Slaget ved Waterloo

50°40′45″N 4°24′25″E

Maleri av Clément-Auguste Andrieux (1829–1880)

Slaget ved Waterloo vart utkjempa 18. juni 1815, nær Waterloo i dagens Belgia, som då var ein del av Det sameinte kongeriket Nederlanda. Ein fransk armé under keisar Napoléon I vart slegen av styrkar frå den sjuande koalisjonen, som var ein britisk-alliert armé leidd av feltmarskalk Arthur Wellesley (hertugen av Wellington) og ein prøyssisk armé under feltmarskalk Gebhard von Blücher.

Ved Napoléon si attvinning av makta i Frankrike i mars 1815, danna mange av dei europeiske statane som før hadde kjempa mot han - den sjuande koalisjonen og byrja mobilisering av hærstyrkar. To store styrkar under Wellington og Blücher samla seg i byrjinga av juni nær den nordaustre grensa til Frankrike. Napoléon valde å angripa i von om å nedkjempa dei kvar for seg før dei kunne slutta seg saman. Den 16. juni 1815, to dagar før slaget ved Waterloo, vart Blücher sin prøyssiske armé slegen av franskmennene i slaget ved Ligny.

Wellington avgjorde å konfrontera Napoléon då han fekk vita at den prøyssiske styrken hadde omgruppert seg etter nederlaget og kunne gje han støtte. Dei franske styrkane var på rundt 73 000 soldatar, mot dei stod 68 000 britisk-allierte soldatar, etter kvart forsterka med rundt 50 000 prøyssiske soldatar. Wellingtons armé, utplassert langs vegen ved skråningane opp mot den vesle landsbyen Mont-Saint-Jean, stod imot fleire angrep frå dei franske styrkane før den prøyssiske styrken kom utpå ettermiddagen og braut gjennom Napoléon sin høgre flanke. Wellington ordna då eit motangrep og dei britisk-allierte- og prøyssiske styrkane dreiv den franske styrken på flukt. Begge sider hadde store tap og rundt 40 tusen soldatar vart drepne eller såra.

Slaget ved Waterloo var det avgjerande i felttoget og Napoléon sitt siste. Nederlaget enda Napoléon sitt styre som keisar av Frankrike og markerte slutten på hundre dagars retur frå eksil. Koalisjonsstyrkane invaderte Frankrike og innsette kong Ludvig XVIII. att. Napoléon abdiserte og vart send i eksil til St. Helena der han heldt til resten av sit liv og døde i 1821. Slaget ved Waterloo avslutta over tjue år med krig i Europa (revolusjonskrigane og napoleonskrigene) og no byrja ei periode med langvarig fred. Slaget er det mest omtalte og studerte i den vestlege militære historia og prega Europa fram til første verdskrig.

Bakgrunn

Den strategiske situasjonen i Vest-Europa i 1815: 250 000 franske soldatar stod overfor ein koalisjon med rundt 850 000 soldatar på fire frontar. Napoléon vart tvinga til å stasjonera 20 000 mann i den vestlege delen av Frankrike for å møta trusselen frå lokale rojalistar.

Kartskisse av: The Department of History, United States Military Academy

Napoleon kjem attende

Den 13. mars 1815, seks dagar før Napoléon nådde Paris frå eksil på Elba, vart han av landa som deltok i Wienerkongressen erklæra som lovlaus.^[1] Fire dagar etter mobiliserte Storbritannia, Russland, Austerrike, og Preussen arméar for å slå Napoléon.^[2] Napoléon hadde to val; leggja opp til eit best mogleg forsvar av Frankrike eller angripa koalisjonsstyrkane før dei kunne samla seg mot hans styrkar.^[3][4] Napoléons krigsminister, marskalk Louis Nicolas Davout rådde til ein forsvarskrig, men Napoléon valde å angripa.^[5]

