From Wikipedia, the free encyclopedia
La mongeta, lo favòl , faiòu o la fava (Phaseolus vulgaris L.), es una espècia de plantas annalas de la familha de las Fabaceae (Papilionacèas), del genre Phaseolus, cultivat coma legum. Se consomís lo fruch (cotelet, tecon, baneta), o las granas (la mongeta o monja, lo favon o favòl) ricas en proteïnas.
Mongeta ramaira
| Règne | Plantae |
|---|---|
| Sosrègne | Tracheobionta |
| Division | Magnoliophyta |
| Classa | Magnoliopsida |
| Sosclassa | Rosidae |
| Òrdre | Fabales |
| Familha | Fabaceae |
| Sosfamilha | Faboideae |
| Tribú | Phaseoleae |
| Sostribú | Phaseolinae |
| Genre | Phaseolus |
| Seccion | Phaseolus |
| Òrdre | Fabales |
|---|---|
| Familha | Fabaceae |
Quand son verds se dison mongeta fina/verda o mongeta baisha (gasc.) o monget m. (gasc.) e faiòu baneta o baneta, favarau o encara closquet, cotelet, tèca, tecon (gasc.) o cluquet (gasc.), las gòuças o las favas verdas (lem.). Quora son secs se sonan esclopets o quincarlòtas[1]. En auvernhat se ditz fava/faba e cotèl de favas/fabas quand son verds.
Aquela planta, originària d'America centrala e d'America del Sud (Andes), jòga un ròtle important dins l'alimentacion umana coma font d'amidon (feculent), de proteïnas e dins la fixacion biologica de l'azòt. Fa l'objècta d'una cultura ortalenca dins de regions d'Africa e d'America latina, alara que dins los païses desvelopats, àa costat d'una produccion limitada dins los òrts d'ostal, se desvolpèt una cultura de plen camp produsent de mongetas sècas per la conserva, o en teca (cotelet). Aqueles darrièrs, que la consomacion se desvelopèt dempuèi lo començament del sègle XX, s'intègran melhor dins la recerca d'una alimentacion mai leugièra. Las mongetas sècas coma los cotelets pòdon èsser de plantas nanas (e es la forma privilegiada en granda cultura), o de ramas donc ramairas amb necessitat de paissèls .
La mongeta aparten al genre Phaseolus, seccion Phaseolus.
La primièra descripcion botanica de la mongeta, jol nom de Smilax hortensis, se deu als botanistas Tragus e Fuchs en 1542. Linné aviá classificat las mongetas a son epòca en doas espècias, Phaseolus vulgaris e Phaseolus nanus, destriant atal las formas ramairas e los formas nainas[2].
Aquelas doas varietats correspondon a dos ecotipes, que sont ligats als grops mesoamerican (vulgaris) e andin (aborigineus), dificils d'entrecrosar. Aquel començament d'especiacion[3] es lo signe qu'avián estat domesticats en parallèl. La varietat aborigineus se destria entre autre per de granas mai gròssas. Tanben existís fòrça cultivars, que cal pas confondre amb las varietats.
Coma gaireben totas las espècias del genre, lo genòma de mongeta compren 11 parelhs de cromosòmas (2n=22). Amb 625 Mpb per genòma aploíd, es lo mai pichon de la familha de las leguminosas[4].
La mongeta es una planta erbacèa, annalla, que pòt prene mai d'un tipes de portada segon las varietats. I a dos grands grops, las mongetas ramairas (de ramas), de portada volubila, que son pròche del tipe original, e las mongetas nanas de portada quilhada e mai ramificada. La portada de la plante es subretot determinada per son genòma, mas las condicions ecologicas als diferents estadis fenologiqcs pòdon l'influenciar. Atal, una temperatura cauda (30 °C) a l'estadi de la primièra fuèlha trifoliolada provòca sempre la portada volubila[5]. Se pòt tanbe obténer de plantas de portada intermediària.
La mongeta una raiç principala non dominanta qu'es fòrça rapidament completada de raices lateralas. Las racinas pòdon aténher un mètre de prigondor se lo sol conven. Son lo sèti del fenomèn de « nodulacion », los noduls essent d'excreissença provocadas per l'infestacion per de bacterias del genre Rhizobium. Aquela bacterias vivonen simbiòsi amb la planta: recebon per la sava d'idrats de carbòni e li provesisson l'amòni sintetisat a partir de l'azòt atmosferic. Las espècas principalas nodulant la mongeta son Rhizobium etli e Rhizobium phaseoli. Las condicions optimalas pel desvolopament de las nodositats son une temperatura de 25 a 30 °C e un pH de 6 a 7. La quantitat d'azòt fixada pòt aténher 200 kg a l'ectara[6].
Las tijas ramairas son pauc ramificadas e s'enròtlan sus lor supòrt dins le sens invèrs de las agulha del relòtge (tijas volubilas « sinistrorsas »[7]). Pòdon aténher dos a tres mètres de naut. Los tipes nans son mai ramificats, prenent un portada buissonant o quilhat, de 40 a 60 cm de naut. Van melor per la mecanizacion de las culturas.
