Atropina

Atropina (łac. atropinum) – organiczny związek chemiczny z grupy alkaloidów tropanowych, ester 3-hydroksytropanu i kwasu 3-hydroksy-2-fenylopropanowego. Antagonista pozazwojowych receptorów muskarynowych M1-M2. Nie wykazuje istotnego działania na pozostałe receptory muskarynowe^[7]. Stosowana jako lek rozkurczowy i środek rozszerzający źrenice. Jest racematem składającym się z dwóch enancjomerów różniących się konfiguracją przy atomie 2 grupy fenylopropanianowej; enancjomer 2S to hioscyjamina (L-atropina), wykazująca silniejsze działanie niż racemat.

Atropina

Enancjomery atropiny
Nazewnictwo Nomenklatura systematyczna (IUPAC) 3-hydroksy-2-fenylopropanian 8-metylo-8-azabicyklo[3.2.1]oktan-3-ylu Inne nazwy i oznaczenia farm. łac. atropinum, atropini sulfas[1] (siarczan atropiny)
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny	C17H23NO3
Masa molowa	289,37 g/mol
Wygląd	biały lub prawie biały krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy
Identyfikacja
Numer CAS	51-55-8 5908-99-6 (siarczan)
PubChem	174174
DrugBank	DB00572
SMILES CN1C2CCC1CC(C2)OC(=O)C(CO)C3=CC=CC=C3
Właściwości Rozpuszczalność w wodzie 2,2 g/l[2][3] w innych rozpuszczalnikach etanol: łatwo rozpuszczalna chlorek metylenu: łatwo rozpuszczalna Temperatura topnienia 118,5 °C[3][2] Temperatura sublimacji 93-110 °C (wysoka próżnia)[4] logP 1,83[4] Zasadowość (pKb) pKBH+ = 9,7[5] lub 9,4[4][3]
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie Rozporządzenia CLP, zał. VI[6] Niebezpieczeństwo Zwroty H H330, H300 Zwroty P P260, P264, P284, P301+P310, P310 Europejskie oznakowanie substancji oznakowanie ma znaczenie wyłącznie historyczne Na podstawie Rozporządzenia CLP, zał. VI[6] Silnie toksyczny (T+) Zwroty R R26/28 Zwroty S S1/2, S25, S45 Numer RTECS CK0700000 Dawka śmiertelna LD50 30 mg/kg (mysz, dożylnie)
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
ATC	A03BA01 S01FA01 A03CB03 V03AB54
Farmakokinetyka Działanie rozszerzające mięśnie gładkie, przeciwartymicze, rozszerzające źrenice, w zatruciach związkami fosforoorganicznymi Okres półtrwania 3±0,9 h Wiązanie z białkami osocza i tkanek 14–22% Metabolizm wątrobowy Wydalanie 13–50% z moczem
Uwagi terapeutyczne Drogi podawania doustnie, domięśniowo, dożylnie, miejscowo

Występuje naturalnie w wielu roślinach rodziny psiankowatych (Solanaceae), m.in.: pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa belladonna), bieluniu dziędzierzawie (Datura stramonium) czy lulku czarnym (Hyoscyamus niger)^[8].

Wpływ na organizm

Atropina poraża zakończenia przywspółczulnego układu nerwowego, blokując receptory muskarynowe^[9], co skutkuje obniżeniem wydzielania gruczołowego oraz rozkurczem mięśni gładkich przewodu pokarmowego, oskrzeli i układu moczowego. Poraża akomodację oka i rozszerza źrenice, przyspiesza tętno. W małych dawkach pobudza ponadto korę mózgową, a także działa negatywnie na układ pozapiramidowy i ośrodek wymiotny. W dużych dawkach wywołuje natomiast tzw. śpiączkę atropinową (dawna metoda leczenia chorób psychicznych).

