Loading AI tools
rzeka w Europie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dniepr (ukr. Дніпро, Dnipro; ros. Днепр, Dniepr; biał. Дняпро, Dniapro) – rzeka w Rosji, na Białorusi i Ukrainie, w zlewisku Morza Czarnego; dł. 2285 km – jedna z najdłuższych w Europie.
Wypływa z Wałdaju, płynie w kierunkach przeważnie południowych przez rozległe tereny Niziny Wschodnioeuropejskiej, uchodzi do Limanu Dniepru i Bohu; najważniejsze miasta nad rzeką: Smoleńsk (Rosja), Mohylew (Białoruś), Kijów, Czerkasy, Dniepr, Zaporoże, Chersoń (Ukraina).
Ważniejszymi dopływami są rzeki: Soż, Desna, Suła, Pseł, Worskla, Oril, Samara, Druć, Berezyna, Prypeć, Teterew, Roś i Ingulec[1].
Dniepr wspominał już historyk grecki Herodot (ok. 445 roku p.n.e.), pisząc o nim jako o największej rzece na świecie po Nilu i Dunaju. Jego ujście stało się przedmiotem greckiej kolonizacji. W czasach antycznych znany był pod nazwą Borysthenes (gr. klas. Βορυσθένης), tak samo jak greckie miasto leżące u jego ujścia w pobliżu wyspy Berezań.
We wczesnym średniowieczu Dniepr był ważną częścią magistrali rzecznej północ-południe, zwanej szlakiem „od Waregów do Greków”, łączącej Skandynawię z Konstantynopolem. Szlak przyczynił się do znaczenia roli Kijowa jako jednego z najbogatszych miast Europy. W dorzeczu Dniepru powstała Ruś Kijowska.
Od XIV wieku Dniepr kontrolowało Wielkie Księstwo Litewskie (w unii z Polską), a od zawarcia unii lubelskiej (1569) jego dorzecze (poza górnym biegiem i ujściem) leżało na terytorium Korony Królestwa Polskiego. Od połowy XVII wieku do II rozbioru (1793) na długim odcinku Dniepru biegła granica między Rzecząpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim.
Pomiędzy górną Dźwiną i górnym odcinkiem Dniepru znajduje się obszar zwany Bramą Smoleńską, który miał strategiczne znaczenie w wielu konfliktach zbrojnych.
Dniepr był wiele razy tematem malarstwa, poezji i literatury w dziełach artystów polskich, rosyjskich, białoruskich i ukraińskich.
Rzekę często wspominali poeci polscy ze szkoły ukraińskiej polskiego romantyzmu. Wysławiał ją wielokrotnie Tomasz Padura, polsko-ukraiński poeta (autor pieśni Hej, sokoły). Pojawia się też w twórczości Juliusza Słowackiego (np. Duma ukraińska, Żmija, Beniowski), Wincentego Pola (Do Dniepra, Pieśń o ziemi naszej) i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Porohy i dolny bieg rzeki sugestywnie opisał Henryk Sienkiewicz w powieści Ogniem i mieczem.
Dniepr pojawia się w literaturze rosyjskiej (np. Taras Bulba Nikołaja Gogola) oraz jest zasadniczym motywem w poezji i literaturze ukraińskiej. Jednym z najważniejszych utworów Tarasa Szewczenki był wiersz Szumi i jęczy Dniepr szeroki (Реве та стогне Днiпр широкий), który śpiewano jako pieśń narodową. Również oryginalny tekst Hymnu Ukrainy personifikuje rzekę i nazywa ją „dziad Dniepr” (дід Дніпро).
Dniepr był też tematem szeregu obrazów Jana Stanisławskiego (1860–1907) oraz innych malarzy.
