dystrybutywna wymowa spółgłosek zapisywanych [k] i [g] w zależności od następującej po niej samogłoski[21].
Szwedzkie części mowy dzielą się na odmienne: rodzajnik, rzeczownik, przymiotnik, czasownik i zaimek oraz nieodmienne: przysłówek, przyimek, liczebnik i spójnik. Zmian morfologicznych w rdzeniu wyrazu jest niewiele: są to albo przegłosy (omljud) występujące w rzeczownikach i czasownikach oraz wymiana samogłoski piennej w grupie, tzn. czasowników mocnych. Szwedzki system odmiany zredukował się w toku przemian historycznych[13]; zupełnie zanikła odmiana czasowników i rzeczowników przez osoby. System odmiany dotyczy liczby pojedynczej i mnogiej oraz czasów morfologicznych.
Rodzajnik
W języku szwedzkim występują dwa rodzaje, które reprezentuje część mowy zwana rodzajnikiem. W przeciwieństwie do większości języków indoeuropejskich jego formą niekoniecznie musi być przedimek; w przypadkach określonych dość ścisłymi regułami, o których poniżej, rodzajnik może przyjmować formę sufiksu. Jest to uniwersale (cecha wspólna) wszystkich języków skandynawskich.
Rodzaj
Standardowy język szwedzki posiada dwa rodzaje gramatyczne: nijaki (neutrum, ett-ord) i ogólny, stojący w opozycji do rodzaju nijakiego, zwany w gramatyce najczęściej utrum, spotyka się również nazwy: wspólny, nienijaki, en-ord. Utrum powstał z połączenia rodzaju męskiego i żeńskiego. Niewielka część dialektów języka szwedzkiego rozróżnia jeszcze trzy rodzaje gramatyczne. Około 80-75% szwedzkich rzeczowników posiada rodzaj ogólny (en), a tylko około 20-25% rodzaj nijaki (ett). Rzeczowniki rodzaju utrum dzielą się na osobowe i nieosobowe[22].
Rzeczowniki osobowe opisują osoby i są nazwami cech, zawodów, funkcji itp: en kille (chłopak), ett statsråd (minister). Rzeczowniki nieosobowe oznaczają zwierzęta i inne byty żywotne.
W większości przypadków rodzaj rzeczowników jest aprioryczny, ma podłoże historyczne i nie wynika z natury desygnatu, jego cech, wyglądu itp. Nieraz jest on konsekwencją formy wyrazu, przyjętej końcówki, np. słowa zakończone na -ing są zawsze rodzaju utrum.
Rodzaj jest cechą dystynktywną; niektóre wyrazy mogą przybierać formę zarówno utrum, jak i neutrum; towarzyszy im wtedy zmiana znaczenia[13]:
- en fax fax (urządzenie) / ett fax fax (wiadomość)
- en lag (-ar) prawo / ett lag ekipa
- en lår kufer / ett lår udo
- en plan plan, projekt / ett plan poziom
- en val wieloryb / ett val wybór
- en bank (-ar) wał / en bank (-er) bank
- ett öl piwo (rodzaj napoju) / en öl piwo (akt spożycia: poszedł na piwo)
Rodzajnik określony
W przeciwieństwie do zdecydowanej większości języków indoeuropejskich, w grupie języków północnoskandynawskich rodzajnik określony występuje w dwóch formach – sufigowanej (dodanie przyrostka oznaczającego rodzaj) oraz prepozycyjnej[23].
Rodzajnik określony sufigowany
Realizuje się on w postaci sufiksu dodawanego do rzeczownika (enklityki): -et dla rodzaju nijakiego, -en dla rodzaju utrum i: -na, -en albo -a dla liczby mnogiej. Wyrazy zakończone na -e przyjmują w liczbie pojedynczej końcówkę -n bądź -t.
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| utrum | –en | –na |
| neutrum | –et | –na |
Rodzajnik prepozycyjny
Dodatkowo w języku szwedzkim istnieją tak zwane wolno stojące rodzajniki określone, których używamy, gdy przed rzeczownikiem w formie określonej stoi przymiotnik lub kilka przymiotników w funkcji przydawki. Używa się wtedy następujących sufiksów: det dla rodzaju nijakiego, den dla rodzaju ogólnego i de dla liczby mnogiej[24].
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| utrum | den gamla bilen | de gamla bilarna |
| neutrum | det gamla trädet | de gamla träden |
Formy określonej rzeczownika używamy, gdy:
- Przedmiot jest znany mówiącemu: Jag lämnade tidningen i rumet. Zostawiłem gazetę w pokoju. – wiadomo, jakie czasopismo i jaki pokój ma na myśli mówiący.
- Przedmiot jest jedyny w swoim rodzaju: Solen skiner słońce świeci – słońce jest tylko jedno.
- Mówiący sygnalizuje, że chodzi mu o wszystkie elementy pewnego zbioru skończonego i wymiernego: Alla flickorna – wszystkie dziewczyny z pewnego określonego, skończonego zbioru[25].
- W formie określonej występują rzeczowniki abstrakcyjne w sensie ogólnym: Tiden går. Czas biegnie.
Forma nieokreślona
Rodzajnik nieokreślony dla rodzaju ogólnego to en, a dla rodzaju nijakiego ett. Forma nieokreślona liczby mnogiej posiada rodzajnik zerowy (istniejący formalnie, lecz w żaden sposób nie artykułowany).
Użycie rzeczownika bez rodzajnika
Szczególnym przypadkiem rodzajnika nieokreślonego jest pominięcie go. W określonych sytuacjach możliwe jest użycie rzeczownika bez rodzajnika[26]:
- Gdy rzeczownikowi w liczbie mnogiej towarzyszy liczba określająca jego ilość: två bilar (dwa samochody)
- Gdy rzeczownik jest określeniem funkcji, pokrewieństwa lub zawodu:
- Han är sjuksköterska (On jest pielęgniarzem; w języku szwedzkim słowo pielęgniarz przyjmuje żeńską końcówkę).
- Anita är Olles svagerska (Anita jest szwagierką Ollego).
- W niektórych sztywnych połączeniach, np.:
- gå på bio, på teater o.s.v. – iść do kina, teatru itp.
- dricka kaffe, te, öl, vin – pić kawę, herbatę, piwo, wino
Rzeczownik
Rzeczownik w języku szwedzkim jest, podobnie jak w innych językach indoeuropejskich klasą wyrazów oznaczającą rzeczy, obiekty, miejsca, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska oraz pojęcia abstrakcyjne. Jest odmienną częścią mowy: przyjmuje formę określoną bądź nieokreśloną, może mieć liczbę pojedynczą i mnogą, szczątkowe formy przypadków dopełniacza, nadto każdemu rzeczownikowi przypisany jest rodzaj: utrum bądź nijaki. W zdaniu może pełnić funkcję podmiotu, dopełnienia lub przydawki.
Formy rzeczownika
Poniżej przedstawiono wszystkie formy rzeczownika w rodzaju utrum i neutrum na przykładzie rzeczowników en blomma (kwiat) i ett äpple (jabłko)
- en blomma, ett äpple – mianownik liczby pojedynczej, rodzaj nieokreślony
- blomman, äpplet – mianownik liczby pojedynczej, rodzaj określony
- den (vackra) blomman, det (röda) äpplet – mianownik liczby pojedynczej, rodzaj określony z przymiotnikiem w funkcji przydawki
- blommor, äpplen – mianownik liczby mnogiej, rodzaj nieokreślony
- blommorna, äpplena – mianownik liczby mnogiej, rodzaj określony
- de (vackra) blommorna de (röda) äpplena – mianownik liczby mnogiej, rodzaj określony z przymiotnikiem w funkcji przydawki
- blommas äpples – dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju nieokreślonego
- blommans äpplets – dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju określonego
- blommors äpplens – dopełniacz liczby mnogiej rodzaju nieokreślonego
- blommornas äpplenas – dopełniacz liczby mnogiej rodzaju określonego
Przypadki
Język szwedzki posiada, jeśli chodzi o formę, tylko dwa przypadki, a mianowicie przypadek główny, czyli mianownik i mianownik w funkcji biernika (grundkasus/objektkasus) oraz dopełniacz (genitiv). Przypadek główny ma postać bezkońcówkową, czyli nie jest nacechowany formalnie. Może on występować z rodzajnikiem lub bez[27].
| Forma | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| nieokreślona | (en) blomma – kwiat | blomm-or |
| określona | blomma-n | blomm-or-na |
Mianownik
Przypadek główny odpowiada funkcyjnie polskiemu mianownikowi, celownikowi, biernikowi, miejscownikowi, narzędnikowi i wołaczowi. Miejsce końcówek tych przypadków w języku polskim zajmują, podobnie jak w języku angielskim, związki syntaktyczne, np.: Det här är en bok – To jest książka. Jag ser en bok. (Widzę książkę). Han bläddrar i boken. (On wertuje książkę dosłownie: w książce) Det står inte i boken. (Tego nie ma w książce). Han gav boken en ny titel. (Dał książce nowy tytuł).
| Forma | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| nieokreślona | (en) blomma-s – kwiatu | blomm-or-s – kwiatów |
| określona | blomma-n-s | blomm-or-na-s |
Dopełniacz
Dopełniacz formalny ma we wszystkich postaciach (tzn. z rodzajnikiem i bez rodzajnika) końcówkę -s. Dopełniacz z końcówką -s występuje dziś stosunkowo rzadko[28]:
- w funkcji przydawki (genitivattribut), np.: fars bok (książka ojca), barnets leksak (zabawka dziecka), leva i bökernas värld (żyć w świecie książek.), livets afton (schyłek życia)
- w funkcji orzecznika (predikatsfyllnad), np.: Boken är min fars. (Książka jest mojego ojca.), Den här bilen är hans brors. (Ten samochód jest jego brata.)
- w funkcji przydawki w związku rządu (apposition), np.: Tores, hans väns, bok. – (książka Torego, jego przyjaciela), Konung Karl Gustavs regering. (rząd króla Karola Gustawa) Aposteln Paulus ord. (słowa apostoła Pawła)
- w niektórych zwrotach z przyimkiem till ‘do’, który pierwotnie rządził dopełniaczem, np.:
till skogs (do lasu), till fots (pieszo), till lands (na lądzie), till bords (do stołu, przy stole), till sjöss (na morzu)
- w zwrotach określających czas, ilość oraz rodzaj lub gatunek, np.: en två timmars resa – podróż dwugodzinna, tusentals människor (tysiące ludzi), hundratals böker (setki książek), alla slags frukter (wszelkiego rodzaju owoce)
Uwagi odnośnie do stosowania dopełniacza
Łacińskie wyrazy niekiedy zachowują swój pierwotny dopełniacz. Jeżeli rzeczownik pospolity kończy się na -s, np. gräns, dans, prins (granica, taniec, książę), to lepiej jest unikać dopełnienia formy podstawowej albo zmienić rzeczownik wpierw na formę określoną, więc w sposób następujący: en prins zamieniamy na prinsen (forma określona) a jej dopełniacz z kolei będzie zupełnie normalnie: prinsens.
Dopełniacz stosuje się na ogół tylko w określeniach prostych, jak np.: villans ägare – (właściciel willi), tygets färg (kolor materiału). W określeniach złożonych stosuje się raczej przyimki: i många delar av världen (w wielu częściach świata).
Przymiotniki i imiesłowy w roli rzeczowników przyjmują również końcówkę -s w dopełniaczu, np.:
- de fattigas öde (los biednych)
- den flitiges belöning (wynagrodzenie pilnego)
- Dopełniacz zawsze stoi przed rzeczownikiem, który określa.
Reliktowe formy dopełniacza
Język szwedzki posiadał w przeszłości, podobnie jak i współczesny język niemiecki, końcówki deklinacyjne czterech przypadków (mianownika, dopełniacza, celownika i biernika). Końcówki te zanikły stopniowo w języku średnio- i nowoszwedzkim[27]. Najdłużej zachowały się końcówki dawnych dopełniaczy na -a oraz -u po sylabie pierwotnie krótkiej. Jeszcze dziś spotykamy je w niektórych skostniałych zestawieniach i złożeniach, np.: kungaval (elekcja), barnamord (dzieciobójstwo), herravälde (przemoc), ordalag (wyrażenia), ladugård (obora), hälsovård (opieka zdrowotna), lärosal (sala wykładowa), läroverk (nauka), människoliv (życie ludzkie).
Liczba mnoga
W języku szwedzkim szwedzkim jest pięć deklinacji. Deklinacje szwedzkiego rzeczownika obejmują form określonych rzeczowników oraz tworzenie liczby mnogiej. Możliwe końcówki liczby mnogiej to: -or, -ar, -er, -r, -n. Formie w liczbie mnogiej może towarzyszyć przegłos (czyli zmiana samogłoski w temacie)[29]. Około 25% szwedzkich rzeczowników ma taką samą formę zarówno dla liczby pojedynczej, jak i mnogiej – np. ett rum – två rum (jeden pokój – dwa pokoje). Są to głównie rzeczowniki nijakie, czyli takie, które mają rodzajnik ett.
Istnieją w języku szwedzkim wyrazy, które mogę przyjmować różną formę liczby mnogiej, co determinuje ich znaczenie[13]
- ett land → länder (kraj) / ett land → land (wieś, prowincja)
- en bank → -ar (wał) / en bank → -er (bank)
- en pris → ar (niuch tabaki) / en pris → -er (ujęcie)
- ett pris → priser (cena), koszt / ett pris → pris (nagroda)
W języku szwedzkim istnieje pewna liczba tzw. plurale tantum, czyli rzeczowników występujących wyłącznie w liczbie mnogiej[13]. Są to między innymi: kläder (odzież), pengar (pieniądze), glasögon (okulary).
Pierwsza deklinacja
Dotyczy rzeczowników dwu i więcej sylabowych rodzaju utrum zakończonych na nieakcentowane -a. Liczbę mnogą w formie nieokreślonej tworzy się przez usunięcie nieakcentowanego -a i zastąpienie jej sufiksem -or. Formę określoną w liczbie mnogiej tworzy się przez dodając dodatkowo końcówki -or końcówkę -na[30].
en klocka – klockor – klockorna
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en kvinna | kvinnor |
| rodz. określony | kvinnan | kvinnorna |
Wyjątki w deklinacji pierwszej:
- En våg – vågor – vågorna (fala)
- En ros – rosor – rosorna (róża)
- En toffel – tofflor – tofflorna (kapeć)
- En åder – ådror – ådrorna (żyła)
Druga deklinacja
Według deklinacji drugiej odmieniają się rzeczowniki rodzaju utrum. Cechą deklinacji jest końcówka liczby mnogiej -ar. W tej grupie znajdują się:
- Rzeczowniki zakończone na nieakcentowane -e:
- en pojke – pojkar – pojkarna (chłopiec)
- en timme – timmar – timmarna (godzina)
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en tidning | tidningar |
| rodz. określony | tidningen | tidningarna |
- Jednosylabowe zakończone spółgłoską: en bänk (ławka), en del (część). Rzeczowniki jednosylabowe zakończone na spółgłoski nosowe (-n, -m), podwajają ją przed sufiksowaniem.