Zatrucie atropiną charakteryzuje się szeregiem poniższych objawów^[10][11]:

• zaczerwienienie twarzy – wskutek poszerzenia naczyń skóry właściwej,
• bardzo rozszerzone źrenice, upośledzenie ostrości wzroku, zaburzenia akomodacji, światłowstręt, wzrost ciśnienia śródgałkowego u chorych na jaskrę z zamkniętym kątem przesączania,
• suchość śluzówek (kserostomia) z towarzyszącą jej utratą smaku oraz suchość skóry,
• trudności w przełykaniu spowodowane utrudnionym formowaniem kęsów przy zmniejszonym wydzielaniu śliny,
• przyspieszona akcja serca,
• zatrzymanie moczu,
• porażenie perystaltyki jelita,
• hipertermia – w dużych dawkach atropiny, wskutek zahamowania wydzielania potu,
• stany pobudzenia, omamy i drgawki kloniczne, głęboka utrata przytomności wraz z zejściem śmiertelnym w wyniku ośrodkowego porażenia oddechu.

Zapamiętanie wyglądu osoby zatrutej atropiną ułatwia mnemotechnika:

Czerwony jak burak, rozpalony jak piec, suchy jak pieprz, ślepy jak nietoperz, niespokojny jak tygrys w klatce^[12].

Leczenie ostrego zespołu antycholinergicznego polega na zapobieżeniu dalszego wchłaniania substancji, leczeniu objawowym oraz zastosowaniu benzodiazepin oraz fizostygminy. Ważne jest zabezpieczenie pobudzonego chorego przed urazem^[10][11].

Zastosowanie

Ampułki zawierające atropinę

W lecznictwie atropina używana jest zazwyczaj w postaci siarczanu. Atropina w związku z hamowaniem skurczu oskrzeli i wydzielania z dróg oddechowych oraz blokowaniem odruchów z nerwu błędnego jest używana w premedykacji przed znieczuleniem ogólnym^[10][13].

Atropina stosowana jest do przywracania prawidłowej pracy serca przy bradykardii. Do 2010 r. podawano ją także w ramach akcji resuscytacyjnej w rozkojarzeniu elektromechanicznym oraz asystolii, jednak według najnowszych wytycznych nie jest zalecana do stosowania przy zatrzymaniu krążenia^[14]. Typową dawką dożylną jest 0,5 mg (pod kontrolą EKG do maksymalnie 3 mg). Dawki mniejsze niż 0,5 mg mogą paradoksalnie pogłębić bradykardię^[15]. Atropina nie powinna być podawana pacjentom po przeszczepie serca, ponieważ może wywołać zaawansowany blok serca lub zatrzymanie zatokowe^[16].

Znajduje zastosowanie w leczeniu stanów spastycznych przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowodów, w tym w spastycznych zaparciach, skurczu odźwiernika, kolce żółciowej i kolce nerkowej^[10][13].

W okulistyce używa się atropiny w długotrwałym rozszerzeniu źrenicy w zapaleniu tęczówki i ciała rzęskowego w celu zapobieżeniu zrostom. Jest używana również jako lek rozszerzający źrenice w celach diagnostycznych. Nie powinna być stosowana u osób prowadzących pojazdy mechaniczne^[13].

Jest odtrutką w przypadku zatruć spowodowanych inhibitorami acetylocholinoesterazy, do których należą niektóre związki fosforoorganiczne, wśród nich fosforoorganiczne pestycydy i bojowe środki trujące, takie jak soman, sarin, tabun i VX, a także niektóre pestycydy karbaminianowe^[17].

