dialècte occitan From Wikipedia, the free encyclopedia
L'auvernhat o auvernhàs (ancianament alvernhatz) es le dialècte occitan parlat dins la majura part d'Auvèrnhe (fòra vèrs Orlhac), dins la majura part de Velai (levat vèrs Sinjau) e dins la mitat sud dau Borbonés, 'quo-es dire le departament entèir dau Puèi de Doma e 'na part dau Cantau, dau Naut Léger, d'Alèir e de Cruesa (petita partida entre Bòrt e Ausança, Aubuçon, Aiun, La Saunièra, Sent Laurenç e 'na partida dau terme d’Ajain situada au sud de la RN 145). L'apartenença d'Ussèl a un o autre domeni es contestada[1].
| Auvernhat, Auvernhàs | |
| Parlat en | França |
|---|---|
| Region | Auvèrnhe |
| Sistèma d'escritura | Alfabet latin |
| Classificacion lingüistica | |
| Estatut de conservacion | |
|
EXExtinct (Atudat) CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
NENot Endangered (Non en dangièr) Classada coma lenga grèvament menaçada (SE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-3 | auv  |
| Glottolog | auve1239 |
| Linguasphere | 51-AAA-gi |
| Linguist List | oci-auv |
| UNESCO | 333 |
| IETF | oc-auvern |
| Endangered | 8630 |
| Mapa | |
.png) | |
'Quo-es un parlar nòrd-occitan, particularament evoluït sobre le plan fonetic dins sas varietats dau nòrd (le nòrd-auvernhat); segon le lingüista Albèrt Dauzat las innovacions foneticas e las innovacions lexicalas son franc pus nombrosas dins le Massís Central, estent los parlars auvernhats mai diferenciats entre ilhs que le lemosin. Pasmens l'auvernhat ten per le còp de recors expressius dreit conservators dins le lexic e la morfosintaxi.
L'article masculin lo ja al sègle XX èra en via de substitucion per le, coma en vivaroaupin, benlèu per influéncia de l'arpitan e de dialèctes francés.
Com en lemosin, lo pronom masculin de tresena persona el es remplaçat per se, mas sonque coma sistèma de preposicion:
e coma atribut:
Ara, al feminin e al plural dels dos genres, non s'emplega se, e atal non se ditz pas que per ela o per els/eus e non pas: *"per se".
L'advèrbi dengun [den'gy] es exclusivament reservat alhs òmes; per designar une femna, se fau servir de ges o ges de [gis] : Vòle ges d’elhas [iła] (non vòli cap d'elas) ; N'ai ges vegut (non n’ai vist cap/deguna).
Tanben s'utiliza mon/ma, ton/ta, son/sa, nòstre/nòstra, vòstre/vòstra, lor... (mon [mon], mos [mo])
Son invariables al plural: ex. lo solaç> los solaç, levat dins l'extrem Sud de Velai ont apareisson qualques plurals sensibles: solaces, croses, fuses
La primièra persona del vèrbe faire es fauc [fuòk]
La primièra persona del vèrbe dire es dic o disi
La primièra persona del plural es en -AM: nos. fasam (faire), volam (voler), avam (aver) levat en Velai e Gavaudan.
èsser
Coma dins la lenga classica, en Bas-Auvèrnhe, e dins las Cevenas s'emplèga la forma corta del passat simple: trabalhèm, susèm = trabalhèrem, susèrem.
Pueschas, pueschatz: pòscas, poscatz
Vuelhas, vuelhatz: vòlgas, volgatz
èsser
en + vèrbe inf. = en + vèrbe en gerondiu ex. En menar per la vila : mentre que menava vèrs la vila
(egalament conéisser, nàisser, téisser e tots los vèrbs en -éisser, -àisser)
(egalament tots los vèrbs en -ànger, -énger e -ónger)
En occitan, de manèira generala, l’acòrd del participi amb lo subjècte se fa, quin que siá l’auxiliar, en emplegant los dos auxiliars 'aver' e 'èsser' e lors atribucions. Certans vèrbs se conjugan amb 'aver' e d’autres amb 'èsser', d’autres encara amb l’un o l’autre auxiliar: "eriam partits d’ora", "auràs montat" o "seràs montat", "ai tombat" o "s(i)ei tombat".
