dialècte occitan From Wikipedia, the free encyclopedia
Lo lemosin es un dialecte nòrd-occitan que s'espandís en defòra daus limits actuaus de la region de Lemosin dins la meitat nòrd dau departament de Dordonha (24) e la meitat est de la Charanta lemosina (16) a l'est d'Engoleime[1]. Es estat rarament[2] classificat coma lenga independenta, mas lo còde ISO 639-3[3][4] e l'enciclopèdia de las lengas Ethnologue[5] an abandonat lo còde lms[6], uei utilizat coma còde ISO 639-6 per lo dialècte lemosin.
| Occitan lemosin | |
| Locutors | 400.000 |
|---|---|
| Tipologia | SVO Sillabica |
| Classificacion lingüistica | |
| Lengas indoeuropèas | |
| Estatut de conservacion | |
|
EXExtinct (Atudat) CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
NENot Endangered (Non en dangièr) Classada coma lenga grèvament menaçada (SE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-1 | oc |
| ISO 639-2 | oci |
| ISO 639-3 | oci |
| ISO 639-6 | lms |
| Glottolog | limo1246 |
| Linguist List | oci-lim  |
| UNESCO | 378 |
| IETF | oc-lemosin |
| Endangered | 10461 |
| Mapa | |
 | |
Lo lemosin es limitat au nòrd e a l'oest per los dialectes d'oïl —francés o peitavin-santongés—, au miegjorn per l'isoglòssa ca~cha, ga~ja que definís los limits entre los parlars de l'occitan meridionau e los parlars dau nòrd-occitan.
La separacion entre lemosin e auvernhat au levant es mens segura, se fai tant sus daus criteris fonetics coma lexicaus. Per çò qu'es de la fonetica, lo lemosin consèrva mielhs las vocalas e palataliza mens las consonantas.
Sus lo terren, lo lemosin es parlat dins cinc departaments: la quasi-totalitat de Cruesa (au sud-oèst, Borgon Nuòu, Benavent), la Nauta Vinhana, Corresa, dins la partida de Dordonha au nòrd d'una linha que passa un pauc au dessús de Salanhac, de Las Eisiás, entre Brageirac e Moissida per rejúnher la separacion òc-oïl a Puei Narmand (çò qu'inclutz una pita partida de Gironda) e enfin las contradas de Confolent e Montberol en Charanta. Una pita partida entre Bòrt e Ausança aperten au domeni auvernhat, l'apartenéncia d'Ussèl a un o autre domeni es contestada[7]. Après Borgon Nuòu a l'est, un basculament pro franc vèrs l'auvernhat, que s'accentua a mesura qu'òm s'aluenha de Borgon Nuòu e que aprueismam d'Aubuçon. A partir de Pont a Riom, lo parlar es fortament influençat per lo dialècte auvernhat. L'apartenéncia d'Ussèl a l'un o l'autre domeni es contestada[8].
Lo limit entre la parladura lemosina e lo lengadocian passa, amb zònas onte se barrejan, traversant d'èst en oèst los cantons de Vilafrancha de Lopchac, La Fòrça (Perigòrd), Vila Amblard, Vergt, Albuga, Sent Cibran, Sarlat, Carluç.
Adonc lo lemosin se pòt caracterizar de dos biais: modificacion de l'importància relativa entre los sistemas consonantics e vocalics en favor dau darrier per eliminacion de las consonantas finalas emb de las palatalizacions moderadas. D'un autre pan, especificitat relativa que, dins quauques cas, lo restacha aus parlars peitavins o aumens a un grop “atlantic”.
Lo lemosin se pòt partir en tres zònas dialectalas plan diferenciadas: lo bas lemosin (o miegjornau) d'un costat, lo naut lemosin e lo marchés de l'autre.
Lo bas lemosin es mai pròpche foneticament de l'occitan meridionau. Son sistema consonantic es bèucòp mens afectat; se las palatalizacions son nombrosas e variadas, a una relativa conservacion de las consonantas finalas: l’s demòra davant consonanta (quitament dins un grop sintactic) emb una realizacion que vai de [s] a [h] (aspiracion) en passar per un son que sembla la “jota” espanhòla, sonat constrictiva velara [x], l’l finala es pas vocalizada, au limit s'amudís simplament (prononciada se realiza [l] o [r]). Per consequéncia lo sistèma vocalic es maitot mens perturbat qu'en naut lemosin. Lo bas lemosin fai un triangle e recuebre la quasi totalitat de Corresa e, en Peiregòrd, la contrada de Montinhac.
