Una vila (var. viala, viela[1]) o ciutat (var. ceutat, cieutat[2]) es una entitat urbana fòrtament poblada e dotada d'un teissut economic diversificat. Las vilas concentran egalament la màger part dels poders politics, administratius, economics, culturals e intellectuals. Dempuèi lo començament del sègle XXI, la màger part de la populacion mondiala es urbanizada e viu dins de vilas.
Las vilas son probablament aparegudas a la fin de la Revolucion Neolitica dins de regions agricòlas. Las causas a l'origina de la fondacion d'una vila son variadas e complèxas. Es sovent dictada per de critèris economics (ressorsas naturalas, caireforc mercand, pòrt natural...), militars (ponch defensiu, ponch estrategic...) o culturals (luòcs sacrats, preséncia d'una universitat...). Se las condicions son favorablas, una vila se pòt desvolopar e assegurar de foncions de mai en mai diversificadas. Pasmens, pòt tanben desaparéisser siá a causa d'un abandon siá a causa d'una destruccion. Los principis que govèrnan l'estructura e l'organizacion de la ciutat son estudiats en arquitectura e en urbanisme.
Las vilas an de talhas e de foncions plan divèrsas. Possedisson generalament d'institucions politicas localas que s'ocupan de la gestion dels afars locals. Las vilas independentas èran frequentas pendent l'Antiquitat e l'Edat Mejana. La formacion dels Estats modèrnes a reduch lo nombre de vilas autonòmas mas de ciutats-Estats existisson encara dins lo mond actual (Mónegue, Singapor...).
Istòria
L'urbanizacion neolitica
Lo Neolitic es un periòde marcat per de mutacions tecnicas e socialas prigondas, ligadas a l'adopcion d'un modèl de subsisténcia fondat sus l'agricultura e l'elevatge. Aquelas transformacions entrainèron sovent una sedentarizacion e la generalizacion de l'emplec d'aisinas de pèira polida, de la terralha, del tissatge e lo desvolopament de l'arquitectura. Tre la fin del Neolitic, menèron a l'aparicion de vilas de qualques milièrs d'abitants. Per exemple, a la fin del millenari V abC, las de la cultura de Cucuteni-Tripolia atenguèron una populacion de 15 000 estatjants. Los vestigis i mòstran l'existéncia d'un urbanisme planificat e organizat a l'entorn d'un plan concentric[3].
A la meteissa epòca, se formèt tanben la vila de Tell Zeidan en Siria. Entre 5500 e 4000 abC, aquela aglomeracion desvolopèt una arquitectura monumentala e de talhièrs dedicats a una produccion artisanala de lux[4][5]. Èra integrada dins de rets mercandas complèxas. En Euròpa, las ciutats lacustras, mai modèstas que los sits d'Euròpa Orientala o de Mesopotamia, mòstran egalament l'emergéncia precòça d'un fenomèn proto-urban sus aquel continent[6].
Plan geomagnetic de Talianki
Vilatge lacustre actual (Ganvié en Benin)
.jpg)
L'urbanizacion antica
A partir de 3500 abC, las vilas se generalizèron dins las planas alluvialas e fertilas favorablas a l'agricultura, principalament dins lo Creissent Fertil (Mesopotamia, Siria, val de Jordan, Egipte...), dins la val d'Indus e dins la val del Fluvi Blau. A aquela epòca, las vilas se caracterizan per un barri monumental, una superficia importanta e per una populacion nombrosa. Per exemple, pendent lo periòde arcaïc (2900-2750 abC), Uruk èra protegida per un barri de 9 km e cobrissiá una susfàcia de 400 ectaras densament poblada[7][8]. La fondacion d'aquelas vilas aguèt generalament luòc a l'entorn d'una divinitat o d'un eròi[9][10]. Dins d'unas regions, en particular Grècia o Itàlia, de ciutats foguèron fondadas per la reünion de vilatges diferents[11].