Napoléons strategi var å nedkjempa koalisjonsstyrkane sør for Brussel før dei fekk forsterkningar, og med det tvinge britane tilbake til kysten og pressa prøysserne ut av koalisjonen. Eit britisk nederlag kunne òg føra til ei regimeendring i Storbritannia der Toryane vart kasta og ein Whig-regjering tok over. Deretter kunne han snu sina styrkar mot russarane og østerrikerne, med britane ute av koalisjonen ville dei òg mista britiske subsidiar, noko Napoléon såg på ville redusera krigslysta- og evna. Eit ekstra moment var dei mange fransktalande sympatisørane i Nederlanda, ein fransk siger kunne utløysa ein vennleg revolusjon i Det sameinte kongeriket Nederlanda. Dei britiske troppane var òg andreklasses, dei fleste av veteranane frå den spanske sjølvstendekrigen hadde vorte sende til Canada for å kjempa mot USA i 1812-krigen.^[6]

Wellington sin disposisjon av styrkane var berekna på å møta trusselen frå ei omringing av koalisjonsstyrkane ved at dei franske styrkane flytta seg gjennom Mons til sørvest av Brussel.^[7] Eit slikt fransk framstøt ville avskjere Wellington frå basen i Oostende, men plassere styrkane nærare Blücher sine. Napoléon manipulerte Wellingtons bekymring for si forsyningskjede med falsk informasjon.^[8] I juni 1815 hadde Napoléon samla rundt 300 tusen soldatar, men berre ein tredel av desse var tilgjengelege under slaget ved Waterloo. Denne styrken var likevel for det meste av lojale og erfarne soldatar.^[9] Han delte styrken inn i ei venstre fløy under marskalk Michel Ney, ei høgre fløy under marskalk Emmanuel dei Grouchy og ein reserve under eigen kommando, med dei tre styrkane låg så tett saman at dei kunne støtte kvarandre. Styrken kryssa grensene til Nederlandene ved Charleroi før soloppgang den 15. juni og forpostar frå koalisjonen vart raskt overmanna. Napoléon hadde sikra seg ein sentral posisjon mellom Wellington sine allierte styrkar mot nordvest og Blücher sine prøyssiske styrkar mot nordaust.

Krigen i Belgia

Ikkje før seint på kvelden den 15. juni vart Wellington sikker på at angrepet mot Charleroi var det franske hovudangrepet. Prinsen av Oranien, med ein brigade under oberst Bernhard von Sachsen-Weimar-Eisenach møtte dei første soldatane frå Neys venstre fløy og sende ilmelding til Wellington som var på ball i Brussel. Wellington mottok meldinga på kvelden den 15. juni.^[10] Han var overraska over kor fort Napoléon rykte fram, og beordra først sina styrkar til å trekkja vestover då han forventa det franske hovudangrepet via Mons. Den nederlandske stabssjefen, generalmajor Jean Victor dei Constant Rebecque i samråd med generalmajor Hendrik George dei Perponcher Sedlnitsky ignorerte Wellingtons ordre og utplasserte to nederlandske brigadar ved vegkrysset Quatre Bras. Neys ordre på sin side var å ta Quatre Bras, såg han om naudsynt kunne svinga austover og forsterka Napoléon.

Med den franske styrken sin høgre flaug og ein del av reserven angreip Napoléon den 16. juni den prøyssiske styrken leidde av Blücher og vann i slaget ved Ligny. Sentrum av den prøyssiske styrken gav etter ved harde franske angrep, medan dei prøyssiske flankane heldt stand. I mellomtida fann marskalk Ney at vegkrysset ved Quatre Bras vart halden av ein mindre styrke, den motstod dei innleiande franske angrepa men vart gradvis drive tilbake av store mengder franske soldatar. Koalisjonsstyrkane ved Quatre Bras vart forsterka og Wellington kom. Under hans kommando vart Neys franske styrkar pressa attende, så koalisjonen heldt vegkrysset tidleg på kvelden, men for seint for å senda hjelp til prøysserne. Prøyssernes nederlag i slaget ved Ligny gjorde Wellingtons stilling ved Quatre Bras uholdbar.^[11] Han trekte difor sina styrkar tilbake nordover dagen etter og oppretta ei forsvarsstilling ved høgdedraget ved Mont-Saint-Jean, sør for landsbyen Waterloo.^[12]