La Marcha es una region d'interferéncia entre los parlars occitans e francés, mas l'estructura de la lenga demòra tot parier occitana (vejatz Creissent). Quò es un parlar de mau definir, considerablament atomizat onte n'òm pòt trobar daus conservatismes curiós au mitan de mots peitavins. Se caracteriza per un grand nombre de palatalizacions e la reduccion daus diftongs.
Dau ponch de veüda linguistic consideram que la Marcha ocupa la rasa nòrd de la Nauta Vinhana (contrada de Manhac-Laval) e una bona part de Cruesa (contradas de Dun, Garait).
Lo demorat dau domeni constituís lo naut lemosin qu'es lo pus espandut e intermediari entre lo bas lemosin e lo marchés. A la diferéncia daus autres dialèctes, en lo naut lemosin lo comportament de las èssas en posicion de còda sillabica sembla dependre mai dels fonèmas precedents que daus seguents. Aprèp una consonanta amb realizacion fonetica o una semivocala, las èssas s’amudisson totjorn:
Es de notar que Peiregòrd a quauques particularitats per comparason aus ranvèrs de Lemòtges, subretot dins sa partida oest. Es sovent pus conservator mas, tot parier, foneticament pus pròpche dau naut lemosin que non pas dau bas lemosin.
Las evolucions divergentas (es a dire au còp las influéncias exterioras e las evolucions comparablas a certanas especificitats d'un domeni vesin) per las pus importantas an doas originas: una francesa, l'autra auvernhata.
Lo lemosin es bordat de dos costats per un dialecte d'oïl (francés, peitavin-santongés), n'òm pòt esperar per consequent de las interferéncias importantas. De fach, sus tota la partida oest de Puei Narmand a Confolent lo limit es ben trenchat, i a mas un petit endrech onte las doas lengas interferissen: Chanaur (rasís Senta Eulàlia). Per contra au nòrd, la Marcha constituís la zòna d'interferéncia. Se quauques trachs fonetics se semblan en lemosin e en peitavin, se n'òm pòt comparar una partida daus lexics, s'agís bèucòp mai de particularitats comunas que non pas d'influéncias d'un parlar sus l'autre. L'influéncia dins la lenga parlada dau francés oficiau es benleu un pauc mai marcada en lemosin que dins los autres parlars occitans, mas de tot biais l'accion se fai subretot sus lo vocabulari, gaire sus la fonetica.
L'influéncia de l'auvernhat en Cruesa e lo nòrd-est de Corresa es benleu pus sensibla. Se traduís per una creissença de las palatalizacions, una frequéncia mai granda de [œ] coma evolucion de diftongs o de vocalas e daus passatges de -er- a [ar].
Una influéncia meridionala se tròba maitot. Fòra los trachs que constituissen lo bas lemosin fau notar una remontada, tre qu'a Lemòtges, de la realizacion de /v/ en [b] per quauques mots isolats e maitot de quauques ca o ga per cha o ja.
Podem maitot observar un espaci dich de l'occitan en "è" dins una zòna que vai dau sud dau Confolentés (Manot) a Nontronh, pensent per Sent Iriès, Chasluç e Rechoard. Los [a] tonics venen [ɛ] (è) coma los [as]. Pala ven [pɛlɔ], bujada fai [bydzɛdɔ], Chaba d'entrar fai [tsɛbɔ d'ɛntra] ; Chasluç fai [tsɛlu], vachas fai [vatsɛ], placa / placas fan [plɛkɔ / plakɛ]. Los [er] coma (o emb l'influència) lo peitavin-sentongés pòt se tranformar en [ar]. Sernada fai 'donc [sarnɛdɔ], lo ser fai [lu/le sar], per ven [par]...
Los estats de la lenga escricha en Lemosin an segut l'evolucion e los accidents que coneguèt l'ensemble de la comunitat occitana. Coma dins l'ensemble dau domeni occitan, l'unitat e la coeréncia relativas de 'queu sistema se mantenen en lemosin, après la deschasença literària que seguet la Crosada daus Albigés, dins los escrichs de las ciutats, mas comencen de s'alterar a mesura que lo francés fai son aparicion dins los tèxtes juridics e administratius.