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en timme | timmar |
| rodz. określony | timmen | timmarna |
- en kam – kammen – kammar – kammarna[26]
- Niektóre jednosylabowe rzeczowniki zakończone samogłoską: en bro (most), en sjö (jezioro)
- Rzeczowniki rodzaju utrum zakończone na -en, -el, -er. Rzeczowniki z tej grupy zachowują tematyczne -e w liczbie pojedynczej rodzaju określonego, gubią je jednak w liczbie mnogiej[31]:
- en nyckel – nyckeln – nycklar
- Rzeczowniki rodzaju utrum zakończone na: -dom, -ing, -is, -lek, -sel:
- en övning – övningar – övningarna (ćwiczenie)
- en sjukdom – sjukdomar – sjukdomarna (choroba)
Trzecia deklinacja
Według deklinacji trzeciej odmieniają się głównie rzeczowniki rodzaju utrum. Cechą deklinacji jest końcówka liczby mnogiej -er. W tej grupie znajdują się:
- Rzeczowniki jednosylabowe rodzaju utrum zakończone na spółgłoskę. Wiele rzeczownikow w tej grupie ulega przegłosowi bądź podwaja spółgłoskę tematyczną[32].
en brand – bränder – bränderna (pożar) – występuje przegłos
en bok – böcker – böckerna – występuje zarówno przegłos, jak i podwojenie spółgłoski
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en katt | katter |
| rodz. określony | katten | katterna |
- Rzeczowniki rodzaju utrum zakończone na -ad, -skap, -het, -när
- en nyhet – nyheter – nyheterna (wiadomość)
- Rzeczowniki rodzaju utrum pochodzenia obcego, akcentowane na ostatnią sylabę:
- en maskin – maskiner – maskinerna (maszyna)
- en tragedi – tragedier – tragedierna (tragedia)
- Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -eri
- ett bryggeri – bryggerier – bryggerierna (browar)
- Jednosylabowe rzeczowniki rodzaju nijakiego: ett land (kraj, występuje przegłos), ett pris (cena), ett salt (sól), ett vin (wino)
- Niektóre rzeczowniki jedno- lub dwusylabowe zakończone na samogłoskę. Nie przyjmują wtedy sufiksowego -e. Do tej grupy zaliczają się m.in.: en bastu (sauna), en tå (paluch), en aktie (akcja)[33]. Przykład odmiany:
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en klo | klor |
| rodz. określony | klon | klorna |
- Rzeczowniki rodzaju nijakiego obcego pochodzenia zakończone na -um. Końcówka ta jest w pozostałych formach zamieniona na -e:
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett museum | museer |
| rodz. określony | museet | museerna |
Czwarta deklinacja
Według czwartej deklinacji odmieniają się rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na samogłoskę. Cechą deklinacji jest końcówka -n w formie nieokreślonej liczby mnogiej.
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett apple | applen |
| rodz. określony | applet | applena |
Do deklinacji czwartej należą rzeczowniki:
- jednosylabowe: ett bi (pszczoła), ett bo (gniazdo), ett strå (źdźbło), ett frö (nasienie). W języku zawodowym rolników i handlowców dopuszcza się końcówkę liczby mnogiej -er[34]
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett bi | bin |
| rodz. określony | biet | biena |
- rzeczowniki dwusylabowe zakończone na -e lub -a: ett nöje (przyjemność), ett yrke (zawód), ett arbete (praca)
- nieregularne rzeczowniki ett öga (oko), ett öra (ucho):
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett öga | ögon |
| rodz. określony | ögat | ögona |
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett öra | öron |
| rodz. określony | örat | örona |
- rzeczowniki odimiesłowowe zakończone na -ende, -ande: ett medelande (informacja), ett anförande (wypowiedź)
Piąta deklinacja
Według piątej deklinacji odmieniają się przede wszystkim rzeczowniki rodzaju nijakiego. Cechą deklinacji jest brak końcówki w formie nieokreślonej liczby mnogiej oraz -n w formie określonej[34].
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett barn | barn |
| rodz. określony | barnet | barnen |
- istnieje grupa rzeczowników rodzaju utrum zakończonych na -are, -er, -re, oznaczających nazwę narodowości bądź nomina agentis – osoby wykonujące daną czynność[35]:
en läkare (lekarz), en förskare (badacz), en irländare (Irlandczyk), en belgier (Belg)
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | en läkare | läkare |
| rodz. określony | läkaren | läkarna |
- rzeczowniki odsłowne rodzaju utrum zakończone na -ende, -ande
- jedno- i dwusylabowe rzeczowniki rodzaju neutrum zakończone spółgłoską: ett barn (dziecko), ett skåp (szafa), ett tåg (pociąg), ett fönster (okno). Jest to najliczniejsza grupa rzeczowników w obrębie deklinacji. W przypadku rzeczowników zakończonych na -er, -en, w formie określonej liczby pojedynczej oraz w obu formach liczby mnogiej -e- zanika (w przeciwieństwie do deklinacji drugiej)[36]
| l. poj. | l. mn. | |
|---|---|---|
| rodz. nieokreślony | ett fönster | fönster |
| rodz. określony | fönstret | fönstern |
- nieliczne rzeczowniki rodzaju utrum otrzymujące przegłos w liczbie mnogiej: en man → män (mężczyzna), en gås → gäss (gęś), en lus → löss (wesz), en mus → möss (mysz)
Zaimek
Kategoria zaimka nie tworzy w języku szwedzkim – podobnie zresztą, jak i w polskim – jednolitej klasy, do której można by zastosować tylko jedno kryterium podziału, a jest to zbiór różnych słów, różnego pochodzenia, pełniących w zdaniu tę samą funkcję – zastępowanie rzeczownika. Jedyną wspólną cechą wszystkich zaimków jest ich szczupła treść przy bardzo szerokim zakresie. Tak więc zaimki nie oznaczają desygnatów bezpośrednio, lecz jedynie określone relacje (np. stosunek mówiącego do desygnatu), a nie jak to ma miejsce u przymiotnika, cechę, np.: mój dom, biały dom; jego książka, interesująca książka. W większości przypadków zaimki zastępują części mowy o bardziej konkretnym znaczeniu, np.: pojkens bror → hans bror – brat chłopca → jego brat[37].
W języku szwedzkim w zależności od zastępowanej części mowy zaimki dzieli się na rzeczownikowe, przymiotnikowe, przysłówkowe i liczebnikowe. Z uwagi na funkcje syntaktyczne zaimki rzeczownikowe nazywane bywają samodzielnymi (självständinga), a zaimki przymiotnikowe łącznymi (förenade), np.: Han är där. (On jest tam). Vilken bil har du köpt? (Jaki samochód kupiłeś?)
Niektóre zaimki mogą pełnić zarówno funkcje rzeczownikową, jak i przymiotnikową, zatem mogą występować w zastępstwie rzeczownika lub jako jego określenia, np.: Ingen har varit där. (Nikogo tam nie było), Ingen människa vet det (Żaden człowiek tego nie wie). Wyraz, do którego zaimek się odnosi, lub który zastępuje, nazywamy korelatem zaimka, np.: Jag ser Erik (korelat) → Du ser honom (zaimek).
Z punktu widzenia stopnia określoności korelatu dzielimy zaimki w języku szwedzkim na trzy grupy[38]:
- zaimki określone – które zastępują ściśle określony korelat, np.: Känner du Sture? Ja, jag träffade honom i går. (Czy znasz Sturego? Tak, spotkałem go wczoraj.)
- zaimki pytajne – które wyrażają pytanie o korelat, np.: Vilken bok har du här? En deckare. (Jaką książkę masz tam? Kryminał.)
- zaimki nieokreślone – których korelat nie jest dokładnie określony, np.: Jag vet inte, vem som har gjort det. Någon har gjort det. (Nie wiem, kto to zrobił. Ktoś to zrobił), Jag längtar efter något som kan rädda mig (czekam na coś, co może mnie uratować)
Do zaimków określonych zalicza się:
- zaimki osobowe
- zaimki dzierżawcze
- zaimki wskazujące
- zaimki zwrotne
- zaimki determinatywne
- zaimki pytające
Zaimki osobowe
Odrębne dla poszczególnych osób zarówno w liczbie pojedynczej i mnogiej. Każdy zaimek występujący w funkcji podmiotu ma swój odpowiednik w funkcji dopełnienia. W kilku przypadkach zaimek zachowuje pisownię etymologiczną, np. < de > wymawiany obecnie /dɔm/.
| 1 osoba | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
| Mianownik | jag – ja | vi – my | |||
| Dopełniacz | – | – | |||
| Celownik | mig – mnie, mi | oss – nam | |||
| Biernik | mig – mnie | oss – nas | |||
| 2 osoba | |||||
| Mianownik | du – ty | ni – wy, pan, pani, państwo | |||
| Dopełniacz | – | – | |||
| Celownik | dig – tobie, ci | er – wam, panu, pani, państwu | |||
| Biernik | dig – ciebie, cię | er – was, pana, panią, państwo | |||
| 3 osoba | |||||
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nieokreślony | Rodzaj nijaki | – |
| Mianownik | han – on | hon – ona | den – on, ona | det – ono | de – oni |
| Dopełniacz | hans – jego | hennes – jej | dess – jego, jej | dess – jego | deras – ich |
| Celownik | honom – jemu | henne – jej | den – jemu, jej | det – jemu | dem – im |
| Biernik | honom – jego | henne – ją | den – jego, ją | det – je | dem – ich |
Osobliwości użycia zaimków osobowych
- W starszym języku szwedzkim zaimkiem osobowym 2 os. l. mn. była jedyna forma I wy, pan, pani, państwo, której używano przy zwracaniu się do jednej lub więcej osób. W XVII wieku wyparła ją powstała z połączenia dawnej końcówki czasownikowej dla 2 os. l.mn. z zaimkiem I forma ni (np. haven I → have ni)[39].
- Korelatem zaimków osobowych 1 i 2 osoby są wyłącznie rzeczowniki osobowe. Jedynie w bajkach oraz w poezji mogą występować zwierzęta i rzeczy będące korelatami powyższych zaimków.
- Odmiennie niż w języku polskim zaimek osobowy musi poprzedzać formę odmienną czasownika, a to z uwagi na fakt iż dawne końcówki czasownikowe, które ukazywały osobę mówiącego, uległy zanikowi (staroszwedzkie æm, æst, ær → nowoszwedzkie jag är, du är, han är – jestem, jesteś, jest).
- Zaimki osobowe mogą zostać wzmocnione przy pomocy formy själv – sam, sama, samo, np.: Jag har gjort det själv. (Zrobiłem to sam). Barnet gjorde det själv. (Dziecko zrobiło to samo). Vi har gjort det själv (Zrobiliśmy to sami).
- Wymowa /mi:g/, /di:g/, /si:g/ zamiast /mєj/, /dєj/, /sєj/ spotyka się wyłącznie w mowie bardzo uroczystej oraz przeważnie w języku liturgii. Herren välsigne dig! (Niech ci Pan błogosławi).
- Forma l.mn. de /dɔm/ (niekiedy pisana również dem) może w mowie potocznej zastąpić rodzajnik prepozycyjny l. mn. de, np.: de stora husen (duże domy), de nya böckerna (nowe książki).
Zaimki zwrotne
Korelatem zaimków zwrotnych jest podmiot zdania. Czasowniki łączące się stale z zaimkami zwrotnymi nazywamy czasownikami zwrotnymi (reflexiva verb). Język szwedzki wykazuje właściwy zaimek zwrotny sig – się, tylko dla 3 osoby liczby pojedynczej i mnogiej. Formy dla pozostałych osób stanowią – odmiennie od języka polskiego – formy biernika zaimka osobowego: mig, dig, oss, er, np.:
- jag tvättar mig – myję się
- du tvättar dig – myjesz się
- han tvättar sig – on myje się
- hon tvättar sig – ona myje się
- den tvättar sig – on, ona myje się
- det tvättar sig – ono myje się
- vi tvättar oss – my myjemy się
- ni tvättar er – wy myjecie się
- de tvättar sig – oni myją się
Zaimek zwrotny występuje również w kilku zwrotach idiomatycznych, np.: var for sig – osobno, i och for sig – właściwie, av sig själv – sam z siebie.
Zaimki dzierżawcze
Zaimki w pierwszej i drugiej osobie odmieniają się przez rodzaj i liczbę.
Pierwsza forma to rodzaj ogólny, druga to rodzaj nijaki, a trzecia to liczba mnoga. Zaimki dzierżawcze w trzeciej osobie są nieodmienne i maja zawsze taką samą formę.
- jag – min, mitt, mina – mój
- du – din, ditt, dina – twój
- han – hans – jego
- hon – hennes – jej
- det – dess – tego
- den – dess – tego
- vi – vår, vårt, våra (albo: våran, vårat, våra) – nasz
- ni – er, ert, era (albo: eran, erat, era) – wasz
- de – deras – ich
Zaimek dzierżawczy sin, sitt, sina
Dodatkowo w trzeciej osobie liczby pojedynczej i mnogiej występuje zaimek sin, który w wielu językach nie ma swojego odpowiednika. Pojawia się on w języku polskim pod postacią swój i w języku fińskim w postaci sufiksu dzierżawczego -nsa/-nsä, Zaimek sitt w języku szwedzkim występuje tylko w 3 osobie, odnosi się zawsze do podmiotu[40] i stanowi pewną opozycję do zaimka dzierżawczego hans, hennes. Oba te zaimki nie są wzajemnie wymienne.
W polskim zdaniu całuję moją żonę i całuję swoją żonę wybór zaimka nie ma znaczenia i jest wymienny, ponieważ sens jest zawsze taki sam, ale w trzeciej osobie zaimki te nie są już wymienne, ponieważ zmienia się sens zdania: on całuje jego żonę i on całuje swoją żonę. Z tym samym zjawiskiem mamy do czynienia w szwedzkim i dlatego w 3. osobie występują obie wersje. Natomiast pierwsza i druga osoba w szwedzkim nie mają odpowiednika zaimka „swój” i dlatego możliwe są tylko wersje podane jako pierwsze. Jag kysser min fru, du kysser din fru. Natomiast w trzeciej osobie możliwe są już obie wersje, które niosą ze sobą inne znaczenie: Han kysser hans fru: on całuje jego (nie swoją) żonę. Han kysser sin fru: on całuje swoją żonę.
Dokładnie ta sama zasada dotyczy liczby mnogiej. Np. De matar deras barn (oni karmią ich dziecko). De matar sitt barn (oni karmią swoje dziecko).