Las fuèlhas adultas son petioladas, altèrnas e compausadas trifoliadas, de color verd o porpre[8]. Las foliòlas an una forma ovala-acuminada, gaireben losanjadas e an de 6 a 15 cm de long sus 3 a 11 cm de larg. Los petiòls, renflcats a la basa (pulvinus) son munits d'estipulas, e de pichonas estipulas o estipèlas se trapan a la basa dels petiolulas suportant las foliòlas. Las dos fuèlhas primordialas qu'aparesson imediatament al dessús dels cotiledons sont entièras e opausadas.
Las flors son amassada en rasim determints de 4 a 10 flors, naisson a l'aissèla de las fuèlhas. Son de flors ermafroditas, zigomòrfas, de calici format de cinq sepals sòudats presentant cinc dents amassada en doas labras, de coròlla caracteristica dicha « papilionacèa, formada de cinc petals inegals e fòrça diferenciats: l'estendard es lo petal posterior fòrça desvelopat e quilhat, las alas son los dos petals exteriors, e la carèna est formada dels dos petals inferiors, parcialament sòudadas e cobèrts per las alas. La color dels petals varia del blanc verdenc al carmin.
Las etaminas, al nombre de dètz, son dichas diadelfas, es a dire organizadas en dos grops: nòu d'entre elas son sòudadas pel filat, la desena essent liura.
L'ovari, supèr, es format d'un sol carpèl a placentacion parietala. Los ovuls son fixats sus la sutura ventrala.
Las flors essent tancadas (cleistogamia), la fecondacion es subretot autogama. Aquel caractèr facilita la selectcon de linhadas puras e lo manten de varietats establas.
Los fruchs son de tecas deiscentas de forma e de longor variabla. Subretot lor seccion pòt èsser cilindrica, ovala o aplatida. Per unas varietats, se desvolopan d'estructuras fibrosas que forman a un estadi de maturitat mai o mens avançat lo « fial » e lo « pegamin ». Las varietats amb pergamins pòdon èsser consomidas pas qu'en grana, o de cotelets a condicion de culhir las tecas fòrça jovas. Aquelas sens pergamin (manjatot) produson de cotelets consomables a un estadi de maturitat mai avançat correspondent al començament de la formation de las granas[9].
Cada teca contien 4 a 8 granas de talha, forma e color variabla. La forma mai comuna se ditz « renifòrma », tipic de las mongetas, mas se pòt encontrar de granas mai esfericas. Las granas son mai o mens gròssas, las mai gròssas foguèron seleccionadas dins las varietats de destecar. Per las varietats cultivadas, se compte de 14 a 80 granas per 100 g e 730 a 850 granas per litre. La color de las granas va del blanc al negre passant pel roge e de colors pigalhadas. Las fevetas se destrian per lor color verda. Son de granas exalbuminadas, es a dire sens albumen, que contienon un embrion de dos cotiledons voluminós ont s'acumulan la sèrvas necessàrias a la creissença futura de la plantula abans que lo relai siá pres per las primièras fuèlhas clorofillianas.
Las granas pòdon gardar lor facultat germinativa de 3 a 5 ans. La germinacion de las mongetas se dich « epigèa ». Alara que la radicula s'enfonça dins lo sol, la creissença de l'ipocotil provòca de cotiledons que se desplega fòra del sol. D'aquel fach a la planta l'agrada los sols leugièrs que favorizan una bona levada. Los cotiledons son pas jamai clorofillians e gardan lor color blanca, levat dins de varietats de favetas verdas.
Las granas de mongetas secs contenon de fasina[10] e pòdon d'aquel fach se revelar toxics cruds. Aquela substéncia, tanben nomenada fitoemaglutinina[11] se trapa tanben per d'autras leguminosas. Es plan concentrada dins las granas de mongetas rojas. Es degradadas per la calor e eliminat per una coseson de quinze a vint minutas. Es una proteïna de la familha de las lectinas qu'a per exemple la proprietat d'aglutinar los globuls roges. L'intoxicacion a la fasina se manifèsta per de nausèas, de vòmits e de diarrèa.
La domesticacion de la mongeta seriá intervenguda dins dos centres diferents, d'una partida en America centrala (varietat vulgaris) e d'autra partida en America del Sud dins la region andina (varietat aborigineus). Las varietats mesoamericanas se destrian d'aquelas de las Andas, per exempple per la talha de las granas, mai gròssas per aqelas darrièras.
Sa primièra aparéisson dins de sites arqueologics data de 7000 ans AbC al Peró, de 4000 ans AbC. al Tamaulipas (nòrd-èst del Mexic) e de 3000 ans AbC. a Tehuacán (sud-èst de Mexic)[12].
Lo centre mesoamericain, zona ont gaireben totas las espècias de mongetasse trapèron a l'estat salvatge, sembla lo centre màger de difusion de las mongetas e lo centre ont se formèt le complèxe mongeta-milh-cogorda (las "tres sòrres" dels pòble amerindians), qu'enseguida difusèt cap al Nòrd.