Las rasons de l'aparicion de las ciutats son probablament ligadas a las riquesas de civilizacions ruralas en situacion de desgatjar de demais de produccion. Las culturas relativament intensivas favorizan l'especializacion de las personas dins d'autres domenis que l'agricultura, e tot particularament dins las foncions religiosas, artisanalas puèi administrativas e militaras. Aquò explica l'importància religiosa e politica dels centres urbans antics. Explica egalament l'interès dels Grècs per l'estudi de l'urbanisme. En efièch, de filosòfs estudièron l'organizacion teorica dels amainatjaments urbans, de las règlas d'igièna, de las vias de circulacion e de las construccions defensivas. A partir de 480 abC, aquò menèt a de construccions plan planificadas. En particular, se generalizèt lo plan en damièr imaginat per Ipodamos de Milet (498-408 avC)[12][13].
Vestigis del complèx religiós central d'Uruk
Vestigis del barri de l'oppidum de Sant Blasi
Perspectiva principala del sit de Teotihuacan
Vestigis de Mohenjo-daro
L'urbanizacion medievala
A la fin del millenari I apC, lo fach urban coneguèt una crisi mai o mens simultanèa en Euròpa, en Asia e en America Centrala (crisi maia, declin del comèrci entre l'Orient e l'Occident, invasions nomadas...). Pasmens, aquò empachèt pas la perseguida de l'urbanizacion dins fòrça regions. A partir del sègle XI, la represa de la creissença demografica e rurala foguèt l'encausa d'una renaissença de las vilas europèas a l'origina del concèpte modèrn de la vila[14]. En efièch, los abitants de las vilas, diches borgeses, obtenguèron pauc a cha pauc de dreches particulars permetent a la comunautats urbanas de venir autonòmas, de metre en plaça de metòdes de trabalh novèls e de desvolopar de sistèmas novèls de govèrnament[15]. Aquel movement entrainèt l'aparicion del concèpte de comuna dins lo sens de comuns, es a dire de ressorsas partejadas, geridas e mantengudas collectivament per una comunautat fondada sus lo modèl de l'union jurada (guildas, confrariás, comunautats monasticas...). Solament, lèu, los engatjaments e las promessas a la basa d'aquelas organizacions formèron de referéncias e de juridiccions novèlas dotadas d'una legitimitat pròpria. De longs combats, de còps jos la forma d'afrontaments militars[16], contra los autres poders feudals permetèron d'obtenir la reconeissença de las autonomias urbanas[17].
Comuna de Brussèlas
Bastiment d'una guilda feudala
L'èra industriala e l'explosion urbana
A partir de la Revolucion Industriala, l'urbanizacion s'accelerèt subran e l'exòde rural debutèt. Aquò es una consequéncia dels besonhs de man d'òbra de l'industria e de la mecanizacion dels trabalhs agricòlas. Aquela creissença urbana foguèt un fenomèn rapid que menèt a l'espandiment urban amb l'aparicion dels procès d'extension de las periferias de las vilas (periurbanizacion, rurbanizacion, exurbanizacion...) e de formacion de las banlègas e de las metropòlis[18]. En parallèl, la colonizacion e la difusion del modèl occidental entrainèron l'adopcion del concèpte europèu de la comuna dins la màger part dels païses. Aital, après lo desvolopament de las vilas dins los païses industrializats, dins los païses socialistas e, actualament, dins los païses en cors de desvolopament, lo taus d'urbanizacion mondial es passat de 2 % en 1800 a 50 % al començament del sègle XX[19].
Definicions
La dificultat de la definicion de la ciutat ten a sas caracteristicas pròprias : una talha, mas tanben de foncions divèrsas. Per lo geograf Pierre Georges (1909-2006), la ciutat « es un acampament de populacions aglomeradas definit per un efectiu de populacion e per una forma d'organizacion economica e sociala ». Se fa tanben sovent la distincion entre ciutat e vilatge unicament per rapòrt a las activitats dominantas, sens tener en compte la populacion : la ciutat a pas una activitat essencialament agricòla, contràriament al vilatge. Amb aquesta definicion, una ciutat pòt èsser mendre qu'un grand vilatge.