L’auvernhat estend totalament aquesta facultat a totes los vèrbs: "ai morit" ou "sei mòrt", "mas sòrs son naissidas" o "mas sòrs an naissidas", "aviá sortit" o "èra sortit", "fuguèssem dormit" o "aguèssem dormit", "la pòrta a badada" (s'es obèrta sola, semanticament diferent de "la pòrta es badada", que significa estat o que quauqu'un l'a obèrta, votz passiva). Amb lo vèrb 'èsser' tanben s'aplica aquesta dobla possibilitat: "s(i)ei estat" o "ai estat".
Dins una frasa interrogativa, o qu'exprimís la suspresa, la curiositat, etc., l'auvernhat permet d'emplegar lo futur allòc del present de l’indicatiu:
Com en lemosin e gascon seguís siá lo sistèma meridional de la Romània: Son las tres, Son las dotze[2], sobre le còp de las v-onze dau ser[3], mas tanben Es las detz[4][5], siá lo sistèma general occitan: Es una ora, Son cinc oras e detz, siá un sistèma intermediari: A l'entorn de las sèt oras, Vèrs las uèit oras, Es sobre mèidia, Es las dètz e quauque quicòm (venon de sonar), Es las dètz e tant (passadas de plusors minutas), Es las dètz e quicòm (passadas de paucas minutas. Tanben se ditz en la rèsta de l'occitan), Quand las tres oras sonèran. De notar: Las dòtze de jorn e Las dotze de nuèch.
Per las fraccions d’òra:
Per indicar lo nombre de las minutas (mendre que la mièja) necessàrias al complement de l'ora, s'emplega manca o se manca e lo nom de las minutas:
Per demandar l'òra:
Quau ora ei 'cò?, Quanha ora z-es ?, Quant es d'oras ?, Quant es? (rèsta de l'occitan: Quala/quau/quina ora/òras es?, Quanta ora/òra es?, Quantas oras/òras son?, Quant es d'ora(s)/òra(s) ?, Quant son d’oras/òras?)
Per quau ora? : per quina ora?
Quora ei 'cò? : quand es?
Per mai d'entressenhas, la gramatica de Piare Bonaud, pag. 89[6]
En auvernhat, doas nòrmas se fan concurréncia: la nòrma classica e la nòrma bonaudiana.
| Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan auvernhat (extrait de la Declaracion Universala daus Dreits Umans)
Un tablèu mai complet de totas la nòrmas de l'occitan se pòt trobar a l'article occitan. | |
|---|---|
| Nòrma classica | Nòrma bonaudiana |
| Totas las personas naisson liuras e parieras per dignessa/dignitat e mai dreit. Son charjadas de rason e de consciéncia e lhor chau/fau agir entremèi 'l(h)as amb un eime/esperit de frairessa. | Ta la proussouna neisson lieura moé parira pà dïnessà mai dret. Son charjada de razou moé de cousiensà mai lhu fau arjî entremeî lha bei n'eime de freiressà.
(Touta la persouna naisson lieura e egala en dïnetàt e en dreit. Soun doutada de razou e de cousiensà e lour chau ajî entre ela am en esprî de freiressà.) |
Aquesta classificacion dels sosdialèctes de l'auvernhat es la de Joan-Francés Blanc. D'autras classificacions son possiblas.