'Quela reculada de l'occitan escrich debuta en Lemosin per lo nòrd dau domeni au mitan dau segle XV. Dau mesme còp, sa grafia subís de mai en mai l'influéncia dau francés. La francizacion de l'escrich oficiau, ’chabada dins lo prumier quart dau sègle XVI, entraïna la desparicion de tota grafia especificament occitana. Es interessant a 'queu perpaus de comparar, en Peiregòrd, las grafias dau Libre Negre de Peireguers (començament dau segle XV) e dau rituau de 'quela diocesi (environs de 1500).
D'aura enavans, la notacion de la lenga se fai en utilizar lo sistèma fonografic dau francés, chascun trobant son biais de solucion a las dificultats presentadas per son aplicacion a la fonologia dau lemosin, en defòra de tota nòrma comuna.
Entau s'establís una situacion que durará d'aicí au sègle XIX. En perdre la tradicion escricha, Lemosin a perdut dau còp lo sentiment d'unitat linguistica e de comunitat culturala, e benleu mai que dins d'autras parts dau domeni occitan. Es plan remirable qu'après estre estat lo centre prumier de l'espandida poetica daus segles XII e XIII e aver donat sa marca e mai son nom a la koinè literària occitana, Lemosin se ten a l'escart de las renaissenças daus segles XVI e XVII, e presenta pas gaire d'òbras escrichas avans la debuta dau sègle XIX.
Dins la segonda meitat dau segle XVIII, lo movement d'interès que se desvolopa dins los mitans letrats per la poesia daus trobadors e s'acompanha d'una curiositat per los dialèctes contemporaneus se manifesta en Lemosin per lo trabalh de Dom Leonard Duclou, monge benedictin de Sent Maur, que faguet un Dictionnaire de la langue limousine, et parallèle ou comparaison de cette langue avec plusieurs langues tant anciennes que modernes, ouvrage qui peut servir à l'intelligence des anciens auteurs français. Dins quel obratge, Dom Duclou se preocupa d'establir una ortografia fondada sus l'etimologia. Mas 'queu sistema repausa sus de las concepcions plan fantasiosas de l'etimologia, en defòra de tota pensada de comunitat linguistica occitana, e demoret lo fach de son autor. L'alienacion de la consciéncia linguistica es pro marcada dins lo títol e dins los termes dau permés d'estampar: “...considérant que ce dictionnaire a été composé dans la vue d'accélérer les progrès de la langue française et de la rendre familière dans la province.”
D'aicí a l'espandida en Lemosin dau movement felibrenc, los autors contunhan de se farjar una grafia personala en utilizar lo sistema dau francés.
L'espelida felibrenca tòrna balhar en Lemosin, emb lo sentiment de dignitat e d'unitat de la lenga, la consciéncia dau besuenh de nòrma ortografica. L'adaptacion daus principis de la grafia dicha “mistralenca” au lemosin es facha per Camille Chabaneau dins sa Grammaire limousine de 1876.
Mas las dificultats d'aplicacion d'un sistema concebut per lo provençau rodanenc a d'autras formas dialectalas apareissen.
'Quò es en Lemosin que la recercha ortografica fuguet represa a quela epòca per l'abat Josep Ros, Majorau dau Felibritge en 1876. Dins sa comunicacion a la Societat Arqueologica de Besièrs, en 1876, e dins sa Grammaire limousine de 1895, Josep Ros perpausa de tornar a la fonografia “classica” de l'Edat Mejana: en notar -a la finala atòna femenina, nh la palatalizacion d’n, en restituir -r a l'infinitiu.
Mas 'quela reforma fuguet mau aculhida dins lo Felibritge. En Lemosin mesme, Josep Ros ne será pas segut pertot e en Peiregòrd, Benoit e Lavaud, presentan lor Abrégé de grammaire périgourdine en 1932 dins la grafia de Chabaneu.
Los escrivans seguen una o autra emb mai o mens de coeréncia e d'unitat. Lo poeta A. Pestor chausís de las solucions personalas.