Definicion istorica e tradicionala
En Euròpa, la diferéncia entre ciutat e vilatge es pas un problèma de talha o de geografia, mas renvia a l'organizacion administrativa tradicionala, fixada vèrs l'Edat Mejana. En aquela epoca, un vilatge correspond en gròs a una senhoriá, ont lo senhor local anima personalament e dirèctament l'administracion locala e ont los abitants locals son de manants (sens dreches particulars). Çaquelà, las ciutats (borgs) son d'organizacions pus complèxas, ont los borgeses an de dreches, sovent defenduts per de cartas municipalas, de representants, de còps un Ostal de ciutat per l'administracion locala. Autrament dich, lo senhor d'una ciutat es son sobeiran mas l'administra pas, alara que per un vilatge, lo senhor es dirèctament responsable de l'administracion. De mai, lo senhor d'una ciutat es tipicament sobeiran de tota la region (ducat, comtat,...) e doncas deu tanben administrar sos rapòrts amb los senhors locals, simples sénhers. La pèira de toca es sovent a l'epoca qu'una ciutat a una carta municipala, que li acòrda de franquisas (essencialament, lo privilègi d'una administracion autonòma). En practica, naturalament, las ciutats son d'aglomeracions gròssas per l'epòca amb una activitat comerciala importanta, amb de vias de comunicacion (e sovent fluvialas), mentre que lo vilatge es lo luòc de vida que tot lo monde coneis solament gràcias a sa proximitat.
En França, aquela distincion administrativa a pas subreviscut a las reformas del sègle XVIII, ont totas las aglomeracions son estadas unifòrmament dotadas d'un ostal de comuna, amb de responsabilitats unifòrmas. En revenge, aquel sistèma es totjorn en vigor als Païses Basses ont una comuna a l'estatut de vila s'a recebut de dreches pendent l'Edat Mejana. Aital, amb la reduccion del nombre de comunas, una comuna neerlandesa pòt uèi contenir mai d'una vila[20]. Un principi similar existís en Canadà ont las municipalitats, l'entitat territoriala comunala, pòdon èsser formadas de vilas, de vilatges, de comtats, de cantons, de parròquias... etc. « Vila » es donc un estatut oficial atribuït a una aglomeracion donada[21].
Definicion pel critèri del minimum de populacion
Lo lindal es un indicator de la concepcion de la ciutat e pausa la question de las representacions de la ciutat segon los païses. Aquel critèri varia fòrça segon los païses. Las estatisticas de las Nacions Unidas sus aquela question mòstran las diferéncias de lindal entre los instituts nacionals d'estatisticas (n'existisson aperaquí 200 a travèrs del monde). En França, lo lindal es de 2 000 abitants aglomerats, en Espanha de 10 000, en Danemarc de 250, als Estats Units de 2 500, en Islàndia de 300, en Canadà de 1 000, en Japon de 30 000 a 50 000. Las Nacions unidas se referisson elas, al lindal de 20 000 abitants.
Gestion de las vilas
Las vilas dispausan generalament d'institucions pròprias encargadas de la gestion deis afars locals. Uèi, la màger part son dirigidas per un cònsol màger e un conselh comunal elegit o designat pel poder central. Segon los païses, lo cònsol màger pòt portar un autre títol (per exemple, borgmèstre en Belgica). En revenge, pendent l'Antiquitat e l'Edat Mejana, fòrça vilas èran independentas o autonòmas. Avián donc en carga la gestion d'afars complèxes, comprés diplomatics e militars. De vilas coma Atenas o Venècia foguèron aital lo centre d'empèris relativament importants.