Un òme aviá dos filhs. Lo pus jove li diguèt : « Mon paire donatz-me la part de que me deu revenir » ; lo paire lor partetgèt lo ben ; e pauc de jorns après quand aguèt tot assemblat, lo pus jove partiguèt per anar dins un país eloanhat e l-i dissipèt son ben, en vivent dins la desbaucha. Quand aguèt tot acabat, una granda famina s’elevèt dins aquel país e el se trobèt dins la misèra. El prenguèt donc lo partit de se mèstre al servici d’un borgés d’aquel país que l’envoièt a sa campanha per gardar les pòrcs. El auriá vougut ramplir son ventre de las gatas que manjavan les pòrcs e degun n’i-n donava. Alèra el se diguèt en gu-el mèma que « de domestics dins l’ostau de mon paire aun abondància de pan e ieu mòre aicí de fam. E ben ieu tornarai chas mon paire e li dirai : Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » El se’n tornèt chas son paire, èra pas enquèra arribat que lo paire lo veguèt, n’aguèt pietat, li correguèt al còl e l’embracèt. Lo filh li diguèt : « Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » Mès lo paire diguèt a sos domestics : « Portatz viste la pus genta (janta) rauba e abilhatz-lo, metètz-li un anèl al det e de solièrs als pès. Prenètz un vedèl gras e tuatz-lo per minjar e nos regalar. Per tau que mon filh èra mòrt e es ressuscitat : èra perdut e es trobat. » E se metèron en fèsta. Lo filh ainat èra al camp dins aquel moment ; quand tornèt e que s’aprochèt de l’ostau, entendèt cantar e dançar. Apelèt un domestic e li demandèt (damandèt) qu’èra aquò. Aqueste li diguèt : « Vòstre fraire es tornat e vòstre paire a fach tuar un vedèl gras pel plaser de lo reveire en bona santat. » L’ainat se metèt en colèra e vouguèt pas dintrar : lo paire sortiguèt per l’en pregar. Mès el respondèt a son paire : « L-i a tantas d’annadas que ieu vos sèrve e que n’ai pas jamai passat vòstres òrdres e vos ne m’avètz pas jamai donat un cabrit per me regalar ambe mos amics. E quand aqueste filh, qu’a dissipat tot son ben ambe de las gusas, es tornat vos avètz fach tuar un vedèl gras ? » Mès lo paire li diguèt : « Mon filh tu ès totjorn ambe ieu e tot aquò mièu es tièu. Mès se caliá rejoïr e far fèsta ; per tau que ton fraire èra mòrt e es ressuscitat ; èra perdut e es trobat ! »
Un òme aviá mas dos garçons. Lo pus joine diguèt a son paire: « Lo moment es vengut que siáie mon mèstre e que age d'argent; chal que puesche me n'anar e que vege de país. Partatjatz vòste ben e bailatz-me çò que duve a vèdre. » « Ò mon garçon, » diguèt lo paire, « coma voudràs; siás un maissant e saràs punit. » E pueissas badèt un tirador, partatgèt son ben e ne’n faguèt dos morsèls.
... Son garço(n) i responguet : « atí dejà tant d'annadas que vos serve e ne vos ai jamai desobeï(t) en rien de ço que m'avètz comandat, e pa(s)mens non m'avètz jamai donat un chabri(t) per me gavar embe mos ami(c)s. Mais (mès?) ta(n)tlhèu que vòste autre garço(n), qu'a manja(t) son bè(n) embe de gaimòndas, es torna(t), avètz tua(t) per z-elh lo vedè(l) gras. »
Adonc lo paire i diguet : « Mon garço(n) ! siás totjorn embe ieu e tot ço qu'ai es vòstre. Me chaliá faire bòna chiera et nos rejogir per çò que vòstre fraire era mòrt e es ressuscitat. Era perdut e z-es tornar trobat... »
Diguet bei son paire : « dempuei (dampei) tant d'annadas que vos serve e vos ai jamai manca(t), per acò m'avètz jamai dunat/bailat un chabri(t) par me javar bei mos ami(c)s; ma(s) ta(n)tlhèu (taliei) que vòste autre garçu(n), que z'a manja(t) son be(n) bei de filhas, z-ei riba(t), (z-)avètz tina(t) per z-elh un vedelh (vedei) gras. »
Alòr le paire li diguet : « Scautas, mon garçu(n) ! Sè(s) tu(t)jurn bei ie(u), e tu(t) acò/chau (cho) que z-ai z-ei vòstre ; me chaliá be(n) faire festa e l-èsser content quand vòst' fraire z-èra mòrt e z-a torna(t) viaure ; s'èra marri(t) e l'an (am?) torna(t) trobar. »
https://archive.org/details/paraboledelenfan00favr/page/n13/mode/1up?view=theater&q=auvergnat (parlars auvernhats en gràfia fonetica paginas 4 a 6 e paginas 64 a 67.)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