La recercha dins los sens qu'aviá indicat Josep Ros, represa en Lengadòc per Prospèr Estieu e Antonin Perbòsc, tròba son abotiment dins lo sistema establit dins sa Gramatica occitana (1935) per lo lengadocian Loís Alibèrt e dins l'accion de la Societat d'Estudis Occitans puei de l'Institut d'Estudis Occitans que, dempuei 1945, a entreprés l'adaptacion de la reforma d'Alibèrt aus autres dialectes: provençau en 1951 per Robèrt Lafont, gascon en 1952 per Alibèrt, Pèire Bèc e J. Bozet.
Lemosin, que fuguet mens tocat per las polemicas que faguet nàisser quela reforma dins lo Felibritge, fuguèt pus long a se drubir a l'influéncia de l'IEO. 'Quò fuguèt d'en prumier l'òbra de Josep Migòt, per sos trabalhs de recercha linguistica e d'adaptacion de la reforma d'Alibèrt au nòrd-occitan e per son accion personala pres d'escrivans coma Marcela Delpastre e de la revista corresiana Lemouzi.
Lemosin [Lemouzi], en Corresa, e l'escòla felibrenca lo Bornat, de Peiregòrd, adòptan los principis de la grafia de l'IEO. 'Quo es la qu'es seguda aura per tots los que se botan a escriure en occitan e qu'es aplicada dins l'ensenhament oficiau de la lenga.
Inventari de las vocalas dau lemosin:
| VOCALAS | anterioras | posterioras | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| non arredondidas | arredondidas | non arredondidas | arredondidas | |||||
| cortas / laxas | lonjas / tensas | cortas / laxas | lonjas / tensas | cortas / laxas | lonjas / tensas | cortas / laxas | lonjas / tensas | |
| barradas | /i/ | /i(:)/ | /y/ | /y(:)/ | /u/ | /u:/ | ||
| semibarradas | /e:/ | /ø:/ | /o:/ | |||||
| semidobèrtas | /ɛ/ | /œ/ | /ɔ/ | |||||
| dobèrtas | /a:/ | |||||||
La vocala posteriora semidobèrta es sovent realizada [ɒ] en posicion atòna.
Dins tota un franja dau naut lemosin, entre lo Nòrd dau Peiregòrd, Charanta e lo Sud de la Nauta Vinhana, lo fonèma /a:/ es realizat /æ:/.
I a de las vocalas intrinsècament lonjas (que la lonjor lor ven d'una consonanta desapareguda coma /a:/ venent de /a/+/s/ dins « nastre » [na:tre]), de las vocalas ocasionalament lonjas (que s’eslongen en posicion tonica coma [e:] dins « lebre » [‘le:bre]). Tot parier, lo trach de quantitat jòga pas de ròtle fonologic (permet pas de diferenciar dos mots entre ilhs solament sus 'queu critèri) dins lo sistèma vocalic lemosin, manca dins un petit nombre de cas isolats.
Un daus fenomèns pus particuliers dau sistèma fonologic dau lemosin es son sistèma accentuau, que dins una granda part dau domeni, es diferent dau sistèma generau occitan. Coma dins lo restant dau domeni occitan, l'accent pòrta sus la penultima sillaba o sus la darriera. Mas la distribucion de l'accent en lemosin se fai en foncion de la quantitat vocalica (lonjor), definida entau:
Aquò permet de comprene mielhs en lemosin d’una part la frequéncia daus oxitòns (mots accentuats sus la finala) e d’autra part las remontadas d’accent sus la penultima dins daus mots que son accentuats sus la darriera dins d'autres dialèctes.
Aquesta descripcion s’aplica pas a tot l’ensemble dau domeni dialectau lemosin mas nonmàs a una larja partida centrala, laissant las tauveras dialectalas mai confòrmas emb l’accentuacion generala occitana. Lo naut lemosin e lo bas lemosin son larjament tocats per queu fenomen, quand lo peiregòrd (coma jos-dialecte) sembla i eschapar.
