Loading AI tools
wariant języka wyróżniony na podstawie pewnych odrębności Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dialekt, narzecze – wieloznaczny termin lingwistyczny. W najogólniejszym znaczeniu dialekt to odmiana języka, która odznacza się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi czy gramatycznymi, odróżniającymi ją od innych form tego języka[1]. Wszystkie dialekty w jednakowy sposób rządzą się zespołem zasad gramatycznych, choć ich systemy bywają silnie zróżnicowane[2].
Różnice dialektalne wykazują zasadniczo wszystkie języki świata, przy czym tylko niektóre z nich mają swoją odmianę ogólną[3], tzw. dialekt standardowy[4]. Pewną formą dialektu (wariantem językowym o ustalonej strukturze) posługuje się każdy użytkownik języka[2]. Czynniki społeczne prowadzą jednak do porzucania środków gwarowych na rzecz elementów języka standardowego, uważanych za neutralne geograficznie[2].
Zakres odrębności dialektalnych różni się w zależności od języka. Niektóre języki, jak np. rosyjski, przejawiają je w stosunkowo niewielkim stopniu, a istniejące dialekty mają dość szeroki zasięg geograficzny. W przypadku innych języków, takich jak niemiecki, można wyróżnić dużą liczbę wciąż żywych dialektów[5]. Same dialekty mogą być zróżnicowane wewnętrznie i wykazywać drobne różnice na poziomie lokalnym[5] (w języku polskim mówi się wówczas o gwarach). Granice między poszczególnymi dialektami bywają nieostre i trudne do wyznaczenia[2][6].
Badaniem dialektów (zwłaszcza regionalnych) zajmuje się dział językoznawstwa – dialektologia[7][8]. W rozumieniu dialektologii tradycyjnej dialekt to byt przeciwstawiany językowi standardowemu[9].
Termin „dialekt” wywodzi się z greckiego słowa diálektos (stgr. διάλεκτος) oznaczającego dyskurs, rozmowę, sposób mówienia, a które z kolei pochodzi od słów diá (stgr. διά „poprzez”) i legō (stgr. λέγω „mówię”). Określenie to pojawiło się w europejskim piśmiennictwie już w XVI wieku[10] i pierwotnie oznaczało sposób mówienia, manierę charakterystyczną dla danego mówiącego[11].
Współcześnie pod pojęciem tym rozumie się wariant języka wyodrębniony na podstawie pewnych odmienności, wynikających ze zróżnicowania geograficznego[12] lub stratyfikacji społecznej jego użytkowników[13]. Czyni się rozróżnienie między formami terytorialnymi a formami stratyfikacyjnymi, zwanymi precyzyjniej socjolektami[14][15]. Rozgraniczenie to nie jest jednak ścisłe, gdyż formy o podłożu terytorialnym bywają zarazem ograniczone socjalnie[14].
Można wyróżnić dialekty regionalne, będące przedmiotem tradycyjnych badań dialektologicznych, oraz dialekty socjalne, których istnienie zostało stwierdzone przez późniejszą dialektologię miejską[16].
Brytyjski językoznawca Peter Trudgill proponuje następujący podział dialektów:
Z punktu widzenia lingwistyki język nie jest konkretnym tworem, lecz zespołem rozmaitych dialektów[20], na który mogą się składać zarówno odmiany o podłożu geograficznym i socjalnym, jak też ponadgwarowe standardy[21][22]. Język zawsze się manifestuje w formie pewnej odmiany[4]; z perspektywy lingwistycznej można zatem przyjąć, że każdy użytkownik języka posługuje się jakimś dialektem[23][24]. Pośród dialektów wchodzących w skład języka nie można wyróżnić form wyższych ani niższych, choć obiegowe poglądy często przypisują rozmaitym dialektom różną wartość[23][24], a określony dialekt może być identyfikowany z konkretną funkcją komunikatywną[23]. Praktykę używania dwóch odmian/dialektów języka (zwykle języka standardowego i dialektu miejscowego) przez jedną wspólnotę komunikatywną określa się mianem dyglosji[25].