La primièra introduccion de la mongeta en Euròpa seriá deguda a Cristòl Colomb que lo descobriguèt a Nuevitas (Cuba) pendent son primièr viatge en octobre de 1492. Enseguida d'autres explorators le descobriguèron en d'autre punts d'American del Nòrd e del Sud. La difusion de la planta en Euròpa se seriá facha pel Vatican. Es Caterine de Medici qui l'auriá introduch en França a l'ecasença de son maridatge amb le roi Enric II de França en 1533[13]. Al sègle XVI de navigators portugueses l'introduguèron en Africa e en Asia.
La mongeta, aisida de cultiver e produsent de granas de bona talha e de longa conservacion, coneguent un vam rapid en Euròpa, onr se diversifiquèt en fòrça varietats localas, se substituissent parcialament o totalament a d'autres leguminosas ancianas (céser, lentilhas). IEs tanben plan implantat en Africa orientala, per exemple dins la region dels Grands Lacs (Kenya, Oganda, Tanzania) ont trapèt de condicions ecologicas pròchas d'aquelas dels monts andins. Aquela region venguèt tanben un centre de diversificacion e la mongeta i uèi encora un aliment de basa de las populacions ruralas. Al contrari la planta s'impausèt en Asia tropicala, fàcia a des leguminosas plan mai adaptadas al clima coma la mongera mungo e lo lablab.
En occitan, le terme mongeta (venen de l'aspècte de las monjas) s'imposausèt e tanben en catalan existís.
Lo nom grèc phaseolus puèi latin faseolus es a l'origina del nom de la mongeta dins las autras lengas romanas: italian fagiolo, espanhòl frijol, portugués feijão, catalan fesol, romanés fasole, dins las lengas eslavas: rus fasolya, polonés fasola zwykła, e tanben en albanés fasule e en turc fasulye. Mongeta se dich en grèc modèrne φασολάκια, φασόλι.
En francés lo tèrme haricot vendriá del nom italian araco, qu'es pas mai utilizat, e es de metre en relacion amb aracos citat per Plini lo Vièlh, e de arachos citat per Teofrast, e designava benlèu una autra leguminosa europèa.
En espanhòl, los tèrmes alubia e judia venon de l'arabi loubia, que designava a l'origina la Vigna unguiculata subsp. cylindrica e que a foguèt transpausada a la mongeta qunad aquela se substituiguèt a la precedenta. Lo tèrme habichuela deriba de haba (fava). Poroto, en espanhò del Chili, ven el directament del purutu Quíchoa.
En breton, lo nom fav eissit del mejan breton faff ven del latin faba, es utilizat per la mongeta coma per las faves Vicia faba. E es abjectivat: fav-glas (coletet), fav-sec'h (mongeta sèca), fav-munut (favarilh), fav-marc'h (fabas caval=per l'alimentacion animala), fav-brezil (favas del Brasil=mongeta), fav-gall (favas francesas=fèvas)[14],[15]
Dins las lengas germanicas, los noms de mongeta deriban d'un tèrme germanic ancian, bauna, designant a l'origina una fava: alemand Bohne, anglés bean, neerlandés boon, norvegian Hagebønne, suedés böna… Bean en anglés e Bohne en alemand son de gnerics designant tota leguminosa de grana longa,e es sovent abjectivat per precisar: kidney bean, Gartenbohne…
Al Japon, la mongeta se nomena Ingen mame, o Sasage dins la region de Tohoku (al nord-èst del país)[16]. Mas la « monjetas rojas » fòrça emplegadas dins la gastronomia japonesa son de mongetas azukis (genre Vigna).
Al Kenya, se dich ukunde en swahili per la mongeta en general e de dengu per las lentilhas.
Sovent present dins los òrts d'ostal, la mongeta foguèt tanben l'objècte d'especulacion en granda cultura. Mai sovent cultivat en monocultura dins los païses occidentals, sovent faguèt l'objècte de culturas associadas, semenats en associacion amb d'autras plantas, o en culturas intercalàrias, dins los païses del Tèrç mond. En America latine, gaireben 70 % de las culturas de mongeta son associada al milh.
La mongata se multiplica per semenason, sus un terren laurat terrain pendent l'ivèrn e après un passatge de motocultor a la prima.
Coma totas las leguminosas, la mongeta demanda pauc de fertilizacion azotada, mercé a la preséncia de nodositats simbioticas dins las raices que permeton l'assimilacion de l'azòt de l'aire. Pasmens segon las sèrvas dels sol e de precedents, e tanben las exportacions de la cultura, foncion del rendement, une fumada adaptada pòt èsser necessària, subretot fosfo-potassica. D'ensags mostrèron qu'una femada azotada podava donar de resultats positius. La mongeta, mai, es mai sensible a las mancas en diferents oligoelements, coma lo coire, molibdèn, manganès, zinc, e pauc tolerant a la salinitat.