Zaimek wzajemny
Jest to zaimek nieistniejący w języku polskim a będący charakterystyczny dla innych grup językowych. Zdanie polskie oni patrzą na siebie jest nieprecyzyjne: nie mówi, czy oni patrzyli każdy na siebie samego, czy też obserwowali się wzajemnie. Język szwedzki rzozgranicza te dwa stany: gdy w grę wchodzi relacja wzajemności, używa się zaimka varandra: De tittade på varandra – oni patrzyli na siebie wzajemnie. Inaczej działa działa zaimek varsin: De äger varsin bil – każdy z nich ma samochód, to znaczy każdy z nich ma samochód, którego jest właścicielem[41].
Przymiotnik
Jest odmienną częścią mowy. W zależności od pozycji w zdaniu podlega różnym prawom odmiany. Może występować w formie określonej bądź nieokreślonej:: stor stort – forma nieokreślona. stora – forma określona. Zasadniczo przymiotnik szwedzki pełni rolę orzecznika lub przydawki.
Przyjmują końcówki poszczególnych form przymiotniki zachowują się podobnie jak rzeczowniki. Istnieje kilka zasad, różnych od panujących przy odmianie rzeczowników[42]:
- przymiotniki zakończone długą samogłoską w rodzaju nijakim skracają ją kosztem przedłużenia spółgłoski -t (prawo iloczasu): ny – nytt (nowy), grå – grått (szary)
- przymiotniki zakończone na -en tracą -n w rodzaju nijakim: egen – eget – egna (własny), skriven – skrivet – skrivna (napisany)
- przymiotniki zakończone na -es, -a, -e nie przyjmują końcówek rodzajowych: bra – bra – bra (dobry)
- przymiotniki zakończone na -d w rodzaju nijakim przyjmują końcówkę -tt: röd – rött – röda (czerwony)
- przymiotnik liten, litet (mały) przyjmuje w liczbie mnogiej formę små
Przymiotnik w funkcji przydawki
W pozycji atrybutywnej przymiotnik odmienia się przez: rodzaj, liczbę i określoność. Przymiotnik w formie nieokreślonej towarzyszy rzeczownikowi z rodzajnikiem nieokreślonym. W rodzaju utrum nie przyjmuje żadnej końcówki, w rodzaju neutrum przyjmuje końcówkę -t. Forma przymiotnika zawsze musi zgadzać się z formą rodzajnika[43]:
- en vacker blomma (piękny kwiat)
- ett stort hus (duży dom)
W liczbie mnogiej przymiotnik przyjmuje niezależnie od rodzaju końcówkę -a.
- vackra blommor (piękne kwiaty)
- stora hus (duże domy)
W formie określonej przymiotnik przyjmuje niezależnie od liczby końcówkę -a. Oprócz formy określonej rzeczownika w konstrukcji przydawkowej stosuje się tzw. wolno stojący rodzajnik określony: den dla rodzaju utrum l. poj., det dla rodzaju neutrum oraz de dla obu rodzajów liczby mnogiej[44]:
- den vackra blomman – (ten) piękny kwiat
- det stora huset – (ten) duży dom
- de vackra blommorna – (te) piękne kwiaty
Użycie odpowiedniej formy w zdaniu odbywa się na tej samej zasadzie, co użycie rzeczownika w formie określonej bądź nieokreślonej.
Per har köpt en dyr klocka. Den här dyra klockan är sönder nu. – Piotr kupił drogi zegarek. Ten drogi zegarek (który, jak wiemy, został kupiony przez Piotra) jest teraz zepsuty.
Wpływ poszczególnych zaimków na formy rzeczownika i przymiotnika. Kolorem różowym zaznaczono nieokreśloność, kolorem niebieskim – określoność[45].
Na powyższym diagramie przedstawiono zależność między poszczególnymi zaimkami a formą rzeczownika i przymiotnika. Możliwe są trzy kombinacje:
- rzeczownik określony, przymiotnik określony, np. den här tjocka pojken (ten gruby chłopiec)
- rzeczownik nieokreślony, przymiotnik określony: min gamla bil (moje stare auto). W tej grupie są rzeczowniki z liczebnikami: åtta röda fåglar (osiem czerwonych ptaków)
- rzeczownik nieokreślony, przymiotnik nieokreślony: vilket vitt hus? (który biały dom?)
Możliwe jest również użycie przymiotnika jako przydawki w postaci bezrodzajnikowej. Spotyka się to w skostniałych wyrażeniach, idiomach lub przysłowiach: God sak behöver inte många ord (dobra rzecz nie potrzebuje wielu słów inaczej: prawdziwa cnota krytyk się nie boi), lat man är levande död (leniwy człowiek jest umarły za życia dosłownie: żywą śmiercią).
Formę bezrodzajnikową spotyka się po zaimkach nieokreślonych[46] någon, ingen, varje itp.: varje ung man (każdy młody człowiek), något gott medikament (jakieś dobre lekarstwo).
Przymiotnik w funkcji orzecznika
W pozycji predykatywnej (w funkcji orzecznika) przymiotnik odmienia się tylko przez rodzaj i liczbę, nie odmienia się natomiast przez określoność[47]. Odmiana w pozycji predykatywnej jest zawsze mocna, to znaczy, że może mieć wiele różnych końcówek. Natomiast odmiana w pozycji atrybutywnej jest mocna w formie nieokreślonej i słaba w formie określonej, ponieważ przymiotnik przyjmuje wtedy zawsze tę samą końcówkę – we wszystkich możliwych wariantach. Końcówka ta równa się formie dla liczby mnogiej w formie nieokreślonej.
- Det här huset är gult. Ten dom jest żółty.
- Den här tröjan är gul. Ten sweter jest żółty.
- De här tröjorna är gula. Te swetry są żółte.
Podstawowy wzór odmiany przymiotnika „żółty”:
- gul – rodzaj utrum
- gult – rodzaj neutrum
- gula – liczba mnoga oraz dla wszystkich form określonych w pozycji atrybutywnej
Stopniowanie przymiotników
Szwedzki przymiotnik może podlegać stopniowaniu. Wyróżnia się trzy stopnie: stopień równy (positiv), wyższy (komparativ) i superlativ. Stopniowanie może odbywać się w sposób morfologiczny – przez dodanie odpowiedniej końcówki – bądź opisowy.
Stopniowanie regularne
Końcówką stopnia wyższego jest -are a najwyższego -ast: fin – finare – finast (ładny – ładniejszy – najładniejszy), glad – gladare – gladast (wesoły – weselszy – najweselszy), skön – skönare – skönast (piękny – piękniejszy – najpiękniejszy).
Obowiązuje kilka dodatkowych reguł[48]:
- przymiotniki zakończone na -m podwajają tę spółgłoskę w obu stopniach
- przymiotniki zakończone na -er, el, -en gubią samogłoskę -e- w stopniu wyższym i najwyższym: vacker – vackrare – vackrast (piękny – piękniejszy – najpiękniejszy), tapper – tapprare – tapprast (odważny – odważniejszy – najodważniejszy), enkel – enklare – enklast (prosty – prostszy – najprostszy)
- istnieje grupa przymiotników stopniujących się w sposób mocny, to znaczy samogłoska tematyczna ulega przegłosowi o/ö, å/ä, u/y. Jednocześnie końcówka stopniowania traci -a: hög – högre – högst (wysoki – wyższy – najwyższy). Podobnie odmieniają się przymiotniki: ung (młody), låg (niski), stor (duży), trång (ciasny)
Stopniowanie opisowe
Przymiotniki zakończona na: -ell, -ad, -(i)sk, -e, a także imiesłowy czasu teraźniejszego (zakończone na -ande) stopniują się w sposób opisowy. Stopień wyższy wprowadza przymiotnik mera (bardziej), a stopień najwyższy – mest (najbardziej): praktisk – mera praktisk – mest praktisk (praktyczny – bardziej praktyczny – najbardziej praktyczny). Niektóre przymiotniki, np. interessant mogą być stopniowane na oba sposoby.
Również opisowo tworzy się stopień niższy i najniższy przymiotników, używając odpowiednio przymiotników mindre (mniej) i minst (najmniej): sjuk – mindre sjuk – minst sjuk (chory, mniej chory, najmniej chory).
Stopniowanie nieregularne
Istnieje grupa przymiotników stopniujących się nieregularnie, ze zmianą tematu. Są to[49]:
- god / bra bättre bäst – dobry (w sensie ogólnym)
- god godare godast – dobry (o jedzeniu)
- dålig / ond värre värst – zły
- dålig sämre sämst – zły
- få färre – nieliczny
- liten mindre minst – mały
- många fler flest – wielu
- mycket mer mest – liczny
- gammal äldre äldst – stary
Istnieje grupa przymiotników funkcjonujących tylko w stopniu wyższym i (lub) najwyższym[48]: bakre (tylny). främre (przedni), yttre (zewnętrzny), närmast (najbliższy, następny).
Czasownik
Czasownik w języku szwedzkim jest odmienną częścią mowy, choć paradygmat odmiany jest uproszczony: jego forma nie zależy ani od osoby ani od liczby. Formą wyjściową czasownika do tworzenia innych form (w gramatykach dydaktycznych nazywaną formą podstawową) jest tryb rozkazujący, będący zarazem najkrótszą istniejącą formą czasownika. Tak więc czasownik przyjmuje następujące formy morfologiczne[50]:
- bezokolicznik att röka (palić tytoń), att läsa (czytać)
- tryb rozkazujący: få! (dostań) vänta! (czekaj) glömm! (zapomnij)
- forma czasu teraźniejszego, jednakowa dla wszystkich osób: (jag) pratar (rozmawiam), (jag) tar (dostaję)
- forma czasu przeszłego: (jag) talade (mówiłem), (jag) gick (poszedłem) – są tu zarówno formy regularne, jak i mocne i nieregularne
- supinum: talat, fått, funnit
- imiesłów czasu teraźniejszego: talande (mówiący), boende (mieszkający)
- imiesłów czasu przeszłego: talad (mówiony)
Istnieją również inne formy tworzone w sposób opisowy, przy użyciu czasownika posiłkowego. Są to:
- bezokolicznik perfekt: ha talat
- tryb rozkazujący I os. l. mn.: låt oss läsa (czytajmy)
- czas przeszły perfekt: (jag) har köpt (kupiłem), (jag) har väntat (czekałem)
- czas zaprzeszły: (jag) hade funnit (znalazłem był)
- czas przyszły: (jag) ska läsa (będę czytał), (jag) kommer att ljuga (będę kłamać)
- czas przyszły dokonany: (jag) ska ha druckit (wypiję)
- tryb warunkowy I: (jag) skulle önska (życzyłbym)
- tryb warunkowy II i czas przyszły w przeszłości: (jag) skulle ha börjat (zacząłbym był)
- tryb łączący czasu teraźniejszego: må springa (obecnie nieużywany)
- tryb łączący perfekt: må ha sprungit (obecnie nieużywany)
Zależność między formą czasownika a jego funkcją w zdaniu[51]
Czasowniki modalne
W języku szwedzkim istnieje grupa czasowników zwanych modalnymi. Służą one do określenia stosunku podmiotu do wykonywanej czynności, co powoduje, że prawie nigdy nie występują samodzielnie, a towarzyszą innemu czasownikowi, który przyjmuje postać bezokolicznika bez cechy att. Część z nich to czasowniki ułomne, niemające części form gramatycznych. Szwedzkie czasowniki modalne to[52]:
- få fick fått – dostać, móc (mieć pozwolenie)
- kan kunde kunnat – móc, być w stanie
- behöva behövde – musieć, potrzebować
- skola ska skulle skolat – obecnie czasownik gramatyczny służący do tworzenia czasu przyszłego
- vilja vill ville velat – chcieć
- måste – musieć
- böra bör borde bort – powinno się
- bruka – mieć w zwyczaju
- låta låter lät låtit – pozwolenie
W ścisłym szyku zdania szwedzkiego zajmują drugą pozycję w zdaniu oznajmującym: Du behöver inte ljuga – nie musisz kłamać.
Istnieje grupa czasowników niebędących czasownikami ściśle modalnymi, jednak zachowujących się w podobny sposób – występują w towarzystwie innych czasowników, które odrzucają w tym przypadku cechę att. Oto lista tych czasowników[53]: orka – być w stanie, behöva – potrzebować, w przeczeniu: nie musieć, våga – odważyć się, śmieć, börja/sluta – rozpocząć/skończyć, tänka – planować, zamierzać, hinna – zdążyć, försöka – próbować, slippa – nie musieć, råka – zdarzyć się przypadkiem.
få
W zdaniu może oznaczać[54]:
- zezwolenie: Du får röka i rökrummet. (Możesz palić w palarni.)
- propozycję, ofertę wyrażoną w sposób grzeczny: Får jag bjuda på ett kopp kaffe? (Czy mogę zaprosić cię na filiżankę kawy?)
- posiadanie prawa do czegoś: Om du bor i Storbritanien mer als en år, du får rösta. (Jeśli mieszkasz w Wielkiej Brytanii dłużej niż rok, masz prawo głosować.)
- W zdaniach przeczących oznacza zakaz: Du får inte köra bil om du är inte arton år gammal. (Nie możesz kierować samochodem jeśli nie masz osiemnastu lat.)
- przymus, podobnie jak måste: Igår glömde jag mina nycklar så jag fick vänta ute i två timmar. (Wczoraj zapomniałem kluczy i musiałem czekać na dworze dwie godziny.)
- w konstrukcjach få se, få höra, få veta – oznacza pozyskanie informacji, najczęściej w sposób niezależny od woli[54]: Igår fick jag veta att Kalle skulle gifta sig. (Wczoraj dowiedziałem się, że Kalle się żeni.)
måste
Czasownik ułomny, niemający żadnych innych form poza czasem teraźniejszym. Oznacza przymus. Jego zaprzeczenie måste inte oznacza zakaz (nie wolno). W czasie przeszłym używa się konstrukcji równoważnych z innymi czasownikami, np. vara tvungen att[55]. Zaprzeczeniem w sensie nie musieć jest behöva inte. W zdaniu czasownik måste może oznaczać[56]:
- przymus zewnętrzny, obowiązek: Jag måste gå hem nu (muszę teraz iść do domu).