Labializacion de las vocalas nautas /i, u/ en [y] a proximitat d'una consonanta labiala:
A proximitat d'una consonanta labiala (/p, b, m, f, v/), las vocalas nautas /u/ e /i/ son sovent labializadas en [y] en posicion pretonica. Per exemple: primier [pry'mje], crivèu [kry'vew]~[kry'vœw]. Quò pòt tanben afectar la vocala dau radicau de vèrbs quoras passa en posicion atòna, en particular dins los infinitius en -ir, ont la vocala grafiada "o" se pronóncia sovent [y] en posicion pretonica quand es adjacenta a una consonanta labiala: morir [my'ri], cobrir [ky'bri], fornir [fyr'ni]. Quò es particularament lo cas en naut lemosin.
Los mots començant per un I- subissen plan sovent una diftongacion en Ei-, prononçat [ɛj] e generalament francizada en Ey- en toponimia: ideia > eideia, innocent > einnocent, insolent > eissolent, Ilhac > Eilhac, Itier > Eitier, etc. Tanben pòt afectar d'A o E inicialas: anonçar > einonçar, ensajar > eissaiar, imajar > eimajar (imaginar)...
Inventari de las consonantas dau lemosin:
| CONSONANTAS EN GENERAL |
labialas | dentalas e alveolaras |
palatalas | velaras | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | |
| oclusivas | /p/ | /b/ | /t/ | /d/ | /k/ | /g/ | ||
| fricativas | /f/ | /v/ | /s/ | /z/ | ||||
| africadas | /tʃ/ | /dʒ/ | ||||||
| nasalas | /m/ | /n/ | /ɲ/ | |||||
| lateralas | /l/ | (/ʎ/) | ||||||
| batudas | /r/ | |||||||
| glides | /w/, /ɥ/ | /j/ | ||||||
Las fricativas alveolaras /s, z/ son sovent realizadas pòstalveolaras o quitament palatalas [ʃ, ʒ] dins fòrça parlars.
Las consonantas presentadas dins lo tablèu coma africadas /tʃ, dʒ/ presenten fòrça variacion entre jos-dialèctes. Pòden èsser realizadas pòstalveolaras o alveolaras [ts, dz]. Dins daus parlars que i a, son reduchas a de las fricativas, que pòden èsser palatalas [ʃ, ʒ] (dins la Marcha, per exemple), alveolaras [s, z] (dins fòrça parlars dau Peiregòrd) o interdentalas [θ, ð] (coma dins la Dobla, en Peiregòrd).
Maugrat tot, se manten en generau l'oposicion de ponch d'articulacion entre las fricativas originalas (/s, z/) e las eissudas de la desafricacion de /tʃ, dʒ/. Dins quauques parlars (coma dins la valada de l'Eila, en Peiregòrd), s'obsèrva una inversion de ponch d'articulacion: /s, z/ son realizadas palatalas ([ʃ, ʒ]) e /tʃ, dʒ/) coma de las fricativas coronalas ([s, z] o [θ, ð]).
Las nasalas s'opausen nonmàs en posicion d'ataca sillabica. En posicion de còda, [m], [n] e [ŋ] son allofòns.
En lemosin, coma en generau en nòrd-occitan, i a nonmàs un fonèma rotic, generalament realizat coma una batuda (simpla), maugrat l'implantacion creissenta de l'R uvulara francesa. Las -r finalas son mantengudas dins fòrça sufixes (en -or, -ador, per exemple), amudidas dins los infinitius en -ar e -ir, mas generalament vocalizadas en [j] après E: lo ser [sej], valer [vɔlej], èsser [essej].
Tractament de las -s- (graficas) en posicion de còda:
[a:] parteja fòrça caracteristicas emb la vocala a tonica: timbre tens e lonjor. Alaidonc pòt atirar tanben los autres correlats de l’accent tonic: bastir ['ba(:)ti], nascut ['na(:)ky], las belas filhas [la(:) be'la(:) fi'ja(:)], chantas [sõn'ta(:)]. Quand [a:] pòrta l’accent tonic, pòt perdre en lonjor.
Quand i a una consonanta amudida a la fin dau mot, tot se passa coma se i èra pas: un piquet [ym pi'kɛ] / dos piquets [du: pi'kej].