Es una plantea fòrça sensibla al freg; lo fulham gèla a partir de - 1 °C. Cal esperar per la semenason que la temperatura mejana atenga 15 °C, fin d'avril en clima mediterranèu, fin de mai jos climt continenta. Las fòrtas calors, mai de 32 °C son prejudiciablas a las mongetas, fasent avortar las flors e tecas[17].
La mongeta preferís los sols neutres (pH optim egal a 6,5), mas s'accomoda de sols mai basics. Per una bona levada, cal pas tròp enterrar las granas e evitar las tèrras que cachan tròp, en efièch, pendent la germinacion, los cotiledons son levats fòra de tèrra per la creissença de la radicèla.
En cultura d'òrt d'ostal, la semenada, en clotets o en regas, se fa sovent amb de granas d'en primièr banhadas. Lèvan mai o mens lèu, cal alara binar un primièr còp puèi un segond 15 jorns mai tard en calçant los pés fins al nivèl de las primièras fuèlhas e creant una rega per asagatge. Pòt èsser util de palhar [18].
En cultura de plen camp, per obtenir una levada reguliara, l'emplec de semenadors pneumatics monogranas es conselhat; permeton de contròtlar de biais precis l'escartament de las granas e la densitat de la semenadas, factor important del rendement, e tanben la prigondor d'enterrament de las granas.
La granda cultura, mecanizada, cultiva pas que las varietats nanas, evitan atal lo paisselatge de las variatats ramairas.
L'asagatge es sovent necessari que lo cicle de vegetacion se debana pendent los periòdes mai cauds de l'an. Es preferable de lo far per escorriment dirècte sul sol sens tocar las fuèlhas e las flors per evitar lo desvelopament de las malautiás. En cultura de plen camp, l'irrigacion per aspersion es mai practicada, de preferéncias sus de varietats resistentas a l'antracnòsi e als virus.
La culhida se fa, seguent las varietats, dos meses e mièg a tres meses après la semenada per la culhida en granas sècas, a partir de 40 jorns per la culhida en tecas immaturas.
Per la culhida en granas sècas, se cal esperar que las tecas vengan jauna mas pas complètament sècas, per eviter lor deiscéncia. Lo taus d'umiditat de las granas ideal al moment de la culhida se situas a 15-16 %, alara que s'auça a 50 % a lor maturitat fisiologica[19].
Tradicionalament, los pés de las mongetas de granas son arrancats, ligats e secats penjats jos un cobèrt abans d'èsser destecats. L'escodre se realizavan amb una lata de fraisse e amb un flagèl puèi amb un rotlèu de pèira. Après l'escodre seguís un ventatge per levar los bruticis. Vèrs 1950 apareguèron laqs escodeires mecanicas.
Dempuèi los ans 1970, la culhida en tecas de las mongetas amjatot foguèt tanben mecanizadas mercé a la realizacion d'amassairas especificas.
Pels Amerindians, es tradicionalament cultivat en companhiá del milh e de la cogorda (se nomena aquela associacion las Tres sòrres, lo primièr utilizat per paisselar la mongeta e la cogorda de cobrisol, alara que las nodositats de las raices de la mongeta fixan l'azòt de l'aire, fasent prefeitar las tres plantas d'aquela fertilizacion). La mongeta es tanben conegut per èsser repulsiu pel dorifòr.
Las culturas de mongetas son subjèctas a fòrça atacas de destrucis e malautiás que pòdon provocar d'important damatges sens mejans de luta apropriadas. S'estima atal qu'en Africa tropicala mai de 50 % de la produccion se pèrd cada an.
Fòrça destrucis son susceptibles de s'atacar a las culturas de mongetas e tanben las granas servadas, coma de gasteropòdes, d'insèctes, acarians t nematòdes.
Los cagaraulas e los limacs pòdon destruire complètament los brots.
Lo tetranychus urticae es acarian jaune qu'ataca lo fulham los ans de secadas, provocant sa decoloracion e l'apareisson de tacas blanquinosas.
La Phorbia platura, qu'ataca diferentas plantas d'òrt e cerealas, fa de damatge sus la plantulas per sas larvas que rosegan los cotiledons e borron terminal, provocant l'atrofia e la mòrt de las plantas. La luta demanda lo tractament de las semenadas e dels sol per mai d'un insecticids.
La'Acanthoscelides obtectus Say)[20] es un pichon coleoptèr que la larva, que viu a l'interior des granas de mongetas servadas, podent causar de damatges importants, li es especific. Aquel insècte a besonh d'una temperatura superiora a 14 °C per se desvolopar. S'encontra de condicions favorablas, fins a quatre generacions podent se seguir dins un estòc de granas e mai d'una larvas pòdon ocupar simultanèament la quita mongeta[21]. La luta contra aquel destruci cal de tractaments insecticids sus las culturas destinadas a la culhida de granas, que sus las granas servadas, per fumigacions jos vuèg.
Fòrça malautiás criptogamicas, bacterianas o viralas son susceptiblas de tocar las culturas de mongetas.
L'antracnòsi de la mongeta, deguda a un fongi filamentós, Colletotrichum lindemuthianum, provòca de necròsi, jos forma de tacas negras sus las fuèlhas, que pòdon s'espandre sus las tijas e las tecas. De varietats resistentas a èsser seleccionadas.