- nakaz, reprymendę: Ni måste vara tysta nu (teraz macie być cicho)
- przypuszczenie, prawdopodobieństwo: Varför kommer han inte? Då måste ha hänt något (dlaczego on nie przychodzi? Coś musiało się stać)
böra
Czasownik oznaczający powinność. Może oznaczać:
- radę, poradę, sugestię: Du bör läsa lite mer (powinieneś trochę więcej się uczyć)
- przypuszczenie: Klockan bör vara tio nu (powinna być już dziesiąta, chyba już dziesiąta)
kan
- Czasownik modalny oznaczający przede wszystkim możliwość. Bardziej szczegółowe znaczenia tego czasownika to:
- możliwość, umiejętność, zdolność: Jag kan simma (umiem pływać)
- możliwość, uzależnienie czynności od sprzyjających lub niesprzyjających okoliczności zewnętrznych: jag kan inte tala i telefon nu. Vi ses senare (nie mogę teraz rozmawiać przez telefon, zobaczymy się później)
- propozycja: Kan jag hjälpa dig? (mogę ci pomóc?)
skola
Jest czasownikiem ułomnym. W czasie teraźniejszym pojawia się czasem starsza forma skall. Jego funkcją jest tworzenie jednej z form czasu przyszłego[56]. Jego szczegółowa rola w zdaniu:
- określa przyszłość: Det ska bli oväder i natt – w nocy będzie burza
- plan wykonania danej czynności w przyszłości: Eva ska åka till Helsingfors på semester (Ewa pojedzie na wakacje do Helsinek) – czynność przez nią zaplanowana
- nakaz, wskazanie przymusu wykonania danej czynności: Du ska börsta tänderna innan du lägger dig (musisz umyć zęby zanim się położysz)
- w konstrukcji skulle vilja wyraża życzenie w sposób grzeczny: Jag skulle vilja ha två hekto falukorv (proszę dwadzieścia deko kiełbasy)
- w formie skulle wyraża przyszłość z perspektywy przeszłości (patrz więcej: następstwo czasów): Han sa(de) att han skulle köpa en ny bil (powiedział, że kupi nowy samochód)
att vara
W podstawowym znaczeniu oznacza być, istnieć, znajdować się. Jest czasownikiem funkcyjnym, używanym do budowy opisowej formy strony biernej. Jest nieregularny i odmienia się w następujący sposób:
- jag är – ja jestem, jag var (ja byłem)
- du är – ty jesteś, du var (ty byłeś)
- han är – on jest, han var (on był)
- hon är – ona jest, hon var (ona była)
- det är – ono / to jest (gdy zastępuje rzeczownik rodzaju nijakiego), det var (to było)
- den är – to jest (gdy zastępuje rzeczownik rodzaju utrum), den var (to było)
- vi är – my jesteśmy, vi var (my byliśmy)
- ni är – wy jesteście, ni var (wy byliście)
- de är – oni (one) są, de var (oni / one byli / były)
att ha
W podstawowym znaczeniu oznacza mieć. Jest czasownikiem funkcyjnym, przy jego pomocy tworzy się czas perfekt oraz pluskvamperfekt. Jest nieregularny, czas przeszły to hade a supinum haft[57].
- Presens: har (mam)
- Preteritum: hade (miałem)
- Perfekt: har haft (miałem)
- Pluskvamperfekt: hade haft (miałem był)
- Futurum: ska ha (będę miał)
- Futurum perfekt: ska ha haft (będę miał, otrzymam)
- Konditional I: skulle ha (miałbym)
- Konditional II: skulle ha haft (miałbym (był))
- Particip presens: havande (mający)
Bezokolicznik
Znacznikiem (markerem) bezokolicznika w języku szwedzkim jest „att”. Po „att” w funkcji markera czasownik występuje zawsze w postaci bezokolicznika. W niektórych konstrukcjach czasownik występuje samodzielnie np. z czasownikami modalnymi, a w niektórych razem z „att” jako tzw. att-infinitiv. „Att” w funkcji markera często w szybszej mowie jest wymawiane jako [å]. To samo słowo „att” ma także funkcję spójnika zdań podrzędnych „że” i wymawiane jest wtedy zawsze [att].
Oprócz bezokolicznika czasu teraźniejszego występuje bezokolicznik czasu przeszłego, składający się z czasownika posiłkowego ha i supinum czasownika. Oznacza on z reguły czynność uprzednią do opisywanej czasownikiem głównym.
Czasownik złożony
Oddzielną grupę stanowią czasowniki złożone (partikelverb). Składają się ona z czasownika właściwego i cząstki dodanej. Może nią być przysłówek, np. in, ned, ur lub przyimek, np. av, med, till. Najczęściej cząstka występuje po czasowniku: blåsa av, blåsa ur. Czasowniki złożone możemy podzielić na cztery grupy[58]:
- czasowniki na stałe zrośnięte z cząstką: anfalla, påtala
- czasowniki trwale rozdzielone z cząstką: ligga i, råka ut
- czasowniki będące zarówno rozdzielone, jak i połączone z cząstką przy zmianie znaczenia: gå av (pęknąć) – avgå (zrezygnować), nedkomma (przerwać) – komma ned (zejść)
- czasowniki będące zarówno rozdzielone, jak i połączone z cząstką bez zmiany znaczenia: invänta – vänta in, bortföra – föra bort
Odmiana czasowników
Pod względem koniugacji czasowniki dzielą się na słabe (nieapofoniczne), mocne (apofoniczne) i nieregularne. Czasowniki słabe odmieniają się według trzech paradygmatów (z grupami pobocznymi). W przypadku czasowników mocnych przyjęcie odpowiedniej formy związane jest ze zmianą samogłoski tematycznej. Istnieje pewien rodzaj prawidłowości, tzw. szeregi alternacyjne, które są wspólne dla niektórych czasowników i można na ich podstawie wyodrębnić oddzielne paradygmaty. Wreszcie część czasowników przyjmuje formy nieregularne[59]. Przegląd form podstawowych koniugacji nieapofonicznych:
| koniugacja I | koniugacja II a | koniugacja II b | koniugacja III | |
|---|---|---|---|---|
| bezokolicznik | att prata | att ringa | att köpa | att bo |
| tryb rozkazujący | prata! | ring! | köp! | bo! |
| czas teraźniejszy | pratar | ringer | köper | bor |
| preteritum | pratade | ringde | köpte | bodde |
| supinum | pratat | ringt | köpt | bott |
| imiesłów teraźniejszy | pratande | ringande | köpande | boende |
| imiesłów przeszły | pratad, pratat, pratade | ringd, ringt, ringda | köpt, köpt. köpta | bodd, bott, bodda |
Koniugacja I
Cechą koniugacji jest końcówka supinum -at. Tematyczne -a- występuje we wszystkich formach. Do tej koniugacji należą wszystkie nowo powstałe czasowniki[60], np. att googla (googlować). Odmiana przebiega regularnie[61]:
| forma podstawowa |
bezokolicznik | tryb rozkazujący |
presens | imperfekt | supinum | imiesłów teraźniejszy |
imiesłów przeszły |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| prata | att prata | prata! | pratar | pratade | pratat | pratande | pratad |
| tala | att tala | tala! | talar | talade | talat | talande | talad |
| vänta | att vänta | vänta! | väntar | väntade | väntat | väntande | väntad |
Koniugacja II a
Czasowniki tej koniugacji mają temat zakończony spółgłoską dźwięczną. Cechą koniugacji jest końcówka supinum -t. Czasowniki, których temat zakończony jest spółgłoskami nosowymi -mm i -nn, tracą geminację przed spółgłoskami /d/ i /t/.
| forma podstawowa |
bezokolicznik | tryb rozkazujący |
presens | imperfekt | supinum | imiesłów teraźniejszy |
imiesłów przeszły |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| häng | att hänga | häng! | hänger | hängde | hängt | hängande | hängd, hängda |
| kör | att köra | köra! | kör | körde | kört | körande | körd körda |
| glömm | att glömma | glömm! | glömmer | glömde | glömt | glömmande | glömd ringda |
Koniugacja II b
Czasowniki tej koniugacji mają temat zakończony spółgłoską bezdźwięczną. Cechą koniugacji jest końcówka supinum -t. W czasie przeszłym czasownik przyjmuje końcówkę -te.
| forma podstawowa |
bezokolicznik | tryb rozkazujący |
presens | imperfekt | supinum | imiesłów teraźniejszy |
imiesłów przeszły |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| läs | att läsa | läs! | läser | läste | läst | läsande | läst, lästa |
| köp | att köpa | köp! | köper | köpte | kört | köpande | köpt köpta |
| sök | att söka | sök! | söker | sökte | ringt | sökande | sökt sökta |
Osobliwości koniugacji II
- Gdy temat kończy się -d lub -t w kontekście postwokalicznym (występuje po samogłosce), w czasie preteritum spółgłoska podwaja się, skracając przy tym samogłoskę tematyczną zgodnie z regułą iloczasu: möta – mötte, mött[62].
- Gdy temat kończy się -d lub -t w kontekście postkonsonantycznym (występuje po spółgłosce), spółgłoska końcowa zlewa się z cechą sufiksu: hända – hände – hänt[62].
- Gdy czasownik kończy się na -ra, w czasie teraźniejszym nie przyjmuje końcówki czasu, a pozostaje w formie podstawowej: hyra – hyr[62].
Koniugacja III
Obejmuje nieliczne czasowniki o temacie zakończonym samogłoską e, o, y bądź å. Bezokolicznik w tej koniugacji jest taki sam jak forma podstawowa. Cechą koniugacji jest końcówka supinum -tt.
| forma podstawowa |
bezokolicznik | tryb rozkazujący |
presens | imperfekt | supinum | imiesłów teraźniejszy |
imiesłów przeszły |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sy | att sy | sy! | syr | sydde | sytt | syende | sydd, sytt, sydda |
| bo | att bo | bo! | bor | bodde | bott | boende | bodd, bott, bodda |
| klå | att klå | klå! | klår | klådde | klått | klående | klådd, klått, klådda |
Odmiana apofoniczna
Ten typ koniugacji nazywa się zwykle mocnym lub apofonicznym, gdyż poszczególne formy czasownika wymuszają zmianę samogłoski tematycznej. Występują tu tzw. szeregi alternacyjne, czyli pewne regularności w zmianie samogłoski tematycznej[63]. Następujące formy różnią się samogłoską tematyczną: bezokolicznik, czas teraźniejszy, tryb rozkazujący, imiesłów przymiotnikowy (pierwszy element szeregu), czas preteritum (drugi element) supinum, imiesłów przeszły (trzeci element). Nie jest to bardzo ścisły podział, wyodrębnienie poszczególnych szeregów często zależy od podręcznika gramatyki i jest uwarunkowane potrzebami dydaktycznymi.
| forma podstawowa |
bezokolicznik | tryb rozkazujący |
presens | imperfekt | supinum | imiesłów teraźniejszy |
imiesłów przeszły |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bind | att binda | bind! | binder | band | bundit | bindande | bunden, bundet, bundna |
| skriv | att skriva | skriv! | skriver | skrev | skrivit | skrivande | skriven, skrivet, skrivna |
| flyg | att flyga | flyg! | flyger | flög | flugit | flygande | flugen, fluget, flugna |
Temat szeregu alternacyjnego w zależności od formy czasownika. Kolorem niebieskim zaznaczone pierwszy element szeregu, różowym – drugi, a białym trzeci.
Oto często wyróżniane szeregi[64]:
/i/ /a/ /ʉ/
- binda – band – bundit wiązać
- springa – sprang – sprungit biec
- finna – fann – funnit znaleźć
- sitta – satt – suttit siedzieć
/i:/ /e:/ /i:/
- bita – bet – bitit gryźć
- skriva – skrev – skrivit – pisać
- lida – led – lidit cierpieć
- rida – red – ridit jeździć
- skrida – skred – skridit dążyć
/y:/ /ø/ /ʉ:/
Do tego szeregu należy również zaliczyć oboczności: /ʉ:/ /ø/ /ʉ:/ oraz /ʉ:/ /œ/ /ʉ:/. Starsza forma czasu przeszłego czasownika tego szeregu miała końcówkę -o.
- flyga – flög – flugit latać
- bjuda – bjöd – bjudit zapraszać
- frysa – frös – frusit marznąć
- krypa – kröp – krupit czołgać się
/ɑː/ /u:/ /ɑ/
Obejmuje również szeregi /a/ /œ/ /ɑ/ oraz /ɔ/ /œ/ /ɔ/.
- fara – for – farit jechać
- hålla – holl – hållit trzymać
/æ/ /ɑ/ /ʉ:/
- bära – bar – burit nieść
- stjäla – stal – stulit kraść
/o:/ /o:/ /o:/
Wariacją tego szeregu jest /ɔ/ /ɔ/ /ɔ/.
- sova – sov – sovit spać
- komma – kom – kommit przyjść
- slå – slog – slogit uderzyć
/o:/ /i/ /ɔ/
- få – fick – fått mieć prawo, dostać
- gå – gick – gått iść
/o:/ /ɛː/ /o:/
- låta – lätt – låtit pozwolić
Imiesłowy
W języku szwedzkim występują następujące imiesłowy: imiesłów czynny czasu teraźniejszego (presens particip), imiesłów bierny czasu przeszłego (perfekt particip) oraz swoisty dla języka szwedzkiego imiesłów supinum.
Imiesłów czasu teraźniejszego
Tworzony jest od formy podstawowej czasownika. W przypadku czasowników jednosylabowych przybiera on końcówkę -ende. Dla czasowników dwu i więcej sylabowych obowiązuje końcówka -nde: boende, talande[65]. W zdaniu pełni funkcję przydawki bądź okolicznika sposobu: En målande skildring – malowniczy opis. Hon blev stående – Zatrzymała się.
Imiesłów czasu przeszłego
W porównaniu z wieloma językami indoeuropejskimi, które używają tej formy do tworzenia czasów metodą opisową, w języku szwedzkim pełni wyłącznie funkcję przymiotnika[66] – do tworzenia czasów złożonych używa się formy supinum. Imiesłów czasu przeszłego może występować zarówno w funkcji orzecznika, jak i przydawki. Inną funkcją imiesłowu jest tworzenie opisowej formy strony biernej wraz z czasownikami bli i vara.
Budowa imiesłowu zależy od koniugacji czasownika. Imiesłów tworzy się od formy supinum odrzucając -t i dodając końcówkę przypisaną danej koniugacji.
| Rodzaj utrum | Rodzaj neutrum | Oba rodzaje | |
|---|---|---|---|
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||
| Koniugacja I | –ad | –at | –ade |
| Koniugacja II | –d/tt | –t | –da/ta |
| Koniugacja III | –dd | –tt | –dda |
| Koniugacja IV | –en | –et | –na |
Imiesłów może pełnić funkcję orzecznika, jak i przydawki: Huset är målat – dom jest pomalowany. Ett målat hus – pomalowany dom.
Supinum
Supinum jest formą bezokolicznika, która wśród języków germańskich występuje tylko w szwedzkim. Nie ma jej nawet w tak spokrewnionych językach jak duński, norweski nynorsk albo norweski bokmål. Historycznie jest to imiesłów czasu przeszłego rodzaju nijakiego, a kształtowanie się tej formy rozpoczęło się w XVII w[67]. Służy on przede wszystkim do tworzenia czasów przeszłych perfekt i pluskvamperfekt razem z posiłkowym har albo hade. Pozostałe języki z tej grupy używają w tym celu imiesłowu czasu przeszłego, a nie specjalnej formy czasownika, jaką jest supinum. Mimo iż szwedzki dysponuje, tak jak pozostałe języki z tej grupy, imiesłowem czasu przeszłego, nie jest on wykorzystywany w tworzeniu tych czasów złożonych[68].