Quand s’agís d’una consonanta nasala, se pòt passar coma se i èra pas o se pòt amudir simplament: lo fen [lu 'fɛ] / los fens: [lu: 'fej] o [lu: 'fɛ]
Se fa la ligason fonetica entre "La Marieta 'ribava au prat" /ri'bavowpra/ o "Perqué pas beure un còp ?" /perkepabëyrỹko/ mas se ditz "Sirá oblijat" /siro ublidza/ amb iatus (per causa de la tonica) o "(Nos) vam a Obasina" /a owbazino/ o ben amb una /d/ per eschivar l'iatus, /ad owbazino/, segon los parlars.
1a sg.: -e
2a sg.: normalament -as per los vèrbs en -ar e -es per los autres, mas tendéncia a generalizar -es a totas las conjugasons
3a sg.: -a per los vèrbs en -ar, Ø o -e per los autres
1a pl.: -am [am] per los vèrbs en -ar, -em [em] per los autres, mas tendéncia a generalizar -em a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
2a pl.: -atz per los vèrbs en -ar, -etz per los autres
3a pl.: -en
- verbs en ar:
1a sg.: -ave / -ava
2a sg.: -aves / -avas
3a sg.: -ava
1a pl.: -àvem / -avam [a'vam] (TDF)
2a pl.: -àvetz / -avatz [a'va] (TDF) / -aviatz
3a pl.: -aven / -avan (TDF)
- autres verbs:
1a sg.: -iá (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
2a sg.: -iàs (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
3a sg.: -iá (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
1a pl.: -iam (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
2a pl.: -iatz
3a pl.: -ián (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
1a sg.: -í-[9] / -ei / -ère
2a sg.: -ères / -èras
3a sg.: -èt
1a pl.: -èrem / -èram
2a pl.: -èretz
3a pl.: -èren
1a sg.: -rai
2a sg.: -ràs
3a sg.: -rá
1a pl.: -rem (-ram)
2a pl.: -retz (-ratz)
3a pl.: -rán
1a sg.: -riá (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
2a sg.: -riàs (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
3a sg.: -riá (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
1a pl.: -riam (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
2a pl.: -riatz (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
3a pl.: -rián (tendéncia a emmudir l'-r- intervocalica)
Present:
1a sg.: -e / -a
2a sg.: normalament -es per los vèrbs en -ar e -as per los autres, mas tendéncia a generalizar -es o -as a totas las conjugasons segon los parlars
3a sg.: -e per los vèrbs en -ar, -a per los autres
1a pl.: -em per los vèrbs en -ar, -am per los autres, mas tendéncia a generalizar -am a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
2a pl.: -etz per los vèrbs en -ar, -atz per los autres
3a pl.: -en / -an
Imperfach:
1a sg.: -èssa / -èsse
2a sg.: -èssas / -èsses
3a sg.: -ès / -èssa / -èsse
1a pl.: -èssem / -èssam / -essiam
2a pl.: -èssetz / -èssatz / -essiatz
3a pl.: -èssen
2a sg.: -a per los vèrbs en -ar, Ø per los autres
1a pl.: -em per los vèrbs en -ar, -am per los autres, mas tendéncia a generalizar -em a totas las conjugasons (tendéncia a la remontada de l'accent sus la penultima dins quauques parlars)
2a pl.: -atz per los vèrbs en -ar, -etz per los autres (mas tendéncia a generalizar -atz a totas las conjugasons dins quauques parlars)
autras personas: que + subjontiu
L'imperatiu negatiu (o defensa), a la diferéncia daus autres parlars occitans, se fai pas emb lo subjontiu, mas emb l'imperatiu segut de "pas". Quauques vèrbs de la segonda e de la tresena conjugason an una forma particulara per la defensa.