La grassa de la mongeta, dugut a de bacterias coma Pseudomonas syringae pv phaseolicola e Xanthomonas campestris pv phaseoli, se traduch per l'apareisson de tacas oliosas de color jaune iranjat sus la fuèlhas, las tecas e las granas. La prevencion passa par l'utilizacion de semenças sanas.
Lo poiriment de las semanadas se deu a de fongis. La rovilha de la mongeta se deu a Uromyces appendiculatus, lo poiriment gris a Botrytis cinerea, la sclerotiniòsi o poiriment blanch a Sclerotina sclerotiorum e la malautiá del pé de la mongeta a Fusarium phaseoli. L'oïdium american de la mongeta, se deu a Erysiphe polygoni, e tòca sonque la regions caudas del Mond nòu.
Lo mosaïc comun de la mongeta, se deu a un virus, se transmés per las semenças pels pesolhs. Provòca l'aparéisson sus la fuèlhas de botiòlas, mas o mens descoloradas, presentant un aspècte de mosaïc, e d'enrotlament del tèrme de las foliòlas. La luta passa per la causida de varietats resistentas. Lo mosaïc jaune de la mongeta, autre malautiá virala, es mens frequenta que la precedenta. Lo mosaïc daurat de la mongeta existís pas qu'en America tropicala.
La luta contra los destricis e las malautiás repausa sus la combinason de diferents metòdes: l'emplec de varietats resistentas et de semenças sanas, levadas de gèrmes patogèns, tractats pels fongicids, la vernalizacion (passatge per un periòde de congelacion o freg constant) la rotacion culturala que permet d'evitar lo retorn tròp rapid de mongetas o d'autras leguminosas sus la meteissa parcèla, un asagatge mestrejat e sens excès, l'utilizacion d'auxiliars de culturas contra los acarians, o l'emplac de fongicids e d'insecticids adaptats.
Los rendements son ara de 2,5 à 3 tonas/ha en Peitau-Charantas[22]. Son donadas de 2,68 a 3,88 tona/ha en 90 a 108 jours pels comitat ontarian de las leguminosas de granas (Canadà) [23].
Per las mongetas sècas, lo rendement mejan a nivèl mondial s'establís a 7,4 q/ha (FAO, 2006), a 15 q/ha en Euròpa a 1 t/ha en Amrica, mas pòt s'auçar a 50 q/ha per de mongetas ramairas dins la melhoras condicions[24]. Pels cotelets los rendements dins de condicions optimum pòdon aténher 7 a 8 t/ha per las varietats nanas e 14 a 16 t/ha per las varietats de ramas.
En fin de cultura, de las mongetas demoran de rèstes azotats dins le sol que riscan d'èsser lessivats en l'abséncia de cultura successiva pendent l'ivèrn seguent. De culturas intermediàrias de crucifèras o de graminèas son alara indicadas per prene los nitrats[25]. Pasmens aqueles rèstes existisson jos forma de proteïnas inclusida dins la atèria organica e fòrça mens subjèctes al lessivatge ivernal que de l'azòt mineral. Las temperaturas fèbles empachan la mineralizacion e dons la liberacion de l'azòt mineral, que se pòt alara servar per la cultura seguentas que va l'absorbar dempuèi la prima.
Son censadas paln fòrça varietats localas de mongetas. Mai de 14 000 cultivars foguèron repertoriadas. Le principal conservatòri d'aquelas varietats es lo Centre internacional d’agricultura tropicala (CIAT) situada a Cali en Colómbia[26].
Dins lo catalòg europèu de las espècias e varietats, figuran mai de 1400 varietats inscricha de mongetas[27], mai de 230 (près de 200 nans e de 40 à ramas) per la França[28] e 115 pour l'Itàlia.
Dins l'encastre del Phaselieu Project, una classificacion europèa dels tipes comercial de la mongeta, que s'agís de varietats comercializadas o gardadas dins las bancas de gènas, foguèt establida. Comprend una cinquantena de tipes destriats en nòu grops segon la color de las granas: blanc, blanc pigalhat, crèma, brun, jaune, ròse, roge, porpre e negre[29].
De varietats amerindianas son encara disponiblas, coma la mongeta ramairas Kahnawake, rara e cuntivada dins de comunautats, en companhiá de sas sòrres, per de gents se vodant a la preservacion d'aquelas plantas tradicionalas.
Des varietats de mongeta ramaira son cultivadas sonque per los flors o lors granas decorativas.
Fòrça caractèrs destrian las varietats cultivadas de mongeta. S'agís d'en primièr de critèris relatius a la portada de la planta e de critèris morfologics al subjècte subretot de las granas: color, talha, forma.
Las varietats modèrnas, qui sont le plus souvent des linhadas puras, se destrian taben per lor capacitat de resisténcias a las malautiás e lors rendements. Gaireben totes son ara resistentas a l'antracnòsi e al mosaïc comun.