Den prøyssiske retretten etter slaget ved Ligny føregjekk uforstyrret og tilsynelatande ubemerket av franskmennene.^[13] Størstedelen av den prøyssiske baktroppen heldt sina stillingar til rundt midnatt og nokre einingar flytta seg ikkje før neste morgon, og vart ignorert av franskmennene. I motsetnad til kva Napoléon hadde anteke trakk dei prøyssiske styrkane seg ikkje attende mot aust, langs sina eigne kommunikasjonslinjer. I staden marsjerte dei nordover, parallelt med Wellingtons marslinje, så nær at dei både kunne kommunisera og støtte kvarandre.^[14] Prøysserne pressa fram Friedrich Wilhelm von Bülows IV. korps som ikkje hadde vorte angripe i slaget ved Ligny og som var i ei sterk stilling sør av Wavre.

Opptakta til slaget ved Waterloo

Dagen etter, den 17. juni klokka 13, slutta Napoléon og hans reservestyrke seg til Ney ved Quatre Bras for å angripa styrkane til Wellington, men fann stillinga forlate. Dei franske styrkane følgde etter koalisjonsstyrkane, men resultatet var berre ein mindre kavaleritrefning i Genappe i det eit kraftig regnskyll byrja. Før han forlét Ligny beordra Napoléon marskalk Grouchy, som kommanderte høgre flanke, å bruka 33 000 mann for å følgja etter dei prøyssiske styrkane og sikre seg at dei ikkje kunne slutta seg til Wellington. Grouchys styrke hadde likevel ein sein start, og var usikre på kva for ei retninga prøysserne hadde teke. Grouchys ordre var uklar, og han reagerte for seint til å hindra den prøyssiske styrken å nå Wavre, hvorfra den kunne marsjera for å støtta Wellington. Mot natta den 17. juni hadde Wellingtons styrkar nådd sina posisjonar rett sør av landsbyen Mont-Saint-Jean, forfølgt av den franske hovudstyrken. Blüchers armé samla seg i og rundt Wavre, om lag 15 km austom Mont-Saint-Jean.^[15]

Styrkesamansetning

Tre styrkar var involvert i slaget ved Waterloo: Napoléons Armée du Nord, ein fleirnasjonal styrke under Wellington og ein prøyssisk armé under Blücher.

Frankrike

Den franske styrken på rundt 73 000 mann bestod av 51 000 infanteristar, 14 000 kavaleristar og 8 000 artilleristar med totalt 250 kanonar.^[16][17] Napoléon hadde nytta verneplikt for å reisa styrkar under sit styre, noko som delvis òg vart gjort før felttoget i 1815. Mange av dei franske troppane var veteranar frå tidlegare felttog som meir eller mindre frivillig hadde meldt seg til teneste. Særleg kavaleriet var både talrikt og godt utrusta, og inkluderte fjorten regiment med pansra (tungt kavaleri) og sju med lette lansenér.

Wellington sine syrkar

Kartskisse over felttoget som enda med slaget ved Waterloo. Dei franske styrkane (blått) har posisjonert seg midt mellom koalisjonsstyrkane, britisk-alliert til venstre (raudt) og prøyssisk til høgre (svart). Heltrukken pil er fremrykking, skravert er retrett.

Wellington hevda at han hadde «ein beryktet armé, svært svak og dårleg utstyrt og ein svært lite erfaren stab».^[18] Hans styrkar bestod av 68 000 mann: 50 000 infanteristar, 11 000 kavaleristar og 6 000 artilleristar med 150 kanonar. Av desse var 25 000 britiske (inkludert eit uforholdsmessig stort mengd irar), med ytterlegare 6 000 frå the King's German Legion (KGL).^[19] Alle soldatane i British Army var profesjonelle, men berre 7 000 hadde røynsle frå den spanske sjølvstendekrigen.^[20] I tillegg var det 17 000 nederlandske og belgiske troppar, 11 000 frå Kongeriket Hannover, 6 000 frå Hertugdømmet Braunschweig-Lüneburg, og 3 000 frå Hertugdømmet Nassau.