La formacion dels Estats modèrns menèt a una somission de las vilas als poders senhorials e princièrs. En Euròpa, pendent l'Edat Mejana, los conflictes entre abitants e senhors de las vilas foguèt un aspècte important de la vida politica dins mai d'una region. Pauc a cha pauc, las vilas obtenguèron una reconeissença de sas institucions mas deguèron limitar sas activitats al domeni local. La repression de la Comuna de París, que privèt la capitala francesa de son armada en 1871, foguèt una etapa importanta de la definicion del ròtle modèrne de la comuna occidentala. Pasmens, existís encara de ciutats-Estats independentas, o plan autonòmas, dins lo mond actual. En particular, en Occitània, se pòt citar lo cas de Mónegue.
L'evolucion de las vilas
Una vila es una entitat qu'evolua dins lo temps e que pòt desaparéisser. Generalament, una vila se desvolopa a partir d'un sit « istoric » causit per sos avantatges. La natura d'aquel sit es plan variabla : luòc protegit (Roma, Atenas, Venècia, Nòva York...), pòrt natural (Marselha, Rio de Janeiro, Lo Cap...), illa o corba favorabla a la bastida de fortificacions (Toledo, Nòva Orleans...), ga o pont important (París, Londres...), caireforc comercial (Orleans...), confluéncia entre dos fluvis (Lion...), etc. Istoricament, los litorals e las vals fluvialas son los luòcs mai atractius.
Puèi, la creissença d'una aglomeracion es un fenomèn complèx qu'es dictat per de critèris economics, socials, politics, istorics, geografics... etc. Se las circonstàncias son favorablas, la vila se pòt espandir e ocupar de sits mai complèxes, formats d'environaments diferents. Son centre de gravetat pòt alara evoluar e se desplaçar cap a de quartièrs mai adaptats als besonhs recents. Aquò es sovent lo cas per las vilas fortificadas ont lo còr istoric, sovent constrench per la topografia e las fortificacions, limita l'expansion. En Occitània, es, per exemple, la situacion de Carcassona.
La disparicion d'una vila es sovent la consequéncia d'un fenomèn violent (guèrra, incendi, accident tecnologic, catastròfa naturala...). Pasmens, pòt tanben èsser lo resultat de transformacions economicas importantas. Las vilas minièras son fòrça sensiblas a la fin de l'espleitacion perque, sovent, an pas de teissut economics pro diversificat per passar a una autra activitat. Dins una mendre mesura, las vilas-usinas pòdon tanben desaparéisser en cas de disparicion de l'activitat industriala.
Vista aeriana de Carcassona amb la ciutat istorica e la vila modèrna
Extension urbana de Marselha a l'entorn del Pòrt Vièlh
.jpg)
Tipologia de las vilas
La classificacion de las vilas es un enjòc important dins de domenis variats coma la geografia e la politica.
Per origina e per foncion principala
La classificacion en foncion de l'origina s'interèssa principalament als factors avent presidit a la fondacion e al desvolopament de la vila. Lo sit istoric e la situacion de la vila i ocupan una plaça centrala. Aquela foncion pòt evoluar e, pendent son desvolopament, una vila pòt assegurar mai d'una foncion principala. Demest las foncions principalas, se pòt citar :
- La vila « ponch de passatge », generalament bastida sus un fluvi, un pont o un ga important.
- la vila portuària desvolopada a l'entorn d'un pòrt natural.
- la vila militara installada sus un sit estrategic. Aqueles ponches pòdon èsser variats (pont, còl, rota, pòrt, basa aeriana...) e las vilas militaras presentan donc una certana diversitat. Pasmens, son sovent fortificadas.
- lo caireforc comercial o lo ponch logistic important marcat per de rompeduras de carga necessitant d'infrastructuras particularas. Aquel tipe de vila presenta tanben una fòrta diversitat d'aparéncia e d'organizacion (pòrt mercand, vila ferroviària, vila de fièra...).