Czasy gramatyczne
W języku szwedzkim wymienia się przeważnie pięć czasów: teraźniejszy, teraźniejszo-przeszły (perfekt), przeszły (preteritum), zaprzeszły (pluskvamperfekt) i zaprzyszły (futur imperfekt). Czas przyszły w ścisłym znaczeniu nie występuje, do wyrażania przyszłości służą konstrukcje z czasownikami posiłkowymi i modalnymi.
Presens
Czas teraźniejszy, zarówno do określania szerokiej teraźniejszości, jak i czynności odbywających się obecnie. Tworzy się go przez dodanie do formy podstawowej czasownika końcówki -ar, -er lub -r. Określa stany i czynności dziejące się w chwili obecnej bądź w niedalekiej przyszłości, zwłaszcza gdy jest ona nieuchronna bądź znany jest czas: Han bor i Borås. (On mieszka w Borås). Służy również do wyrażania prawd ogólnych, informacji zawsze prawdziwych: Det snöar ofta i vinter (Zimą często pada śnieg). Fyra plus tre är lika med sju (cztery plus trzy równa się siedem). Możliwe jest również użycie czasu teraźniejszego do opisywania czynności przeszłych (tzw. presens historicum)[13].
W języku szwedzkim nie istnieje forma ciągła, choć w przypadku wielu czynności ludzkich jest możliwość podkreślenia, że czynność odbywa się właśnie teraz. W tym celu stosuje się konstrukcję dwuczasownikową: pierwszy czasownik wyraża stan, w jakim dana osoba się znajduje, drugi rzeczywistą czynność[69]. Najczęściej używane czasowniki to: sitta, hålla på, stå, ligga: Han sitter och pluggar (on siedzi i kuje, uczy się), hon ligger och läser (ona leży i czyta). W przypadku gdy trudno określić stan, można użyć czasownika vara: De är och handlar mat (oni właśnie kupują żywność). Innym sposobem tworzenia czasu ciągłego jest użycie czasownika håller på i bezokolicznika z att[13]: De håller på att spela schack (oni właśnie grają w szachy, oni są w trakcie grania w szachy).
Perfekt
Jest to czas złożony przeszło-teraźniejszy, tworzony przy pomocy formy teraźniejszej czasownika har i formą supinum czasownika.
Czasu perfect używamy w następujących sytuacjach:
- Gdy czynność nie jest określona w czasie, jej czas jest nieznany bądź nieistotny dla przekazu. Hon har varit i Kiruna (Ona była w Kirunie).
- Gdy czynność, która odbyła się i zakończyła w przeszłości ma następstwa w chwili obecnej: Anita har druckit för mycket (Anita wypiła za dużo) – wskutek czego np. nie może teraz prowadzić auta.
- Gdy odcinek czasu zdefiniowany w zdaniu jeszcze się nie skończył, co wcale nie oznacza, że czynność musi trwać właśnie w tej chwil[70]: Jag har läst tidningen varje dag den här veckan (W tym tygodniu codziennie czytałem gazetę).
Imperfekt (Preteritum)
Czas przeszły prosty. Tworzy się go dodając do formy podstawowej czasowników regularnych końcówki -de lub -te (w przypadku gdy forma podstawowa kończy się spółgłoską bezdźwięczną)[71].
Używamy go gdy coś stało się w przeszłości w określonym czasie np. miesiąc temu.: Väckarklockan ringde klockan fem i sju i morse. (Budzik zadzwonił za dziesięć siódma rano). Jeśli czas czynności jest znany, nie ma potrzeby jego podawania: Ryssland vann andra världskriget (Rosja wygrała drugą wojnę światową). Niekiedy używa się czasu przeszłego do określania stanów, które dopiero co miały miejsca albo jeszcze trwają[13]. Ma to miejsce w konstrukcjach idiomatycznych: Det var dyrt! (to drogo!), det var synd! (szkoda!), hur var namnet (jak się nazywasz?), det var tråkigt att höra (przykro mi to słyszeć).
Pluskvamperfekt
Czas złożony zaprzeszły, tworzony przy pomocy czasownika posiłkowego ha w czasie przeszłym (hade) i formą supinum czasownika. Używamy go, gdy mówimy o dwóch zdarzeniach, które miały miejsce w przeszłości, przy czym jedno zdarzyło się wcześniej od drugiego (następstwo czasów).
När Olaf hade kommit från stan, han ringde till sin vän. – Gdy Olaf wrócił z miasta, zadzwonił do kolegi.
Futurum
Język szwedzki nie ma morfologicznego czasu przyszłego, a jedynie konstrukcje wyrażające różne aspekty przyszłości.
- Presens – formalnie czas teraźniejszy. Określa czynności dokładnie umiejscowione w czasie, nie określając stosunku podmiotu do wykonywanej czynności[72].
- Tåget kommer klockan sju. (Pociąg przyjedzie o godzinie siódmej).
- Jag går till Skåne i morgon bitti (Jutro wczesnym rankiem jadę do Skanii).
- Czasownik posiłkowy ska (dawniej skall) określa wolę mówiącego lub uzależnienie zaistnienia czynności lub stanu od jego decyzji, woli, mocy:
- Jag ska börja en kurs i engelska (Zapiszę się na kurs angielskiego).
- Czasownik tänker, gdy mówiący sygnalizuje plan lub zamiar.
- Jag tänker att sluta röka (Zamierzam rzucić palenie).
- Czasownik posiłkowy „kommer att” albo „blir” określa czynności bądź stany przyszłe, które dzieją się niezależnie od woli mówiącego a jedynie są prognozowane.
- Han kommer att jobba som läkare (On będzie pracował jako lekarz).
Forma czasu przyszłego ze ska(ll) ma również swój aspekt dokonany (futurum exaktum). Tworzy się go przy pomocy czasownika ska(ll) i formy perfekt bezokolicznika: han ska ha läst. Oznacza zwykle aspekt dokonany danej czynności[73]: Den tjugonde februari skall jag ha gått ner fyra kilo (do dwudziestego lutego stracę cztery kilogramy)[74].
Futurum Preteritum
Niektóre gramatyki wyróżniają czas przyszły w przeszłości. Występuje on głównie w zdaniach podrzędnych i określa czynności przyszłe w stosunku do momentu przeszłego. Określana tym czasem czynność może być rzeczywista bądź nierzeczywista, jej zaistnienie nie jest warunkiem zastosowania czasu, nie jest również ważne, czy czynność miała się odbyć przed czy po chwili obecnej[75]. Jedno ze zdań (najczęściej nadrzędne) określa czas zaistnienia czynności podstawowej, zdanie drugie wyraża czynność lub stan przyszły.
- „Han sa, att hans fru skulle lämna honom – Powiedział, że jego żona go opuści.
- Oskar var nervös eftersom han skulle träffa sin nya chef senare på dagen – Oskar był zdenerwowany, gdyż później miał się spotkać ze swoim szefem.
Strona bierna
W języku szwedzkim strona bierna stosowana jest, gdy wykonawca czynności jest nieznany, nieokreślony lub nieistotny. Jest ona często spotykana zarówno w języku mówionym, jak i pisanym i występuje czasem w miejscu, gdzie w innych językach (w tym polskim) używana jest strona czynna[76]. Stronę bierną używa się we wszystkich czasach. Istnieją dwa sposoby jej tworzenia.
Zakres użycia strony biernej w języku szwedzkim jest szeroki. Choć istnieją zdania bezosobowe, np. Man kan stänga dörren med en nyckel (Drzwi można zamknąć kluczem), lub też przy użyciu någon, o wiele częściej zdanie będzie miało postać: Dörren stängs med en nyckel. Strony biernej używa się również w przypadku, gdy wykonawca czynności jest znany; sygnalizuje się go z użyciem przyimka av: Dörren öppnades av Kalle (drzwi zostały otworzone przez Kallego)[77].
Istnieje kilka wyrazów występujących tylko w stronie biernej, choć o znaczeniu czynnym, tzw. deponentia. Są to[78]:
- hoppas (hoppas, hoppades, hoppats) – mieć nadzieję: Alla hoppas att de ska komma – wszyscy mają nadzieję, że oni przyjdą
- minnas – (minns, mindes, mints) – pamiętać: Jag minns inte hans namn – nie pamiętam jego nazwiska
- trivas – (trivs, trivdes, trivts) – czuć się dobrze: Per trivs på jobbet – Per dobrze czuje się w pracy
Istnieje również grupa czasowników zakończonych na -s, a jednocześnie niemających znaczenia strony biernej, a sygnalizujących wzajemność, to znaczy oscylowanie czynności między dwoma wykonawcami (najczęściej będącymi w zdaniu podmiotami)[79]. Oto niektóre z nich:
- möta (spotkać) – mötas – spotykać się
- se (widzieć) – ses – widzieć się
- slå (bić) – slås – bić się
Strona bierna opisowa
Istnieje jeszcze jeden sposób tworzenia strony biernej, tzw. opisowy (omskriven passiv). Tworzy się go przy pomocy czasowników modalnych bli lub vara oraz imiesłowu przeszłego[80]: Affären blev stängd (sklep został zamknięty).
Różnica między użyciem bli i vara wykazuje pewien odcień znaczeniowy. Użycie bli sygnalizuje zmianę stanu, przejście od jednego do drugiego, podczas gdy vara wskazuje na rezultat czynności[80]. Używając czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności przyszłej, tworzy się stronę bierną przy pomocy czasownika bli.
Strona bierna morfologiczna
Końcówką strony biernej jest -s. W czasie teraźniejszym zastępuje końcówkę fleksyjną -r:
- öppnar – öppnas – być otwieranym
- ger – ges – być dawanym
Gdy czas teraźniejszy kończy się sufiksem -er, cecha -e może być pominięta lub dodana do formy strony biernej. Forma krótsza jest charakterystyczna dla języka mówionego, forma dłuższa dla języka pisanego bądź formalnego:
- köper – köps lub köpes (jest kupowany)
W czasie przeszłym końcówkę dołącza się bezpośrednio po sufiksie czasu przeszłego:
- tala – talade – talades (był mówiony)
Tryby
W języku szwedzkim wyróżnia się następujące tryby: orzekający, rozkazujący, przypuszczający i warunkowy. Tryb przypuszczający posiada cechy trybu łączącego (subjunctiv, konjunktiv, optativ) i używany jest rzadko. Tryb warunkowy we współczesnym języku szwedzkim używa formy skulle i form trybu orzekającego czasownika. W zdaniach okresów warunkowych panuje większa dowolność w używaniu czasów niż w innych językach germańskich, choć zdanie wprowadzające warunek rzadko występuje w trybie warunkowym.
Tryb rozkazujący
Morfologiczny tryb rozkazujący przypisany jest drugiej osobie liczby pojedynczej i mnogiej. Dla innych osób stosuje się konstrukcje opisowe.
Druga osoba liczby pojedynczej
W języku szwedzkim istnieje kilka sposobów wyrażania rozkazów, próśb, życzeń[81]. Najczęstszy z nich jest bezpośredni, wymagający zastosowania formy rozkazującej czasownika (zwanej często formą podstawową, gdyż jest punktem wyjściowym do tworzenia wszystkich pozostałych form czasownika). Formę rozkazującą tworzymy:
- dla koniugacji pierwszej i czasowników jednosylabowych innych koniugacji jest ona równa bezokolicznikowi: vänta (czekaj!) bo (mieszkaj!), gå (idź!)
- dla pozostałych koniugacji czasowników dwu- i więcej sylabowych – odcinając cechę bezokolicznika -a: läs! (czytaj!)
Przeczenie tworzymy przy użyciu partykuły przeczącej inte, która również w tym przypadku znajduje się bezpośrednio po czasowniku: köp inte (nie kupuj), titta inte (nie patrz).
Wyrażenie prośby, rozkazu, żądania w sposób grzeczny może odbywać się na kilka sposobów
- przy użyciu formy rozkazującej czasownika i wzmocnienia var god och (bądź tak dobry...) var snäll och (bądź tak grzeczny i...) i podobnych[81]
- przy pomocy zwrotu skulle du (ni) vilja + bezokolicznik bez cechy att
Pozostałe osoby
Formę trybu rozkazującego dla innych osób niż drugiej tworzy się przy użyciu czasownika lått i odpowiedniego zaimka w formie dopełnienia i czasownika w bezokoliczniku: låt mig, låt oss.
Tryb przypuszczający
Zwany jest również subjunctivem[82] lub optativem[83]. Służy do przedstawiania czynności nierzeczywistych, które albo są domniemaniami, przypuszczeniami bądź spekulacjami mówiącego bądź też zaistniałyby w pewnych okolicznościach. Używa się go również do wyrażania życzeń. Jest reliktem istniejącego w starszych formach języka koniunktiwu. Tryb przypuszczający w sensie morfologicznym jest w zaniku. W czasie teraźniejszym ma odrębną formę dla trzeciej osoby liczby pojedynczej: Helgat varde Ditt namn – niech się święci imię Twoje. Leve konungen – niech żyje król! W czasie przeszłym forma trybu przypuszczającego czasowników koniugacji I, II i III jest równa trybowi oznajmującego, czasowniki apofoniczne przyjmują dodatkowo -e: Det ginge nog. To by się dało zrobić. W czasie zaprzeszłym zastępuje go tryb warunkowy[84].
Tryb warunkowy
Służy do przedstawiania czynności, których zaistnienie uwarunkowane jest spełnieniem innej czynności, uprzedniej bądź równoległej. Stosuje się podobne formy czasowników jak w następstwie czasów. Podobnie jak w większości języków germańskich nie używa się formy warunkowej czasownika w zdaniu wprowadzającym warunek. Spójnikiem warunkowym jest najczęściej om, często ifall lub bara[85]. Istnieją dwa okresy warunkowe[86] (niektóre gramatyki wyróżniają jeszcze jeden, rzeczywisty okres warunkowy).
- Okres warunkowy zerowy – przedstawia wydarzenia możliwe do spełnienia w teraźniejszości lub przyszłości po wypełnieniu realnego warunku. Z reguły zarówno w zdaniu podrzędnym, jak i nadrzędnym występuje czas teraźniejszy[87]: Om jag får tid, kommer jag jak będę miał czas to przyjdę.
- Okres warunkowy I. W zdaniu podrzędnym występuje czas preteritum, a w zdaniu nadrzędnym struktura skulle + bezokolicznik. Opisuje najczęściej nierealne lub niemożliwe do zaistnienia czynności w teraźniejszości: Hon skulle stanna om du bad henne – zostałaby, gdybyś ją o to poprosił. Om jag kunde prata svenska så skulle jag flytta till Sverige – gdybym mówił po szwedzku, przeprowadziłbym się do Szwecji[88]. Bywa również używany dla wyrażania życzeń i próśb w sposób grzeczny: Det skulle vara trevligt, om du kunde stanna – byłoby miło, gdybyś mógł zostać.