La seleccion portèt tanben sus de critèris de precocitat, de productivitat, de gropament de maturitat (per facilitar la culhida mecanizada).
Pels cotelets, l'abséncia de fial e de pergamin es un critèri important, e tanben las caracteristicas de la teca (finesa, longor, rectitud e color).
Se destrian per la color de las grans mas tanben dels cotelets e mongetas secas nanas o de ramas:
Las varietas de cotelets se destria en dos genres: las mongetas culhidas a l'estadi precoç e las mongetas manjatot.
Los primièrs son de cotelets de fial e pergamin culhits a l'estadi precoç, que permet d'obténer de cotelets « extra-fins ». Passat aquel estadi, los fials apareisson e permeton pas pus la consomacion coma cotelet. Aquela plantas son las mai aborivas. Las tecas, de seccion cilindrica, longas, estrecha, son mai sovent verd escur, a vegada pigalhada de violet o de porpre. Aquelas varietats que la cultura se fa sempre a la man e cultivan dins los òrts d'ostal o las culturas jos sarra.
Las mongeta manjatot son de varietats sens pargamin que se pòdon consomir en teca a l'estadi de la grana gaireben desvolopada. Las tecas, de seccion ovala, mai courtas, son de color verd o jaune, o a vegada porpre. Son aquelas cultivadas pels professionals.
De varietats mai recentas son eissidas de crosament entre aqueles dos grops. Las tecas pareisson a aquela dels cotelets de culhida precoça en verd mai clar. L'apareisson del fial es mai tradièra que pels darrirèrs.
Aquelas varietats pòdon èsser nanas o de ramas.
La " mongeta tarbesa " (labèl roge e IGP) qu'a tradicionalament coma paissèl de milh, mantengut per l'associacion interprofessionala la mongeta tarbesa a Tarba (Gasconha);
Sens appellacion d'oficialas i pasmens la " mongeta de Castèlnau d'Arri", ingredient de basa del caçolet de Castèlnau d'Arri, lo " lingòt díel país Arièja " e la " mongeta milh del Bearn " cultvat sus de milh. Es l'ingredient de basa de la garbura. Sa promocion es assegurada per l'Association dels productors de la mongeta milh de Bearn.
En França i a lo " coco de Paimpol ", AOC/AOP, mantenguda per l'associacion du Coco de Paimpol a Paimpol (Còstas d'Arvòr). Bénéfician du Label roge la " mogette de Vendée ", le " lingot du Nòrd ", produit dans la vallée de la Lys (département du Nord) e lo flageolet d'Arpajon (Essonne) e la " mojhette de Pont-l'Abbé-d'Arnoult " (Charanta Maritima) qu'a pas d'apellacion particulara.
En Catalonha i a la mongeta del ganxet, lo fesol de Santa Pau, etc (AOP) e en Espanha la Faba asturiana, mongeta blancas cremosas de talha granda de la varietat tradicionala Granja asturiana, ingrédient obligatòri de la fabada asturiana[31]
e Judias de El Barco de Avila.
En Itàlia, i a lo Fagiolo di Lamon della Vallata Bellunese, Fagiolo di Sarconi e Fagiolo di Sorana.
En Grècia Fasolia Gigantes-Elefantes Kastorias (mongatas gigantas elefants producha dans la region de Kastoria, Macedònia Occidentala. Aquelas mongetas gigantas son de granas de mongeta d'Espanha[32](Phaseolus coccineus) seleccionadas per los talha, al mens 1 200 g pe 1000 granas, e 1 800 g per la categiria « elefants »[33]), Fasolia Gigantes Elefantes Kato Nevrokopiou, Fasolia Gigantes Elefantes Prespon Florinas, Fasolia Koina Mesosperma Kato Nevrokopiou e Fasolia Plake Megalosperma Prespon Florinas.
En 2006, la produccion mondiala de mongetas, segon las estatisticas publicadas per la FAO, s'aucèt a 28,6 milions de tonas, amb 19,6 de mongetas sècas (68 %), 6,4 de mongetas frescas (22 %) et 2,6 de cotelets (9 %)[34]. En 2002, Los chifre èran de respectivament de 25,7, 18,3, 5,7 e 1,7 milion de tonas. Entre 1961 et 2006, la production totala de mongetas doblèt passant de 14,4 a 28,6 millions de tonas, e contunhan amb un taus de 1,5 % per an.
Aqueles chifre s son pas exaustius que prenon pas en compte los òrts d'ostal o l'ortalanatge d'autoconsomacion, per exemple dins los païses en desvolopament, que dintran pas dins los circuits comercials. Tanben i a confusion, que dins unes païses se considèra coma mongeta de granas de l'espèciaVigna (niebe, mongeta mungo, mongeta azuki…). Las chiffras concernissent las mongetas fresca en teca o destecadas vendudas atal suls mercats.