Podobnie jak Wołga Dniepr został wykorzystany do utworzenia szeregu elektrowni wodnych i związanych z nimi obszernych sztucznych zbiorników retencyjnych; znajdują się one w środkowym i dolnym biegu rzeki, na odcinku między granicą białorusko-ukraińską i Morzem Czarnym. Zbiorniki na Dnieprze to: Krzemieńczucki (2252 km²), Kachowski (2155 km²), Kijowski (922 km²), Kaniowski (582 km²), Kamieński (567 km²) i Dnieprzański (410 km²). Ich utworzenie miało zgubny wpływ na naturalną ekologię rzeki. Budowę pierwszej elektrowni zaplanowano w 1905 roku, lecz zbudowano ją dopiero w latach 1927–1932. Budową elektrowni i zapory, zaprojektowanej przez zespół prof. Iwana Aleksandrowa, kierował inż. Aleksandr Winter. Konieczne było jednak sprowadzenie ze Stanów Zjednoczonych hydrogeneratorów. Do użytku Dnieprzańska Elektrownia Wodna (DnieproGES, skrót od: Dnieprowskaja Gidroelektrostancija) oddana została w październiku 1932 roku. Obok Magnitogorska była to sztandarowa inwestycja pierwszego z radzieckich planów gospodarczych, tzw. „pięciolatek”. Była to największa zapora w Europie o długości 760 m i wysokości 60 m[2].
Na odcinku między Dnieprem a Zaporożem, na Dnieprze znajdowało się 9 skalnych progów rzecznych, tzw. porohów. W 1933 roku porohy zostały zatopione przez wody utworzonego przez zaporę Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej zbiornika retencyjnego.
W czasie II wojny światowej, 18 sierpnia 1941 roku, na rozkaz Józefa Stalina, zapora Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej została wysadzona w powietrze (operacją dowodzili dwaj oficerowie NKWD – Boris Jepow i Aleksiej Pietrowski) w celu uniemożliwienia Niemcom przejścia przez łuk tamy i wdarcia się w głąb ZSRR[3][4]. Wskutek wyrwy w zaporze powstała mająca prawie 30 m fala powodziowa. Niektórzy historycy szacują, że zginąć mogło od 30 do 120 tysięcy osób[2][3]. Byli to zarówno mieszkańcy okolicznych wiosek oraz miast (m.in. Nikopola i Margańca), jak i uciekinierzy ze Wschodu, tysiące żołnierzy Armii Czerwonej oraz Wehrmachtu[3]. Zniszczono też hydrogeneratory. Stalin nie osiągnął operacją zamierzonego celu wojskowego, gdyż ofensywa sił niemieckich nie została istotnie zatrzymana. Po zdarzeniu propaganda NKWD rozpowszechniała wersję, że operację przeprowadzili żołnierze niemieccy[3].
Po zdobyciu Zaporoża Niemcy odbudowali zniszczoną część zapory i wznowili produkcję energii elektrycznej przez elektrownię, jednak kiedy sytuacja na froncie diametralnie się zmieniła, przed wycofaniem się z Zaporoża, w 1943 roku próbowali wysadzić całą zaporę[5][6]. Dzięki działaniom radzieckich saperów zniszczona została tylko niewielka część tamy[5][6]. Zaporę odbudowano w latach 1944–1950[7][8].
24 lutego 2022 roku rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę i jeszcze tego samego dnia rosyjscy żołnierze zajęli położoną w miejscowości Nowa Kachowka Kachowską Elektrownię Wodną – szóstą i zarazem ostatnią z elektrowni w kaskadzie elektrowni wodnych na Dnieprze[9]. W październiku 2022 roku prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski i jego doradca Mychajło Podolak poinformowali, że zapora i różne zabudowania Kachowskiej Elektrowni Wodnej zostały zaminowane przez Rosjan w celu doprowadzenia poprzez zalanie terenów do przymusowego przesiedlenia „nielojalnej” ludności ukraińskiej do Federacji Rosyjskiej, a także do powstrzymania ukraińskiej kontrofensywy[10].
6 czerwca 2023 roku, w godzinach wczesnoporannych, zapora Kachowskiej Elektrowni Wodnej została zniszczona[11][12]. Niedługo później przedstawiciele władz Ukrainy ogłosili, że zgodnie z informacjami ukraińskiego wywiadu za zniszczenie zapory odpowiada rosyjska 205. Brygada Strzelców Zmotoryzowanych[13]. W reakcji na to władze Rosji o zniszczenie tamy oskarżyły Ukrainę twierdząc, że ta dokonała „umyślnego sabotażu”[14]. Zniszczenie zapory doprowadziło do niekontrolowanego uwolnienia ogromnych mas wody z utworzonego przez tamę Zbiornika Kachowskiego, a co za tym idzie, do gwałtownego podniesienia się poziomu wody na Dnieprze i zalania położonych nad brzegiem rzeki terenów[12][15].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