-at(s) / -ada(s) per los vèrbs en -ar (i a esitacion pel vèrb faire entre fait e fach, s'emplega lo plus sovent fait al masculin, mas facha al femenin)
-it(s) / -ida(s) per certans vèrbs en -ir
-ut(s) / -uda(s) per certans vèrbs en -ir, en -er e en -re
-és / -esa(s) per certans vèrbs en -er e en -re
-ant per los vèrbs en -ar
-(iss)ent per los vèrbs en -ir
-ent per los vèrbs en -er e en -re
'Quelas formas son raras. Lo gerondiu se fai pus sovent de la faiçon seguenta: "en" + infinitiu
Indicatiu:
- Present: sei, sès, es, som (sem), sètz, son
- Imperfach: ère, ères, èra, èram, èratz/èretz, èren/èran
- Preterit: fugu- o sigu-[10] + terminasons regularas
- Futur e condicionau: se- o si- + terminasons regularas
Subjontiu:
- Present: siá/saie, siàs/saias, siá/saie, siam, siatz, sián/saien
- Imperfach: fugu- o sigu--[11] + terminasons regularas
Imperatiu: coma lo subjontiu present
Participi passat: estat(s) / estada(s)
Participi present: essent / estent / estant
Lo vèrb èsser/èstre/estar se conjuga totjorn emb eu mèsme dins la lenga literària, mas la lenga populara tend a far la diferéncia entre "èsser estat (dins un endrech)" e "aver estat" per las autras accepcions tipicas dau vèrb.
AVER: [o'vej] o [o'jej] (tendéncia a far tombar la -v- intervocalica dins totas las formas e a la remplaçar per una [j] antiiatica)
Dins las formas que comencen per una a- atòna son sovent subjèctas a l'aferesi (ex: aguèram ~ 'guèram)
Indicatiu:
- Present: ai, as, a, avem/am, avetz, an
- Imperfach: aviá, aviàs, aviá, aviam/atz, aviatz, avián
- Preterit: agu- + terminasons regularas
- Futur e condicionau: au- terminasons regularas
Subjontiu:
- Present: aia/aja, aias/ajas, aia/aja, aiam/ajam, aiatz/ajatz, aian/ajan
- Imperfach: agu- + terminasons regularas
Imperatiu: coma lo subjontiu present
Participi passat: agut(s) / aguda(s) o 'gut(s) / 'guda(s)
Participi present: avent / aguent
Indicatiu present:
- Veire: vese, veses, vei/ved, vesem, vesetz, vesen
- Creire: crese, creses, crei/cred, cresem, cresetz, cresen
- Anar ('nar): vau, vas, vai, vam, vatz*, van
- Dire: dise, dises/ditz (interrogatiu)[12], ditz, disem, disetz, disen
- Faire/Far: fatz (fasètz)
Subjontiu present:
- Poder: puèscha, puèschas, puèscha, puescham, pueschatz, puèschan
- Voler: vuelha, vuelhas, vuelha, vuelham, vuelhatz, vuelhan
- Prene: prenha, prenhas, prenha, prenham, prenhatz, prenhan
Imperatiu:
- Dire: dija/dis[13], ditz, disem, disetz, disen
Morir:
- Condicionau: moririá [mej'rjo]
- Participi passat: muèrt(a) / mòrt(a)
Com en auvernhat e gascon seguís siá lo sistèma meridional de la Romània: Son las tres, Son las dotze, siá lo sistèma general occitan: Es una ora, Son cinc oras e dietz/diètz, Son sieis oras manca sèt.
Çai que delai, lo sistèma pus frequent es lo seguent.
Per las fraccions d’òra:
- Xh00: ‘quò es [kej]/[kwej] X ora(s) [ex: 5h, 17h: '‘quò es cinc oras (dau matin, de l'après-miègjorn); 1h, 13h: ’quò es una ora (dau matin, de l'après-miègjorn).
Per las òras exactas:
- entre Xh01 e Xh29: 'quò es X ora(s) (passada(s) de/d') + nombre de minutas [ex: 17h20: 'quò es cinc oras (passadas de) vint (de l'après-miègjorn).
- Xh15: 'quò es X ora(s) (passada(s) d') un quart.
- Xh30: 'quò es X oras e demiá.
- entre Xh31 e Xh59: 'quò es X+1 oras manca + nombre de minutas [ex: 10h50: 'quò es onze oras manca diètz (dau matin/mandin).
- Xh45: quò es X+1 oras manca un quart.
Per demandar l'ora:
Quant es d'ora?
En plusors versions lemosinas http://books.google.fr/books?id=gKlkW2OJNhQC&pg=PA494&lpg=PA494&dq=%22patois+limousin%22&source=bl&ots=RN99Z7GPsl&sig=pApSgDMd7oAuJzfqS-JlkV1ze2E&hl=ca&sa=X&ei=MrodU9asCoap7Qb1xYGQBA&redir_esc=y#v=onepage&q=%22patois%20limousin%22&f=false
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