Per la mongetas sècas, la produccion mondiala s'estima a 19,6 milions de tonas en 2006 (font: FAO). La superfícia totala consacrada a aquela produccion èra gaireben de 26 milions d'ectaras per un rendement mejan de 7,4 quintals per ectaras. Los quinze primièrs païses representan mai de 80 % del total mondial. Los tres primièrs, Brasil, Índia e China repréesentan 44 % del total e los sièis primièrs (los precedents mai Birmania, Mexic e EUA) près dels dos terces.
| País | Superfícia cultivada (milièrrs d'ectaras) | Rendement (q/ha) | Produccion (milièrs de tonas) |
|---|---|---|---|
 Brasil |
4016,8 | 8,6 | 3 436,5 |
 Índia |
8600,0 | 3,7 | 3 174,0 |
 China |
1204,0 | 16,7 | 2 006,5 |
 Birmania |
1720,0 | 9,9 | 1 700,0 |
 Mexic |
1708,3 | 8,1 | 1 374,5 |
 Estats Units |
614,7 | 17,2 | 1 056,9 |
 Kenya |
995,4 | 5,3 | 531,8 |
 Oganda |
849,0 | 4,9 | 424,0 |
 Canadà |
180,0 | 20,7 | 372,7 |
 Indonesia |
313,2 | 10,5 | 327,4 |
 Argentina |
235,1 | 13,7 | 322,8 |
 Tanzania |
380,0 | 7,6 | 290,0 |
 Rwanda |
356,4 | 7,9 | 283,4 |
 Corèa del Sud |
360,0 | 7,8 | 280,0 |
 Burundi |
240 | 9,2 | 220,0 |
 Iran |
111,3 | 19,4 | 216,1 |
 Cameron |
230,0 | 8,7 | 200,0 |
 Nicaragua |
243,0 | 8,1 | 197,1 |
Los escambis de mongata sèca son de gaireben 2,5 milions de tonas (FAO, 2005) ási 13 % de la produccion mondiala.
Los principals exportators son la China, la Birmania, los EUA, lo Canadà e l'Argentina. Aqueles cinc païses realizèron en 2005 los tres quarts de las exportacions totalas.
Los principals païses importators son l'Índia, los EUA, Cuba, lo Japon, lo Reialme Unit e lo Brasil. Aqueles cinc païses realizèron en 2005 38 % d'importacions totalas. Los dos primièrs païses productors de mongetas sècas, lo Brasil e l'Índia, son pas autosufisants e figuran d'entre los principals importators. Los EUA son a l'encòp exportators e importators.
Un fenomèn recent es lo desvolopament dins unes païses african certains de la cultura de costelet per l'exportacion cap a l'Euròpa. Aquel fenomèn concerniguèt d'en primièr l'Africa orientala, coma lo Kenya, mai recentament l'Egipte, puèi los païses del Sahèl e l'Afrique del Nòrd (Marròc)[35].
La mongeta es una cultura d'ortalanatge d'autoconsomacion de base dins fòça païses d'America latina e d'Africa.
Diferents organismes internacionals foguèron creats per desvolopar la cultura d'aquela plant ae melhorar sas performanças nutricionalas e agronomicas.
Lo centre internacional d’agricultura tropicala (CIAT) que lo sèti es a Cali (Colómbia) es un dels quinze centre de recercas dependent del Grop consultatiu per la recerca agricòla internacionala (CGIAR). Sas activitats se centran sus quatre tipes de culturas: mongetas, maniòc, ferratges tropicals e ris.
En Africa, l’Aliança panafricana de recercas sus la mongeta (PABRA, Pan-African Beans Reasearch Alliance) es un consòrci format d'organismes internationals de recercas: Eastern and Central Africa Bean Research Network (ECABREN), Southern Africa Bean Research Network (SABRN) e CIAT, qu'amassant detz e uèit païses de l'Africa subsahariana (Angòla, Burundi, Cameron, RDC, Etiopia, Kenya, Lesotho, Madagascar, Malawi, Moçambic, Rwanda, Africa del Sud, Sodan, Swaziland, Tanzania, Oganda, Zambia e Zimbabwe)[36]. L’Aliança a per tòca de melhorar la securité alimentària, los revenguts e la santat dels agricultors paures en fonts sul continent african.
En Euròpa, lo projècte Phaselieu (acronime de Improvement of sustainable Phaseolus production in Europe for human comsumption, melhoracion de la produccion durabla de Phaseolus en Euròpa per la consomacion umana) volent entre autre establir un catalòg de las fonts geneticas del genre Phaseolus[37]. Aquel projècte sostengut financièrament sotengut per la Commission europèa s'cbèt en 2001; amassava detz païses europèus (Alemanha, Austria, Belgica, Espanha, França, Itàlia, Païses Basses, Portugal e Reialme Unit) mai Israèl.
La mongeta constituís un aliment de basa per de populacions de païses en desvolopament, per exemple en America latina e en Africa orientala. Coma totes los legums secs, es moirissent, enrgetic (ric en feculents mas paure en grassas) e constituís un ingredient pauc car de fòrça recercas tradicionalas. Se conserver aisidament e longtemps jos forma de granas sècas, que presenta pasmens l'inconvenient d'èsser banhats e cuèchs per venir digèst.