- la vila industriala ont son concentradas las usinas e las infrastructuras necessàrias a la recepcion de las matèrias primièras e a l'expedicion dels produches finits.
- la preséncia d'una ressorsa naturala importanta, generalament una ressorsa minièra.
- la foncion administrativa o politica. En particular, es lo cas de las capitalas novèlas bastidas per equilibrar las relacions entre vilas importantas o per desplaçar lo centre poder en defòra d'una vila tròp importanta.
- la vila universitària o scientifica, desvolopada a l'entorn d'un centre intellectual o scientific.
- la vila religiosa, desvolopada a l'entorn d'un santuari o d'un sit sacrat.
- la vila culturala qu'es generalament un centre artistic de primièr plan.
- la vila toristica que concentra d'activitats destinadas als toristas. Aquelas vilas son plan variats (centres culturalas, estacions balneàrias, estacions d'espòrt d'ivèrn...).
Carta topografica de Maastricht, nom que significa « passatge de Mòsa », un exemple de vila bastida a l'entorn d'un ga
Luòc de rompedura de carga dins lo pòrt de Seattle
Tolon, exemple de vila militara maritima
Neuf-Brisach, exemple de vila-fortalesa
Constantinòble pendent lo sègle XIX, exemple de vila marchanda
Kimberley, exemple de vila minièra
Washington, exemple de vila administrativa
Cambridge, exemple de vila universitària
Jerusalèm, exemple de vila sacrada
-Aerial-Temple_Mount-(south_exposure).jpg)
Per talha
La talha es un autre critèri important de classificacion de las vilas. En efièch, las vilas mai pobladas an tendéncia a concentrar los centres decisionaus politics, administratius, economics, culturals, militars, etc :
- las megalopòlis son d'aglomeracions gigantas podent amassar mantuna aglomeracion que sas banlègas se pòdon rejónher per formar un teissut urban continú sus de distàncias considerablas. Per exemple, la conurbacion de Boston-Washington s'espandís sus 800 km e regropa quatre airas urbanas màgers (Nòva York, Washington, Filadèlfia e Boston). Sa populacion totala es estimada entre 50 e 60 milions d'abitants. Sus son territòri, se tròban los sètis del poder politic estatsunidenc, la borsa de Nòva York, lo sèti d'organizacions internacionalas importantas (ONU, FMI), lo sèti de mèdias màgers dels Estats-Units (ABC, NBC, CBS, New York Times, Washington Post) e de centenas d'universitats (MIT, Harvard, Yale, Princeton, Penn e Johns Hopkins...). Pasmens, la megalopòli japonesa es encara mai granda amb 105 milions d'abitants vivent dins una aglomeracion continua anant de Tòquio a Fukuoka.
- las megapòlis son d'aglomeracions de mai de dètz milions d'abitants segon l'ONU[22][23]. La pus importanta es lo Grand Tòquio que teniá una populacion de mai de 43 milions d'estatjants en 2014. Amb l'acceleracion de l'urbanizacion dins los païses en desvolopament, lo nombre de megapòlis es en aumentacion rapida, en particular en Asia e en Africa.
- las metropòlis son las vilas principalas d'una region geografica. Forman lo centre d'una aira urbana importanta e concentran las activitats politicas, economicas e culturalas. En Occitània, la definicion francesa fixa la populacion d'una metropòli a almens 200 000 abitants mas aquel lindal es plan variable segon los païses.
Las definicions de las unitats urbanas mai pichonas dependon dels païses. Totjorn dins lo cas occitan, l'INSEE definís las « vilas grandas » (50 000 a 200 000 abitants), las « vilas mejanas » (20 000 a 50 000 abitants), las « vilas pichonas » (5 000 a 20 000 abitants), los « borgs » (2 000 a 5 000 abitants) e los « vilatges » (mens de 2 000 abitants).
Annèx
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