Słowem „dialekt” często określa się formy języka bez postaci pisanej, w opozycji do form ustandaryzowanych lub literackich (grafolektów[26]), o których mawia się „języki”[27][28]. Mianem dialektów bywają określane także autonomiczne języki, które nie wypracowały tradycji piśmienniczej (niekiedy mowa np. o „dialektach afrykańskich”)[29], niezgodnie z terminologią językoznawczą[30].
W rozumieniu językoznawstwa dialekt jest formą egzystencji języka charakterystyczną dla pewnej grupy jego użytkowników. Termin ten odnosi się w pierwszej kolejności do form wydzielonych geograficznie[31][32] (geolektów/regiolektów), choć w szerszym ujęciu, charakterystycznym dla językoznawstwa angielskiego (gdzie jest w praktyce traktowany jako synonim variety[33]), może dotyczyć także mowy jakiejś grupy społecznej (socjolekt)[34] lub etnicznej (etnolekt)[35]. Zgodnie z często spotykaną definicją jako swoiste dialekty można rozpatrywać wszystkie odmiany języka, także standardowe (literackie)[36][37]; w lingwistyce czyni się zatem rozróżnienie między dialektami standardowymi a niestandardowymi (wernakularnymi)[38][39]. W języku codziennym[36][39], a także w niektórych tradycjach językoznawczych występuje węższe ujęcie, zgodnie z którym dialekt to regionalny (lub socjalny) wariant języka, z założenia przeciwstawiany językowi standardowemu[8][40][41]. Takie znaczenie jako główne przyjmują terminy pokrewne w wielu językach europejskich (niem. Dialekt, fr. dialecte, wł. dialetto)[42]. W skrajnej definicji pojęcie dialektu odnosi się również do idiolektów, tj. kodów właściwych dla poszczególnych jednostek[43].
Oba podejścia do definicji dialektu funkcjonują równolegle, choć w przypadku niektórych języków podejścia wartościującego nie da się zastosować z przyczyn obiektywnych. Przykładem może być język włoski, w którym za język standardowy służy dialekt florencki, równoważny i równorzędny innym dialektom tego języka[44].
Poszczególne dialekty można często dzielić na mniejsze formy, odzwierciedlające ich wewnętrzne zróżnicowanie: warianty[15] lub poddialekty (subdialekty), w polskiej tradycji językoznawczej nazywane gwarami[45][46]. Terminy „dialekt” i „gwara” są jednak często traktowane jako równoznaczne, zarówno w języku codziennym[47], jak i w terminologii naukowej[48][49]. W kontekście badań literaturoznawczych pojęciem w praktyce tożsamym z szerzej ujmowanym dialektem jest rejestr[50].
W języku codziennym mianem dialektów określa się również języki pozbawione formy pisanej lub standaryzacji, używane w krajach rozwijających się[51] lub odizolowanych częściach świata[30]. Takie znaczenie terminu nie znajduje szerokiej akceptacji w literaturze językoznawczej[30], gdzie mówi się raczej o językach wernakularnych[52]. Ponadto specjaliści czynią rozróżnienie między terminami „dialekt”, „slang” i „akcent”: akcent w socjolingwistyce dotyczy jedynie sposobu wymowy, tzn. cech fonetycznych lub fonologicznych właściwych dla pewnej grupy ludzi[6], slang stanowi zaś zbiór specyficznych środków leksykalnych, zwykle nietrwałych i kojarzonych ze środowiskami młodzieżowymi[53]. Dialektem nazywa się natomiast odmianę języka, która jest odrębna na płaszczyźnie gramatyki, również w zakresie fonologii, a często także na poziomie słownictwa[6]. Szczegóły rozpatrywanych cech różnią się w zależności od tradycji lub sytuacji językowej. W Stanach Zjednoczonych akcent stanowi część dialektu, a w Wielkiej Brytanii jest uważany za element niezależny od dialektu[54].