Mange av soldatane i koalisjonsstyrkane hadde liten eller inga røynsle.^{[note 1][note 2]} Den nederlandske hæren hadde vorte retta opp igjen i 1815, etter Napoléons nederlag. Med unntak av dei britiske soldatane og nokon frå Hannover og Braunschweig som hadde kjempa med den britiske hæren i Spania hadde mange av dei profesjonelle soldatane i koalisjonsstyrkane halde til noka tid i den franske hæren eller i styrkar alliert med Frankrike under Napoléons regime.^{[note 3]} Wellington hadde òg mangel på tungt kavaleri, han hadde berre sju britiske og tre nederlandske regiment.

Hertugen av York (Storbritannias øvstkommanderande) hadde beordra mange av sina stabsoffiserar til å tjenestegjøre under Wellington, blant dei sin nestkommanderande, jarlen av Uxbridge. Uxbridge leidde kavaleriet og hadde full styresmakt frå Wellington til å disponera styrkane etter eiga vurdering. Wellington stasjonerte vidare 17 000 mann ved Halle, 13 km vestover. Dei vart ikkje tilkalla for å delta i slaga men var berekna som ein reserve. Dei bestod for det meste av nederlandske troppar under prinsen av Oraniens yngre bror, Fredrik av Nederland. Dei vart utplassert for å sikra mot moglege franske fremstøt på flankane og som baktropp om Wellington måtte trekkja seg tilbake til kysten og Antwerpen.^{[21][note 4]}

Den prøyssiske hæren

Den prøyssiske hæren var på denne tida midt i ein reorganisering. Ulike formasjonar frå felttoga i 1813–1814 var i ferd med å absorberast av dei ståande hærstyrkane (linja), saman med mange militsregiment (tysk: landwehr). Militsregimenta var for det meste utan trening og utstyr då dei kom Nederlandene. Det prøyssiske kavaleriet var i ein tilsvarande situasjon.^[22] Artilleriet var òg under reorganisering – kanonar og utstyr heldt fram å koma under og etter slaget. Bortsedd frå desse manglane hadde Preussens hær ein utmerka og profesjonell leiing i sin generalstab. Offiserane i generalstaben kom frå fire skular utvikla for dette føremålet og arbeidde for eit felles nivå for trening av styrkane.

Det prøyssiske generalstabsystemet stod i klår kontrast til dei motstridande og vage ordrane ofte utskriven innan den franske hæren. Stabsystemet bidrog til at før slaget ved Ligny var tre-fjerdedelar av den prøyssiske styrken samla for kamp etter eit varsel på 24 timar. Etter nederlaget ved Ligny var den prøyssiske styrken istand til å omorganisera seg og i løpet av 48 timar gje eit avgjerande bidrag i slaget ved Waterloo.^[23] To og eit halvt prøyssisk armékorps, eller om lag 50 000 mann, var engasjert ved Waterloo – to brigadar under general Friedrich Wilhelm von Bülow, kommandant for IV. korps og generalløytnant Hans Ernst Karl von Zietens I. korps og delar av generalløytnant Georg Dubislav Ludwig von Pirchs II. korps.