Es un dels legums mai consomits al mond. En volum de produccion, las mongetas (cotelets compreses) arriban al segond reng après la trufa, lo maniòc, la tomata, lo caulet, la ceba, lo nham, lo congombre, la banana de còire e l'aubergina e es la primièras de las leguminosas consomidas de sèca (hors soja) fòra del pese, lo céser le pois, lo niébé e la fava[38].
En 2000, la consomacion de mongetas sècas al nivèl mondial es estimat a 2,2 kg pe abitant e per an, amb fòrta variacions segon los continents: America latina, 9,4 kg, America del Nòrd, 5,5 kg, Africa, 2,2 kg, Asia, 1,3 kg, Euròpa, 0,7 kg (font FAO)[39].
Es una de las esoècias que pòt concentrar de metals pesucs, que deuriá donc pas consomir quand la planta buta dins de tèrras polluidas per aqueles metals[40].
Las mongetas balhan de proteïnas, de glucids e de fibras alimentàrias, e de sals menarals, contenon fòrça pauc de lipids.
Las mongetas contenon d'oligasacarids (raffinòsa, estaquiòsa). Aqueles darrièrs, mal digerits dins l'intestin prim, son descompausats per la flora bacteriana de l'intestin gròs e son la causa de flatuléncias a la consomacion de las mongetas[41]. L'inconfòrt digestiu pòt èsser diminuat per l'utilizacion d'enzims especifics (practica correnta en America de l'America del Nòrd)[42], lo trempatge prealable de las granas, una incorporacion graduada de l'alimentacion, e d'autras practicas alimentàrias[43]. Coma son rics en glucids complèxes, la mongetas sècas son consideradas coma de sucres lents (indèx glicemic = 42 - al respècte del pan blanc = 100)[44].
Las mongetas contenon de compausats antinutricioals: Los mai importants son las fitatas, saponinas, lectinas[45] que fan lo digestion malaisida. Las granas de mongetas sècas blancas tanben de faseolamina, qu'es un inibitor de l'alfaamilasa, enzim qui permet la transformacion de l'amidon en sucre dans l'intestin. Aquela proteïna es eficaça coma complement alimentari destinar a lutar contra l'excès de pes[46].
Consomits abans coseson, las granas e lo pericarp de la mongetas (Phaseolus vulgaris L.) pòdon provocar de trebles digestius (vomits, diarrèas e alteracion de la mucosa intestinala). Se deu a la preséncia, subretot dins las granas de mongetas rojas, d'una proteïna agglutinant los glubuls roges, la fasina o fitoemagglutinina, qu'es inactivada per la coseson.
Coma d'autras leguminosas, la mongetas contenon tanben de fitoestrogèns.
Fòrça men car que la vianda, rics en proteïnas, las mongetas son a vegadas consideradas coma la « vianda del paure ». Las proteïnas de las mongetas per lor taus en unes aminoacids essencials, coma la lisina, e dins una mendre mesura la metionine e lo triptofan. Complètan fòrça plan de las cerealas, sunbretot del malh, paures en lisina, dins un regim a basa de milh practicada tradicionalament pels Amerindians[47]. En America centrala lo plat tradicional mescla ris e mongetas (arroz con habichuelas, o arroz con frijoles en espanhòl, arroz e feijão en portugués)
Las monjetas presentan un interés dins l'alimentacion umana. Coma fòrça leguminosas en granas, dona un sentiment de sacietat. Son rics en fibras e en minerals. Lor indici glicemic es fèble. Lor consomacion contribuís a far mermar lo taus de colesteròl[48],[49] e tanben lo risc d'accident cardiovascular[50].
La consomacion de la mongeta se fa jos tres formas: de granas sècas, de granas frescas o de tecas (cotelets).
Las mongetas sècas son lo biais de consomacion tradicional, lo sol que practicavan los Amerindians qu'an domesticat la planta. Tirant pas que 12 a 14 % d'umiditat, es una forma aisida de servar, mas que demanda un trempatge abans coseson per la tornar idratar. La consomacion de las mongetas sècas de las mongetas mermèt fòrça dins los païses occidentals. Se las pòt trissar en farina.
Las mongetas de granas frescas e mièja frescas (de destecar) son culhidas abans maturitat complèta, a gaireben 50 % d'umiditat e sovent venduts entecas de destecar.
Los cotelets son venduts coma legums verds (près de 90 % d'umiditat) qu'es comercializat fresc, en conserva o en surgelats. Se consumisson cuèchs, cauds, coma acompanhament classic de fòça plats, o freg, amb de vinegreta. La consomacion s'espandiguèt subretot dins los païses occitentals, seguent lo vam del manjar « leugièr ».
La fuèlhas son a vegadas consomidas, per exemple en America centrala o en Africa, coma aliment de famina.
 |
 |
 |
6.jpg) |
En Iran, s'utilizan las mongetas blancas dins l'Ab-gousht, las mongetas pinto dins lo Ghormeh-sabzi e los cotelets dins lo Loubia-polow.
Se fa una utilizacion en coccions de la planta e cataplasmes resolutius de farina de sa grana[54].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