- Okres warunkowy II warunkuje występowanie czasu zaprzeszłego w zdaniu podrzędnym. W zdaniu nadrzędnym występuje konstrukcja skulle + bezokolicznik czasu przeszłego (ha + supinum). Opisuje on czynności, które nie zaistniały w przeszłości ponieważ nie został spełniony warunek. Han skulle ha kommit om han inte hade varit upptagen – przyszedłby, gdyby nie był zajęty.
Przysłówek
Przysłówek jest w języku szwedzkim nieodmienną częścią mowy, funkcjonującą w zdaniu jako okolicznik.
Tworzenie przysłówków
Duża część szwedzkich przysłówków powstaje przez dodanie do formy podstawowej przymiotnika końcówki t i jest tożsama z formą neutrum przymiotnika[89]: vacker – vackert. Hon sjöng mycket vackert (ona śpiewała bardzo pięknie). Często występuje w zdaniu jako okolicznik sposobu[89].
Niektóre przymiotniki zakończone na -lig tworzą przysłówki przez dodanie końcówki -en lub -vis: naturlig – naturligvis (oczywiście, naturalnie); möjlig – möjligen (prawdopodobnie): Naturligvis talar han svenska (oczywiście on mówi po szwedzku). Przysłówki zakończone na -vis i -en często występują jako okoliczniki warunku lub przyzwolenia[89].
Inne końcówki przysłówków to: -ledes/-lunda: annorlunda (okolicznik sposobu), -sin: någonsin (okolicznik czasu), vart: någonvart. Wiele przysłówków funkcjonuje zupełnie samodzielnie, nie będąc formą pochodną żadnego innego wyrazu[89].
Funkcja syntaktyczna przysłówków
Przysłówek szwedzki może określać jakościowo[90]:
- czasownik: han sprang fort – on biegł szybko
- przymiotnik: Sjön var otroligt vacker – Jezioro było niezwykle piękne
- inny przysłówek: Hon sjöng ovanligt vackert. – Śpiewała niezwykle pięknie.
- zdanie: Det blir troligen regn ikväll. – Prawdopodobnie wieczorem będzie padać.
Przysłówek bardzo często pełni rolę wzmacniającą zwłaszcza w stosunku do innego przysłówka, określając nasilenie bądź rodzaj: mycket – bardzo, helt – całkowicie, för – zbyt, aldelles – kompletnie, całkowicie, inte alls – bynajmniej, inte särskilt – niespecjalnie.
Przysłówek może odnosić się do aktu mowy, określając subiektywny stosunek mówiącego do prezentowanej czynności; może on wyrazić swą wątpliwość, przypuszczenie, zastrzeżenie[91]: möjligen (możliwe), lyckligvis (na szczęście).
Stopniowanie przysłówków
Stopniowanie przysłówków przypomina stopniowanie przymiotników. Końcówka stopnia wyższego to -are a najwyższego -ast: snabbt – snabbare – snabbast (szybko), sent – senare – senast (późno). Odmiana dotyczy zarówno przysłówków odprzymiotnikowych, jak i nie utworzonych od przymiotników. Imiesłowy stopniują się opisowo: lovande – mera lovande – mest lovande (obiecujący), intresserad – mera intresserad – mest intresserad (interesujący).
Stopniowanie nieregularne
Niektóre przyimki stopniowane są w sposób nieregularny:
- bra'/väl – bättre – bäst (dobrze)
- illa – värre – värst (źle)
- litet – mindre – minst (mało)
- gärna – hellre – helst (chętnie)
- mycket – mera – mest (dużo) – używa się z rzeczownikami niepoliczalnymi
- många – flera – flest (wiele) – używa się z rzeczownikami policzalnymi
Liczebnik
W języku szwedzkim rozróżniamy liczebniki główne i porządkowe. Mogą w zdaniu pełnić funkcję podmiotu, dopełnienia i przydawki.
Liczebniki główne
Liczby naturalne od 0 do 10:
- 0 noll
- 1 en, ett
- 2 två
- 3 tre
- 4 fyra
- 5 fem
- 6 sex
- 7 sju
- 8 åtta
- 9 nio
- 10 tio
Liczebnik oznaczający jeden ma dwie formy – utrum i neutrum i równy jest rodzajnikowi nieokreślonemu a jego użycie zależy od towarzyszącego mu rzeczownika: en blomma, ett träd. Przy braku rzeczownika – np. przy odliczaniu, w działaniach matematycznych, przy podawaniu dat, używa się formy ett[92].
Tworzenie liczb drugiej dziesiątki (między 11 a 20) charakteryzuje się dużą nieregularnością. Końcówka -ton towarzyszy liczbom od 13 do 20, co jest efektem powstania systemu liczebników w okresie używania systemu dwunastkowego. Tylko trzy liczebniki: 15, 16 i 17 tworzone są w pełni regularnie.
- 11 elva
- 12 tolv
- 13 tretton
- 14 fjorton
- 15 femton
- 16 sexton
- 17 sjutton
- 18 arton
- 19 nitton
W przeciwieństwie do innych języków skandynawskich, liczby z przedziału 21-99 mają szyk liczba dziesiątek – liczba jedności: tjugo, tjugoen, tjugotvå. Końcówką liczb od 30 do 90 jest -tio. Stosuje się pisownię łączną liczebników.
- 20 tjugo
- 30 trettio
- 40 fyrtio
- 50 femtio
- 60 sextio
- 70 sjuttio
- 80 åttio
- 90 nittio
Liczebniki 100 hundra, 1000 tusen, 1 000 000 en miljon mogą występować w funkcji rzeczownika i wtedy otrzymują rodzajnik.
Przykładowe użycie liczebników przy podawaniu wieku[13]:
- Hon ser ut som 17 (Ona wygląda na siedemnaście lat)
- ett treårigt barn (trzyletnie dziecko)
- ett barn i treårsåldern (trzylatek)
- en treåring (trzyletnie dziecko)
- en 47-årig man (czterdziestosiedmioletni mężczyzna)
- det trettiåriga kriget (wojna trzydziestoletnia)
Liczebnik w funkcji rzeczownika
Rzeczownikowa postać liczebników powstaje przez dodanie a i przyjmuje rodzan utrum[93]. Znaczenie zależy z kontekstu: może oznaczać np. typ mieszkania: Han bor i en trea i Solna – on mieszka w mieszkaniu trzypokojowym w Solnie, lub numer pojazdu komunikacji miejskiej: Femma åker till Gamla stan (piątka jedzie na stare miasto), stopień szkolny: Han fick en fyra i matte (on dostał czwórkę z matematyki).
- 1 etta, ettan, ettor, ettorna – jedynka
- 2 tvåa, tvåan, tvåor, tvåorna – dwójka
- 3 trea, trean, treor, treorna – trójka
- 4 fyra, fyran, fyror, fyrorna – czwórka
- 5 femma, femman, femmor, femmorna – piątka
- 6 sexa, sexan, sexor, sexorna – szóstka
- 7 sjua, sjuan, sjuor, sjuorna – siódemka
- 8 åtta, åttan, åttor, åttorna – ósemka
- 9 nia, nian, nior, niorna – dziewiątka
- 10 tia, tian, tior, tiorna – dziesiątka
Liczebniki porządkowe
Między 1 a 10 przyjmuje często formy nieregularne. W zdaniu może być podmiotem, orzecznikiem lub przydawką. Liczebniki förste/första oraz andre/andra przed rzeczownikiem męskoosobowym przyjmują końcówkę -e, przed żeńskoosobowym -a: Karl I (den förste) (Karol pierwszy), Lisa är den första i skolan (Lisa jest pierwsza w szkole).
- 1:a första 2:a andra 3:e tredje
- 4:e fjärde 5:e femte 6:e sjätte
- 7:e sjunde 8:e åttonde 9:e nionde
- 10:e tionde 11:e elfte 12:e tolfte
Końcówką liczebnika porządkowego między 13 a 90 jest -tonde. W przypadku liczby większej od dwudziestu końcówkę otrzymuje ostatni rząd: tjugoförsta, hundra trettionde.
Przykładowe użycie liczebników porządkowych przy podawaniu dat[13]:
- Han är född den tjugoförsta september nittonhundrasextiofyra. (Urodził się 21 września 1964.)
- Idag är det den 12:e (tolfte) november. (Dziś jest dwunastego listopada.)
- Måndag den 6:e december. (Poniedziałek, 6 grudnia.)
Ułamki
Struktura ułamka zwykłego jest następująca: licznik ułamka w postaci liczebnika głównego, następnie mianownik w postaci liczebnika porządkowego z towarzyszącą mu końcówką -del: en tredjedel (jedna trzecia), två femtedelar (dwie piąte).
Przyimek
Przyimek jest nieodmienną częścią mowy wyrażający relację między poszczególnymi elementami zdania bądź całymi zdaniami. Jest najczęściej nieakcentowany. Użycie określonego przyimka nie wpływa na zmianę formy wyrazu. Po przyimku występuje z reguły zaimek w formie dopełnienia: för mig (dla mnie). Wiele czasowników posiada na stałe przypisane przyimki, np. vänta på (czekać na). Przyimki mogą być[94]:
- proste, np. av (od)
- złożone, np. framför (przed), inom (w obrębie)
- zestawne, będące grupą wyrazów, np. på grund av (z powodu)
- pochodne, które powstały od rzeczownika, przymiotnika bądź czasownika: enligt (według), medelst (przy pomocy)
Przyimki miejsca
| Przyimek | Znaczenie | Przykład | tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| på | na | Råttan dansar på bordet. | Szczur tańczy na stole. |
| under | pod | Musen dansar under bordet. | Mysz tańczy pod stołem. |
| i | w | Kålle arbetar i Göteborg. | Kålle pracuje w Göteborgu. |
| till | do | Ada har åkt till Göteborg. | Ada pojechała do Göteborga. |
Przyimek szwedzki jest najczęściej nieakcentowany, choć od tej reguły są wyjątki. Akcentowany jest przyimek w czasownikach złożonych: Han tar fram en flaska öl (on wyjmuje butelkę piwa). W kilku przypadkach zmiana akcentu pociąga sa sobą zmianę zwrotu:
- hälsa på – pozdrowić
- hälsa på – odwiedzić
Przyimki miejsca zależą nie tylko od położenia obiektów względem siebie, ale również uwzględniają zmianę położenia w zależności czy obiekty przybliżają się do siebie czy oddalają. Końcówką grupy przyimków zbliżających jest -e, oddalających -från.
Tworzenie przyimków miejsca i ruchu w języku szwedzkim. Relację statyczną (trwania w miejscu względem obiektu) sygnalizuje końcówka -e, kierunek na zewnątrz końcówka -från[95]
Przyimki czasu
| Przyimek | Znaczenie | Przykład | tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| på | na, podczas | Vi ses på rasten. | Do zobaczenia na przerwie |
| före | przed | De var alltid trötta före rasten. | Oni zawsze byli zmęczeni przed przerwą. |
| om | za | Kan vi ha rast om en timme? | Możemy mieć przerwę za godzinę? |
| i | o długości | Kan vi ha rast i en timme? | Możemy mieć godzinną przerwę? |
| på | od (w zdaniach przeczących) | Vi har inte haft rast på två timmar. | Nie mieliśmy przerwy od dwóch godzin. |
| under | podczas | Vi arbetade under helgdagarna. | Pracowaliśmy podczas wakacji. |
Inne przyimki
| Przyimek | Znaczenie | Przykład | tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| över | z powodu | Kålle är glad över att ha träffat Ada. | Kålle cieszy się, że spotkał Adę. |
| med | z | Kålle är nöjd med Ada. | Kalle jest zadowolony z Ady. |
| på | Kålle är trött på Ada. | Kalle jest zmęczony Adą. | |
| av | od, przez | Kålle är trött av nattskiftet. | Kalle jest zmęczony nocną zmianą. |
Szyk przyimków
Przyimek występuje najczęściej przed wyrazem, do którego się odnosi. Istnieje jednak kilka wyjątków, w których przyimki występują jako postpozycje:
| Przyimek | Znaczenie | Przykład | tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| runt | naokoło, wszędzie | riket runt | w całym królestwie |
| emellan | pomiędzy | bröder emellan | między braćmi |
Tablica rekcji ważniejszych czasowników[13]:
| Przyimek | Czasownik |
|---|---|
| av | bestå składać się, dö umrzeć, akta sig być nieufnym, intressera sig interesować się (także för), lida cierpieć na, z powodu, leva żyć z, pozyskiwać środki do życia z, låna pożyczyć od, njuta korzystać z, skaka trząść się z powodu |
| efter | leta szukać, längta tęsknić za, ringa dzwonić do, söka szukać, sträva dążyć do |
| för | anklaga oskarżać o, beskriva opisać, förklara wyjaśnić komuś, gömma ukryć przed, interesować się (także av), räkna uważać za, skämmas wstydzić się za / z powodu, straffa karać za, tacka dziękować za, varna przestrzec przed |
| framför | föredra woleć od |
| från | avstå powstrzymać się od |
| i | fortbilda sig kształcić się, ha ont boleć w, ha rätt mieć rację w czymś, instämma zgadzać się na, passa pasować do (także till), ta del brać udział w, tvätta sig myć się w |
| med | förlova sig zaręczyć się, gifta sig ożenić się z, wyjść za mąż za, gräla kłócić się z, lyckas mieć szczęście, udać się, nöja sig cieszyć się z, sluta skończyć się (także på), syssla zajmować się czymś |
| mot | byta något zamienić na, demonstrera demonstrować przeciw, försvara sig bronić się przed, kämpa walczyć z, le uśmiechać się do, opponera sig przeciwstawieć się czemuś, reagera reagować na (także på), protestera protestować przeciw, skydda sig chronić się przed, vaccinera sig zaszczepić się przeciw, vara allergisk mieć alergię na |
| om | be prosić o coś, berätta opowiadać o, bry sig troszczyć się, drömma marzyć o, frysa marznąć w, fråga pytać (także efter), gräla kłócić się o, handla zajmować się, komma överens zgodzić się na, prata / tala mówić, rozmawiać o, ta hand zająć się, zatroszczyć się, övertyga przekonać o |
| på | abonnera abonować coś, bero zależeć od, bjuda zaprosić na, hälsa pozdrowić kogoś, hoppas mieć nadzieję na, kasta rzucić na, klaga skarżyć się na (także över), koncentrera sig koncentrować się na, känna znać się na, ropa wołać, krzyczeć na, lyssna słuchać, hämnas mścić się na, reagować na (także mot), räkna liczyć na, rösta głosować na, sluta skończyć się (także med), tröttna męczyć się czymś, svara odpowiedzieć na, sätta eld podpalić, titta patrzeć na, oglądać, tro wierzyć w, tvivla wątpić w, tänka myśleć o, vara nyfiken być ciekawym czegoś, vara säker być pewnym czegoś, vänta czekać na |
| till | anknyta przyłączyć się, anpassa sig przystosować się, ansluta sig przyłączyć się, duga służyć do, pasować do (także i), rikta sig zwracać się do, tvinga zmuszać do, utveckla sig stać się, przeistoczyć się w, översätta przetłumaczyć na |
| undan | fly uniknąć |
| åt | skratta śmiać się z |
| över | bestämma decydować o, förvånas dziwić się czemuś, glada sig cieszyć się z czegoś, skarżyć się na (także på), vara stolt być dumnym z, undra dziwić się czemuś |
Spójnik
Spójnik jest nieodmienną częścią zdania a jego zadaniem jest łączenie poszczególnych wyrazów bądź całych zdań w zdaniach złożonych. Spójniki pod względem sprawowanej funkcji dzielą się na współrzędne i podrzędne[96].