Przypisy

1. Farmakopea Polska VI, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2002, s. 1176, ISBN 83-88157-18-3.
2. Atropine, [w:] ChemIDplus [online], United States National Library of Medicine [dostęp 2012-02-21] (ang.).
3. Atropine, [w:] DrugBank [online], University of Alberta, DB00572 (ang.).
4. Atropine, [w:] PubChem [online], United States National Library of Medicine, CID: 174174 [dostęp 2021-04-20] (ang.).
5. WW. Botttomley WW., PiP. Mortimer PiP., The partition separation of tropane alkaloids, „Australian Journal of Chemistry”, 7 (2), 1954, s. 189, DOI: 10.1071/CH9540189 [dostęp 2021-04-20] (ang.).
6. Atropina, [w:] Classification and Labelling Inventory, Europejska Agencja Chemikaliów [dostęp 2015-03-09] (ang.).
7. Atropinum Sulfuricum WZF (atropina) – roztwór do wstrzykiwań [online], Medycyna Praktyczna [dostęp 2021-04-20].
8. Słownik tematyczny. Biologia, cz. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, s. 22, ISBN 978-83-01-16529-1.
9. Anne-SophieA.S. Lemaire-Hurtel Anne-SophieA.S., Jean-ClaudeJ.C. Alvarez Jean-ClaudeJ.C., Drugs Involved in Drug-Facilitated Crime – Pharmacological Aspects, [w:] PascalP. Kintz (red.), Toxicological Aspects of Drug-Facilitated Crimes, Academic Press, 2014, s. 47–91, DOI: 10.1016/B978-0-12-416748-3.00003-7, ISBN 978-0-12-416748-3, patrz s. 84.
10. ErnstE. Mutschler ErnstE. i inni, Farmakologia i toksykologia, Wrocław: MedPharm Polska, 2010, s. 383–384, ISBN 978-83-60466-81-0.
11. AndrzejA. Szczeklik AndrzejA., PiotrP. Gajewski PiotrP., Interna Szczeklika 2014, Kraków: Medycyna Praktyczna, 2014, s. 2444–2445, ISBN 978-83-7430-405-4.
12. Leki układu autonomicznego, [w:] RyszardR. Korbut RyszardR., Farmakologia po prostu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 31, ISBN 978-83-233-2334-1.
13. Atropina, [w:] Indeks Leków MP, opis substancji, Medycyna Praktyczna [dostęp 2021-04-20].
14. Wytyczne resuscytacji 2010, Polska Rada Resuscytacji, 2010, ISBN 978-83-89610-10-2. Brak numerów stron w książce
15. P.P. Dauchot P.P., J.S.J.S. Gravenstein J.S.J.S., Effects of atropine on the electrocardiogram in different age groups, „Clinical Pharmacology and Therapeutics”, 12 (2), 1971, s. 274–280, DOI: 10.1002/cpt1971122part1274, PMID: 5554942 [dostęp 2021-04-20] (ang.).
16. AlainA. Bernheim AlainA. i inni, Atropine often results in complete atrioventricular block or sinus arrest after cardiac transplantation: an unpredictable and dose-independent phenomenon, „Transplantation”, 77 (8), 2004, s. 1181–1185, DOI: 10.1097/01.tp.0000122416.70287.d9, PMID: 15114081 [dostęp 2021-04-20] (ang.).
17. Atropine Sulfate. Medical Countermeasures Database. CHEMM [online], U.S. Department of Health & Human Services [dostęp 2019-11-13].

Bibliografia

• Podręczny słownik chemiczny, RomualdR. Hassa (red.), JanuszJ. Mrzigod (red.), JanuszJ. Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 44, ISBN 83-7183-240-0.
• Mała encyklopedia medycyny, wyd. IV, t. I, Warszawa: PWN, 1988, s. 60, ISBN 83-01-08835-4.
• Encyklopedia popularna, wyd. II, t. I, Warszawa: PWN, 1983, s. 171, ISBN 83-01-00000-7.

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Kontrola autorytatywna (rodzaj mieszaniny indywiduów chemicznych):

• LCCN: sh85009366
• GND: 4143355-5
• BnF: 12266033f
• BNCF: 39522
• J9U: 987007295868205171

Encyklopedie internetowe:

• Universalis: atropine
• Catalana: 0222379
• DSDE: atropin