Dialektami nazywane są różne odmiany jednego języka mówionego. O uznaniu jakiegoś bytu językowego za odrębny język, nie zaś za wariant danego języka nierzadko bardziej decydują rozstrzygnięcia pozajęzykoznawcze niż językoznawcze[55]. W dyskusjach o różnicy pomiędzy językiem a dialektem często pojawia się aforyzm, przypisywany Maxowi Weinreichowi: „Język to dialekt z armią i flotą wojenną”[56]. Jak głosi powiedzenie, rozróżnienie między terminami „język” a „dialekt” nie jest ścisłe: wydzielanie języków ma często charakter konwencjonalny i jest wyraźnie zależne od czynników socjopolitycznych[57][58]. W publikacjach polskich pojawia się termin „etnolekt”, który ma zastosowanie w przypadkach, gdy próby sprecyzowania statusu danego bytu językowego (jako dialektu lub osobnego języka) budzą kontrowersje[59]. W niektórych sytuacjach samodzielny status języka można stwierdzić ponad wszelką wątpliwość, gdyż jego odrębność od innych etnolektów (niem. Abstand) jest silnie zarysowana na wszelkich poziomach językowych (przykładem jest odosobniony język baskijski)[60][61].
Na gruncie językoznawstwa można uznać, że dwa kody tworzą jeden język, jeśli są między sobą zrozumiałe. Kryterium to nie jest jednak stosowane w sposób ścisły, gdyż zjawisko wzajemnej zrozumiałości może przybierać różne stopnie nasilenia i występować w sposób asymetryczny[62]. Rygorystyczne przestrzeganie tego kryterium uniemożliwiają również społeczne uwarunkowania językowe – wyodrębnianie języków bywa bowiem umotywowane powstawaniem organizmów państwowych[55] oraz procesami standaryzacyjnymi zachodzącymi w obrębie kompleksów językowych (języki typu Ausbau)[63]. Odrębność języków narodowych może być uwydatniana poprzez niezależne próby planowania językowego (np. w krajach byłej Jugosławii)[64]. Istotną rolę odgrywa odgrywa także odległość geograficzna poszczególnych bytów językowych (dotyczy to np. języków polinezyjskich)[65]. Ponadto nie wszystkie społeczności posiłkują się terminami „dialekt” i „język”, co może prowadzić do nieporozumień. W krajach Pacyfiku języki często nie mają lokalnych nazw, a ich użytkownicy posługują się wyrażeniami typu „nasz język”, „właściwy język”; bądź wręcz odwrotnie – istnieje kilka nazw odnoszonych do tego samego języka (często są to nazwy istotnych miejscowości lub nazwy różnych dialektów, dla których nie istnieje wspólne określenie; odmiany takie bywają rozpatrywane w literaturze jako różne od siebie języki)[66]. W niektórych zakątkach świata trudno określić stopień wzajemnej zrozumiałości między językami, do czego przyczynia się praktyka wielojęzyczności[67][68].
Przykładem mowy o spornym statusie jest kaszubszczyzna, uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt języka polskiego, a przez innych za język zupełnie odrębny od polszczyzny ogólnej. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 roku kaszubszczyznę za język regionalny. Z drugiej strony język chiński oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go raczej za zespół języków. Poglądowi temu sprzyja fakt, iż wszystkie chińskie dialekty w piśmie są wzajemnie zrozumiałe[51].
W niektórych zakątkach świata, gdzie ludność posługuje się blisko spokrewnionymi i podobnymi językami, można mówić o istnieniu kontinuum, w którym trudno nakreślić granice między różnymi językami[69]. Przykładowo pewne dialekty języka niderlandzkiego są zbliżone do gwar dolnoniemieckich, choć te używane w Holandii są uznawane za gwary niderlandzkie, a gwary spotykane w Niemczech – za gwary niemieckie. Rozróżnienie to wynika z czynników politycznych[5].