Spójniki współrzędne
Łączą zdania współrzędne, jak również równoprawne elementy zdania. Dzielą się następująco[96]:
- spójniki łączne (koniunktywne), nadające obu elementom równe prawa: och (i), samt (oraz), bade... och (zarówno... jak też), såvel... som (zarówno... jak też, styl formalny), dels... dels (częściowo... częściowo...), varken... eller... (ani... ani...)
- spójniki rozłączne (dysjunktywne), wyróżniające bądź dyskryminujące jeden z elementów: eller (albo), antligen... eller... (albo... albo...)
- spójniki przeciwstawne (adwersatywne), stawiające elementy w opozycji: men (ale), dock (jednakże), emmellertid (niemniej jednak)
- spójniki wynikowe (konkluzywne) powodujące wynikanie jednego elementu z drugiego: alltså (zatem), darför (dlatego), följaktigen (toteż)
- spójniki wyjaśniające (eksplikatywne) wyjaśniające jeden element drugim: ju (przecież), nämligen (albowiem)
Spójniki podrzędne
Dotyczą tylko zdań, w których występują i występują w zdaniach podrzędnie złożonych. Rozróżniamy następujące rodzaje spójników podrzędnych[97]:
- Spójniki dopełniające, występujące często w zdaniach dopełnieniowych i podmiotowych: att, för att, efter att. W języku potocznym spójnik att czasem jest opuszczany.
- Det var snällt att du kom i dag (miło, że dziś przyszedłeś)
- Han säger (att) du har glömmt det (mówi, że o tym zapomniałeś)
- Spójniki czasu (temporalne) porządkujące elementy zdania w czasie zarówno rzeczywistym, jak i względnym<[98]: när (kiedy), medan (podczas gdy), sedan / efter det (att) (od czasu, gdy), just som (właśnie gdy), tills (do czasu gdy), så ofta som (tak często jak) i podobne.
- Spójniki przyczyny, porządkujące logicznie zdania, wprowadzające relacje przyczynowo-skutkowe: då, eftersom, darför att (dlatego, że). Spójniki då, eftersom, enär stoją najczęściej na początku zdania złożonego:
- Eftersom det är för kallt, kan jag inte gå ut (Ponieważ jest za zimno, nie mogę wyjść na dwór).
- Spójniki celu (finalne) wprowadzające cel zdania nadrzędnego: för att (aby, ażeby).
- Spójniki przyzwolenia (koncesywne), informujące o zaistnienia czynności w zdaniu nadrzędnym mimo czynników utrudniających lub uniemożliwiających tę czynność zawarte w zdaniu podrzędnym: fastän, trots att (mimo że), även om (jeśli nawet).
- Spójniki warunkowe, wprowadzające relację warunku między zdaniami objętymi tym spójnikiem[99]: bara, om (jeśli, jeżeli).
- Spójniki skutkowe wprowadzające między zdaniami relację skutku[100]: att (że), så... att... (tak, że).
- Spójniki porównawcze, porównujące wyrazy lub zdania znajdujące się w zakresie spójnika: som (jak), såsom, liksom (jak), ju... desto... (im... tym...), allt eftersom (w miarę jak).
Język szwedzki pod względem typologicznym należy go grupy języków pozycyjnych. Składnia jest ważnym elementem szwedzkiej gramatyki. Ubogi w formy fleksyjne język rekompensuje ich brak ścisłym szykiem, w którym miejsce wyrazu w zdanie nierzadko wyznacza jego znaczenie. O ile w języku polskim zmiany w szyku zdania mają znaczenie drugorzędne i wydobywają niuanse znaczeniowe, w języku szwedzkim od pozycji wyrazu zależy znaczenie zdania. W języku szwedzkim obowiązuje generalnie szyk podmiot – orzeczenie – dopełnienie choć prymarnie przydziela się w zdaniu miejsce orzeczeniu – zawsze zajmuje ono drugie miejsce logiczne. Zdania złożone podrzędnie również zachowują specyficzny szyk.
Zdanie pojedyncze
Podstawowymi częściami zdania pojedynczego, bez którego zdanie nie może istnieć są podmiot i orzeczenie. Relację między nimi określa się jako nexus. W szwedzkim zdaniu nexus może być określony: Kalle sjunger (Kalle śpiewa), jak również nieokreślony, występujący w konstrukcjach bezokolicznikowych typu accusativus cum infinitivo: Pernilla hör Kalle sjunger (Pernilla słyszy, że Kalle śpiewa)[101]. W języku szwedzkim zarówno podmiot, jak i orzeczenie muszą być fizycznie obecne w zdaniu (subjektstvång)[101]. Są to więc bardziej kategorie gramatyczne niż semantyczne. Jeśli czynność jest bezosobowa, używa się zazwyczaj rodzajnika nieokreślonego det: Det regnar (pada). Zdanie składa się zatem z dwóch obowiązkowych grup: S → NP + VP[101].
Struktura zdania pojedynczego z rozbudowaną grupą podmiotu (NP) i okolicznikową (PP)[102]
Części zdania
Gramatyki szwedzkie wyróżniają następujące części zdania: podmiot, orzeczenie dopełnienie, przydawkę, okolicznik i agens. Mogą one być pojedynczymi wyrazami, występować w logicznych grupach zwanych frazami, a także przyjmować formę zdań podrzędnych.
Podmiot
Podmiotem zdania szwedzkiego jest rzeczownik lub dowolna część mowy użyta rzeczownikowo, a także konstrukcja bezokolicznikowa z cechą att. Podmiot w języku szwedzkim nie może (jak np. w języku polskim) być domyślny, zawsze musi być wyrazem. W zdaniach bezpodmiotowych funkcję podmiotu pełni zaimek det[101]. Podmiot jest tym, o czym mówi zdanie, orzeczenie – określeniem tego, co robi podmiot. Szwedzkie pytanie o podmiot to: vem är det som gör något? (kim jest ten/ta/to, co coś robi?)[101].
Orzecznik
O ile przydawka opisuje podmiot wewnątrz frazy rzeczownikowej: den gamla tröjan (stary sweter), może on również zostać opisany przy pomocy orzecznika: den gamla jackan var blå (ta stara kurtka była niebieska). W przeciwieństwie do przydawki jest zawsze nośnikiem informacji nowej, nieznanej odbiorcy komunikatu[103]. Orzecznik wymaga użycia czasownika w funkcji łącznika: vara (być). bli (zostać, stać się), heta, kallas (nazywać się) itp. Orzecznik określa podmiot albo dopełnienie[104]: han torkade borden rena (on wytarł stoły). Między orzecznikiem i podmiotem musi istnieć zgodność form (kongruencja): Ladorna stod tomma (stodoły stały puste), alla känner sig nöjda (wszyscy czują się zadowoleni), han målade sitt hus rött (on pomalował swój dom na czerwono).
Dopełnienie
Dopełnienie jest, obok okolicznika, częścią zdania opisującą orzeczenie. Dopełnienie skupia się na obiekcie – adresacie czynności opisanej przez orzeczenie. Dopełnienie w języku szwedzkim może być:
- dopełnieniem bliższym: skriva något (pisać coś)
- dopełnieniem dalszym: ge någon något (dawać coś komuś)
- dopełnieniem przyimkowym tänka på något (myśleć o czymś)
Ponieważ przypadki zanikły, terminów „dopełnienie w bierniku” (ackusativobjekt) i „dopełnienie w celowniku” (dativobjekt) są wyłącznie historyczne<[105] i używa się ich ze względu na tradycję i analogię do innych języków germańskich.
ACI
Specyficznym użyciem dopełnienia jest konstrukcja znana w gramatyce jako Accusativus cum infinitivo: Gustav såg Bengt komma (Gustaw widział, że Bengt przychodzi). W zdaniu tym mamy dwie zależności: nexus określony: Gustav såg i nexus nieokreślony Bengt komma. Zdanie koncentruje się na czynności Gustawa, gdyby podkreślić czynność Bengta, trzeba byłoby użyć zdania podrzędnego[105]: Gustav såg att Bengt kom (Gustaw widział, że Bengt przychodzi).
Dopełnienie bliższe
Miejsce dopełnienia bliższego w zdaniu pojedynczym
Dopełnieniem bliższym mogą być wyłącznie czasowniki przechodnie. W tradycyjnej analizie gramatycznej dopełnienie bliższe odpowiada na pytanie: Vad (co) lub Vem
(kogo): Han tycker om soppa (on lubi zupę).
Dopełnienie dalsze
Miejsce dopełnienia dalszego w zdaniu pojedynczym
Dopełnienie dalsze występuje w zdaniu, w którym czasownik orzeczenia jest dwutranzytywny, czyli może konotować dwa dopełnienia. Jego obecność jest, podobnie jak w wielu językach, uwarunkowana obecnością dopełnienia bliższego. O ile możliwa jest struktura V → Obj dir, nie jest możliwa struktura V → Obj ind. W przypadku gdy dopełnienie dalsze jest rzeczownikiem bez przyimka, obowiązuje szyk: podmiot – dopełnienie dalsze – dopełnienie bliższe: Åsa köpte Thomas en ros (Åsa kupiła Tomaszowi różę). Zamiana szyku możliwa jest tylko wtedy, kiedy dopełnienie dalsze może być wyrażeniem przyimkowym[106]: Åsa köpte en ros till Thomas (Åsa kupiła różę dla Tomasza).
Dopełnienie przyimkowe
Szwedzka analiza gramatyczna wyróżnia jeszcze inny rodzaj dopełnienia – dopełnienie przyimkowe (prepositionobjekt), choć zdaniem części gramatyków mamy do czynienia z okolicznikiem[107]. Przykładem jest zdanie: Oskar har bjudit Gunilla på middag (Oskar zaprosił Gunillę na obiad), gdzie på middag jest dopełnieniem przyimkowym.
Agens
Czasowniki przechodnie w języku szwedzkim mają możliwość występowania w stronie biernej. Dopełnienie bliższe staje się wtedy podmiotem, natomiast (podobnie jak w języku polskim) jest możliwość przedstawienia sprawcy czynności: Terroristerna gömde bomben i en bil → Bomben var gömd/gömdes i en bil av terroristerna (Terroryści ukryli bombę w samochodzie → Bomba została ukryta przez terrorystów w samochodzie). Szwedzkie gramatyki nazywają tę część zdania agensem (agent)[108]. Jest on wprowadzany zazwyczaj przyimkiem av i występuje na końcu zdania pojedynczego.
Przydawka
Przydawka jest określeniem rzeczownika i zazwyczaj należy do grupy nominalnej (NP). Może przyjmować pozycję zarówno przed, jak i za wyrazem określanym[109]. Przydawka może składać się z przymiotników bądź wyrażeń przymiotnikowych, rzeczowników w dopełniaczu, wyrażeń przyimkowych, a także wyrażeń z bezokolicznikiem i zdań podrzędnych, co wpływa na ich nazwy: przydawka rzeczowna, przymiotnikowa (prep-attr), dzierżawcza (genattr), bezokolicznikowa (inf-attr). Przydawka może przyjmować formę apozycji ścisłej: presidenten Komorowski (prezydent Komorowski) bądź luźnej: skådespelare, bl.a. Anita Ekberg och Noomi Rapace (aktorki, m.in. Anita Ekberg i Noomi Rapace).
Przykłady przydawek:
- de tre tävlande som hade kommit igår – przydawka przymiotnikowa i zdanie podrzędne przydawkowe
- mammans eller hennes sadel – przydawka dopełniaczowa
- den pigga hingsten därborta – przydawka przymiotna i przysłówkowa
- tre kilo potatis – przydawka miary
- Det faktum att han hade försvunnit gjorde inte saken bättre – zdanie podrzędne przydawkowe
Okolicznik
Okolicznik jest uzupełnieniem informacji o orzeczeniu wskazującym na czas, miejsce, sposób bądź inne okoliczności ważne dla zaistnienia i przebiegu danej czynności i jej wykonawcy. Wyróżnia się okoliczniki czasu, miejsca, sposobu, przyczyny. Mogą być wyrażone przysłówkowo w zdaniu głównym (noszą wtedy nazwę prymarnych) bądź mogą przyjmować formę zdań podrzędnych okolicznikowych[110] i wyrażeń z bezokolicznikiem z cechą att. Syntaktycznie mogą określać nie tylko czasownik, ale również przymiotnik, przysłówek a bywa, że całe zdanie[111]: trots sin sjukdom deltog han i sammanträdet (mimo choroby wziął udział w zebraniu).
Tradycyjnie okolicznik odpowiada na pytania: när? (kiedy?), var? (gdzie?), hur? (jak?), hur länge? (jak długo?), varför? (dlaczego?) i podobne. Zbudowane są z wyrażeń przyimkowych: i Helsingfors (w Helsinkach), przysłówków: dit (tutaj), wyrażeniami rzeczownikowymi: hela sommaren (całe lato), zdaniami podrzędnymi: när han hade studerat färdigt (kiedy skończył studia).
Szyk zdania pojedynczego
Z uwagi na skąpą ilość form odmiany, wiele wyrazów nie różni się pod względem budowy pełniąc różne funkcje w zdaniu. szyk szwedzkiego zdania pojedynczego jest ściśle określony i uporządkowany. Zasadą jest szyk V2 zakładający obecność czasownika na drugim miejscu w zdaniu. Podstawowe reguły zdania pojedynczego zakładają:
- Pierwsze miejsce w zdaniu, zwane fundamentem, może przyjmować podmiot i wtedy takie szyk nazywa się prostym (ak ordföjd)[112]: Anita läser en interesant tidning (Anita czyta ciekawą gazetę).
- Zdanie może rozpoczynać się od części zdania innej niż podmiot, a tak użyty szyk nazywa się szykiem przestawnym: Förra året var jag i Finland (w ubiegłym roku byłem w Finlandii), Klockan sju äter jag frukost (o siódmej jem śniadanie).
- Zwykle logiczną pozycję fundamentu zajmuje okolicznik czasu. Jako fundament mogą wystąpić również okolicznik miejsca, przyczyny, sposobu bądź dopełnienie, ale tylko w użyciu emfatycznym[113]: Med honom vill ja inte tala (z nim nie chcę rozmawiać); normalnym szykiem zdania jest w tym wypadku: Jag vill inte tala med honom.
- Orzeczenie występuje zawsze na drugiej logicznej pozycji: I går åkte jag till Motala (wczoraj pojechałem do Motali).
- Jeśli w zdaniu znajdują się inne okoliczniki niż okolicznik czasu, zwykle zajmują one ostatnie miejsce w zdaniu[114]: På kvällen går han ofta ut i skogen (wieczorami wychodzi często do lasu).
- W orzeczeniu składającym się z dwóch czasowników występują one obok siebie, jeśli na pierwszym miejscu w zdaniu stoi podmiot: Vi hade köppt fem hekto falukorv (kupiliśmy pół kilo kiełbasy faluńskiej). Jeśli na pierwszym miejscu w zdaniu występuje grupa okolicznika, oba czasowniki rozdziela podmiot: I fem år har Erik bott i Helsingfors (Przez pięć lat Erik mieszkał w Helsinkach).
| Funda ment |
Orzeczenie | (Podmiot) | okolicznik przeczenie |
Orzeczenie (2) | Dopełnienie | Sposób | Miejsce | Czas |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jag | läser | inte | en bok | i parken | idag | |||
| Jag | ska | inte | läsa | en bok | i parken | idag | ||
| Idag | ska | jag | inte | läsa | en bok | i parken | ||
| Idag | har | jag | inte | läst | en bok | i parken | ||
| Jag | läser | boken | tyst | idag | ||||
| Jag | äter | alltid | en fralla | till frukost | ||||
| Till frukost | äter | jag | en fralla | |||||
| Vad | heter | du |
Negacja
W języku szwedzkim obowiązuje zasada pojedynczego przeczenia. Oznacza to, że w zdaniu może występować tylko jeden element przeczący, w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie możemy powiedzieć „Nigdy nikogo nie widziałem”. W zadaniu tym występują aż trzy elementy przeczące (może ich być jeszcze więcej). Zasadą języka szwedzkiego jest jedno przeczenie; pozostałe elementy w zdaniu muszą być neutralne. Do elementów przeczących zaliczamy wyrazy: inte (nie), aldrig (nigdy), ingen wraz z wyrazami pochodnymi (żaden, nikt).
- Jag såg ingen. – Nikogo nie widziałem. (dosłownie Ja widziałem nikogo.)
- Jag såg aldrig någon. – Nigdy nikogo nie widziałem. (dosłownie Ja widziałem nigdy kogoś.)
- Jag såg inte någon. – Nikogo nie widziałem. (dosłownie Ja nie widziałem kogoś.)
Inte
Inte, czyli „nie” jest najczęściej używaną – choć nie jedyną – negacją. W zdaniu pojedynczym występuje po czasowniku, na trzeciej pozycji w zdaniu: Jag har inte., czyli Ja nie mam.
„Inte” także często nie jest akcentowane. Może przyjmować zarówno akcent dynamiczny, jak i toniczny. W zdaniu podrzędnie złożonym obowiązuje zasada: „biff” (i bisats inte före första verbet): jag har lovat, att inte skriva fel (Obiecałem, że nie będę pisał błędnie).
Ingen a inte någon
Słowo ingen, inget znaczą: nic, żaden, nikt, żadne. tak naprawdę są skrócona formą od inte nagon, inte nagot (nie coś, nie jakiś, nie ktoś, nie jakieś), stosowane zgodnie z zasadą jednego przeczenia w zdaniu. Mogą występować tylko wtedy, kiedy inte i någon stoją w zdaniu obok siebie i mogą być połączone w jedno słowo ingen. Nie zawsze tak jest ze względu na bardzo rygorystyczne zasady, traktujące o pozycji inte w zdaniu[115]. W praktyce przeczenia ingen używa się w zdaniach pojedynczych z jednym czasownikiem i zdaniach nadrzędnych z jednym czasownikiem.
Zdanie pytające
Szwedzkie zdania pytające dzielą się na pytania ogólne i szczegółowe. Pytania ogólne (zwane inaczej pytaniami o rozstrzygnięcie) tworzy się przez inwersję podmiotu z orzeczeniem, o ile podmiot występuje na pozycji fundamentu, umieszczając czasownik na pierwszym miejscu[113]: Läser du svenska? (uczysz się szwedzkiego?). Na pytania ogólne odpowiada się krótką odpowiedzią (kortasvar).
Pytanie szczegółowe rozpoczyna się od zaimka pytającego: Vem (kto), Vems (czyj), vad (co), var (gdzie), hur (jak), när (kiedy) lub podobnego. Zamiast zaimka pytającego może wystąpić wyrażenie zaimkowe: vad för en bil (jaki samochód), vilket hus (który dom) itp. W pytaniach szczegółowych czasownik jest na drugim miejscu, zatem również następuje inwersja[113]. Han talar inte svenska → Varför talar han inte svenska? (dlaczego on nie mówi po szwedzku?)
Krótkie odpowiedzi
W wielu językach odpowiedzi na pytanie o rozstrzygnięcia wymagają tylko użycia słów „tak”/„nie”; tak jest m.in. w języku polskim. W języku szwedzkim system odpowiedzi rozstrzygających (korta svar) jest o wiele bardziej skomplikowany i zależy od użytego czasownika i osoby, w której znajduje się podmiot[116]. Jeśli orzeczenie jest złożone z czasownika posiłkowego lub modalnego i czasownika czynności, w odpowiedzi występuje ten właśnie czasownik (w czasie teraźniejszym lub przeszłym). W przypadku czasownika spoza tych grup używa się czasownika göra w odpowiedniej formie, który tu pełni funkcję operatora. Na ilustracji poniżej znajduje się schemat krótkiej odpowiedzi:
Pełny wzór to: ja / jo / nej, czasownik posiłkowy lub operator göra, zaimek osobowy i ewentualnie partykuła przecząca inte. Jeśli pytanie jest zadane z przeczeniem inte, w odpowiedzi zamiast ja występuje jo czyt. /ju:/[116]. Oto kilka przykładów:
- Är Kalle sjuk? Ja, det är han. (Czy Kalle jest chory? Tak.)
- Kan du spela bridge? Ja, det kan jag. (Umiesz grać w brydża? Tak.)
- Har Kalle och Gunilla skrivit brev? Nej, det har de inte. (Czy Kalle i Gunilla napisali list? Nie.)
- Tittar du inte på tv på kvällen? Jo, det gör jag. (Nie oglądasz telewizji wieczorem? Owszem, oglądam.)
Zdanie egzystencjalne
Pewien typ zdań wskazuje jedynie na istnienie pewnej rzeczy bądź zjawiska[117] i nazywany jest zdaniem egzystencjalnym. W języku polskim efekt ten osiąga się przy pomocy szyku. Zdanie w ogrodzie jest świnia informuje nas o jakimś nowym zjawisku w pewnym określonym, znanym mówiącemu i odbiorcy komunikatu miejscu. (pytanie: co jest / stało się w ogrodzie?) Zdanie świnia jest w ogrodzie dla odmiany podaje miejsce znajomej mówiącemu i odbiorcy komunikatu świni (pytanie: gdzie jest świnia?). W języku szwedzkim zdanie egzystencjalne uzyskuje się przy pomocy konstrukcji bezpodmiotowej det finns (w czasie przeszłym det fanns): det finns en gris i trädgården. Dodatkowo wprowadzony element nowy, nieznany występuje w formie nieokreślonej. Możliwe są również inne czasowniki: står, sitter, ligger, hänger[118]: Det sitter tre man i var tredgård (w naszym ogrodzie siedzą trzej mężczyźni).
Zdanie złożone
Zdania złożone dzielą się na zdania współrzędnie złożone, w których dwa lub więcej zdań funkcjonują na tych samych prawach i są do siebie w stosunku parataksy, czyli współrzędności[119]: Lena ligger, Anna sitter och Kalle står (Lena leży, Anna siedzi a Kalle stoi). Hon tar fram mjölk från kylskåpet och börjar laga mat (Ona wyjmuje mleko z lodówki i zaczyna gotować).
Gdy dwa lub więcej zdań pozostaje w stosunku podrzędności (hipotaksy) mamy do czynienia ze zdaniem podrzędnie złożonym. Nadrzędnym członem w zdaniu podrzędnie złożonym jest zdanie główne (huvudsats), które może funkcjonować samodzielnie jako zdanie pojedyncze[119]. Zdanie poboczne (bisats), wprowadzane najczęściej spójnikiem, nie może funkcjonować samodzielnie a jego budowa, użycie form gramatycznych, jak i treść zależy ściśle od zdania nadrzędnego.
Forma zdań pobocznych
Szwedzkie zdania poboczne dzieli się na trzy rodzaje pod względem formy[120]:
- zdanie spójnikowe, rozpoczynające się od spójnika då han brukar ta bastu (bo zwykle chodzi do sauny)
- zdanie pytajno-zależne, które rozpoczyna się zaimkiem pytającym (np. vem: Jag undrar vem han är – ciekaw jestem, kim on jest), przysłówkiem (np. vart: Han frågade vart jag skulle gå – zapytał się dokąd pójdę) lub spójnikiem pytajnym, np. Han vill veta om jag har pengar (on chce wiedzieć czy ja mam pieniądze)
- zdanie względne, rozpoczynające się zaimkiem względnym lub przysłówkiem[120]: Det fjället som du ser, heter Kebnekaise (góra, którą widzisz, nazywa się Kebnekaise). Jeśli zaimek względny odnosi się do dopełnienia, często opuszcza się go[120]: Mannen du ser heter Andersson (człowiek, którego widzisz, nazywa się Andersson)
Szyk zdania złożonego
W zdaniu współrzędnie złożonych szyk we wszystkich zdaniach składowych jest taki sam jak w zdaniach pojedynczych<[121]. W zdaniu podrzędnie złożonych zdanie podrzędne ma najczęściej szyk prosty. W zdaniu warunkowym może występować szyk przestawny o ile pomija się spójnik[121]: hade jag pengar, skulle jag köpa bilen (gdybym miał pieniądze, kupiłbym auto).
- przeczenie inte oraz przysłówki (tzw. wędrujące przysłówki) występują po grupie podmiotu i orzeczenia w zdaniu nadrzędnym i pojedynczym oraz przed orzeczeniem w zdaniu podrzędnym[122]: Jag är säcker på att han inte tror det (jestem pewny, że on w to nie wierzy)
- ten sam szyk co w zdaniu przeczącym obowiązuje, jeśli w zdaniu podrzędnym pojawią się przysłówki czasu, sposobu, stopnia, wątpliwości: Det här är min vän som ofta kommer på besök (to jest mój przyjaciel, który często mnie odwiedza); Han sa(de) att han tyvärr hade glomt det (powiedział, że niestety to zapomniał)
- jeżeli zdanie złożone zaczynamy od zdania podrzędnego, to w zdaniu nadrzędnym na pierwszym miejscu stoi czasownik[123]: När Martin var på orientering, träffade han Lotta (gdy Martin był na zawodach na orientację, spotkał Lottę), hade jag pengar, skulle jag köpa bilen (gdybym miał pieniądze, kupiłbym auto)
- okolicznik czasu lub miejsca występuje na końcu zdania w szyku neutralnym
Mowa zależna
Jak w większości języków, również w szwedzkim istnieją dwa rodzaje podawania czyjejś wypowiedzi. Jedną z nich jest mowa niezależna (łac. oratio recta), gdzie wypowiedź cytuje się dosłownie, a w piśmie oznacza się cudzysłowem: Han säger: „Jag har glömt det” (On mówi: zapomniałem). Innym sposobem przytaczania cudzej wypowiedzi jest tzw. mowa zależna (łac. oratio obliqua), kiedy wypowiedzi nie cytuje się in extenso, a jedynie omawia. Z reguły zdanie wprowadzające jest nadrzędne, a zdanie cytowane – podrzędne: Han såg att han skulle gå till sängs (powiedział, że pójdzie do łóżka). W wielu językach zmiana mowy niezależnej na niezależną nie wymaga zmian czasów, a jedynie osób i w uzasadnionym przypadku trybów. W języku szwedzkim transformacja cytatu na mowę zależną wymaga zastosowania następstwa czasów. Istnieją dwa rodzaje mowy zależnej[124]:
- gdy czasownik wprowadzający występuje w czasie teraźniejszym. Użycie tego czasu nie ma następstw gramatycznych dla zdania podrzędnego:
- Han säger: Jag är sjuk. → Han säger att han är sjuk.
- Han säger: Jag har varit sjuk. → Han säger att han har varit sjuk.
- gdy czasownik wprowadzający jest w czasie przeszłym, stosuje się reguły mowy zależnej:
| Zdanie nadrzędne | Mowa niezależna | Mowa zależna |
|---|---|---|
| czas przeszły | teraźniejszy (presens) | przeszły (imperfekt) |
| przeszły (imperfekt) | zaprzeszły (pluskvamperfekt) | |
| przeszły (perfekt) | zaprzeszły (pluskvamperfekt) | |
| przyszły (futurum) | tryb warunkowy (konditionalis) |
- Han sa(de): „Jag är sjuk” → Han sa(de) att han hade varit sjuk.
- Han sa(de): „Jag har varit sjuk” → Han sa(de) att han hade varit sjuk.
- Han sa(de): „Jag ska bli sjuk” → Han sa(de) att han skulle bli(va) sjuk.
- Pytania wprowadza się czasownikiem fråga, a spójnikiem łączącym zdanie nadrzędne i podrzędne jest om[125]: Gunilla frågade: Har du varit i Helsingfors? → Gunilla frågade om jag hade varit i Helsingfors.
- W transformacji trybu rozkazującego używa się trybu warunkowego: Han sa(de): Gå hem! → Han sa(de) att jag skulle gå hem. (Powiedział, że mam iść do domu).
Następstwo czasów
Gdy zdanie nadrzędne występuje w czasie teraźniejszym (presens), czynności zdania podrzędnego zachowują swoje naturalne czasy, czyli perfect, imperfect bądź którąś z form czasu przyszłego[126]:
Kalle är pigg eftersom han här sovit hela natten. (Kalle jest rześki, gdyż spał całą noc).
Anita hängt kappan i rummet och hon ska ringa till sin sambo. (Anita wiesza płaszcz w pokoju i zaraz będzie dzwonić do swego konkubenta).
Gdy czynność zdania nadrzędnego występuje w czasie przeszłym, w zdaniu podrzędnym pojawiają się następujące czasy:
- dla czynności uprzedniej pluskvamperfekt
- dla czynności równoległej czas przeszły
- dla czynności przyszłej czas futurum preteritum[75]
Zależność przedstawia poniższa tabela:
| Czynność uprzednia | Czynność równoczesna | Czynność przyszła | |
|---|---|---|---|
| Zdanie nadrzędne w czasie teraźniejszym | Preteritum | Presens | Futur |
| Zdanie nadrzędne w czasie przeszłym | Pluskvamperfekt | Preteritum | Futur preteritum |
Igår var Kalle på dåligt humör eftersom han skulle städa. (Wczoraj Kalle był w złym humorze, gdyż miał sprzątać).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