Slagfeltet

Panoramabilete over slagfeltet, sett frå dei britisk-allierte linjene (frå monumentet Løvehaugen) og sørover mot dei franske stillingane

Tilstanden til styrkane ved starten til slaget Flesteparten av styrkane hadde før den 18. juni gjennomført fleire raske dagsmarsjar og delteken i fleire slag (slaget ved Ligny og slaga ved Quatre Bras), mange var difor både svoltne og svært slitne (i tillegg til å vera våte, det var eit valdsamt regnskyll kvelden den 17. juni) før slaget ved Waterloo byrja.[24] Dei franske styrkane under Napoléon var stort sett erfarne soldatar frå tidlegare felttog med Napoléon. Styrkane på den franske sidan var òg stort sett berre av fransk nasjonalitet, ein fordel då det var mindre språklege misforståelser. Den britisk-allierte styrken under Wellington var samansett av ulike nasjonar, den britiske kontingenten bestod av skotske, engelske og irske soldatar. Det var òg tyske emigrantstyrkar, the King's German Legion (KGL), det varet styrkar frå Hannover og det var styrkar frå Det sameinte kongeriket Nederlandene som igjen bestod av nederlendere og belgiere. Medan KGL var vel verdsett var styrkane frå Hannover og det sameinte Nederlandene mindre trena og Wellington hadde god grunn til å tvila på deres lojalitet.

Området ved høgdedraget rett sør for landsbyen Mont-Saint-Jean (Waterloo) gav ein sterk forsvarsposisjon for dei britisk-allierte styrkane. Den bestod av ein lang bakkekam som gjekk aust-vest, delt av hovudvegen til Brussel (som frå sør gjekk omtrent rett nord). Langs toppen av bakkekammen gjekk vegen til Ohain, ein djup hulvei. Nær der vegen til Brussel krysset bakkekammen var ein stor alm, den var omtrent i senter av Wellingtons stilling og var hans kommandopost det meste av dagen. Wellington utplasserte sit infanteri i ei linje rett bak toppen av bakkekammen langs vegen til Ohain og skjulte ved den mesteparten av sin styrke for franskmennene.^[25] Fronten av slagfeltet var relativt kort, om lag 4 kilometer. Det tillét Wellington å stilla opp sina styrkar i djupn (infanteri i fleire rader), noko han gjorde i senter og på høgre flanke, heile vegen til landsbyen Braine-l'Alleud i vest, i forventing at prøysserne kom til å forsterka hans venstre flanke i aust i løpet av dagen.^[26]

Føre bakkekammen var det tre stadar som kunne forskansast. Sett frå nord var det heilt til høgre herregarden Hougoumont med eit stort hus, dekt bak tre. Nord for huset var ein hulvei som gjorde det mogleg å nå styrkane ved garden utan å usette seg for fiendtlig eld. Heilt til venstre låg storgården Papelotte. Både Hougoumont og Papelotte var forskansa og sikra med det Wellingtons flankar. Stillinga ved Papelotte kontrollerte òg vegen til Wavre der prøysserne låg. På vestsida av hovudvegen og føre resten av Wellingtons frontlinje var bondegarden La Haye Sainte som var forskansa med 400 lett infanteri frå the Kings German Legion.^[27] På motsett side av vegen var eit ubrukt sandtak kor 95th Rifla Regiment vart plassert som skarpskyttere.^[28] Stillinga gav ein åtakar store utfordringar. Eit forsøk på å angripa Wellingtons høgre flanke kravde at den forskansa stillinga ved herregarden Hougoumont vart sett til livs. Eit angrep på hans høgre senter tydde at åtakarane måtte marsjera mellom i kryssild mellom styrkane ved Hougoumont og La Haye Sainte. På venstre flanke ville eit angrep òg møtast med skotsalver frå La Haye Sainte og rifleskytterne i sandtaket. Eit forsøk på å omgå venstre flanke innebar å kjempa seg fram langs gatene og hekkane i Papelotte og over ganske våte marker.^[29]

Den franske styrken samla seg på ein annan bakkekant i sør. Napoléon kunne ikkje sjå Wellingtons stillingar og rykket fram med sina styrkar langs vegen mot Brussel. På høgre flanke var I. korps under Jean-Baptiste Drouet d'Erlon med 16 000 infanteri og 1 500 kavaleri pluss ein kavalerireserve på 4 700 mann. På venstre flanke var II. korps under Honoré Charles Reille med 13 000 infanteri, 1 300 kavaleri og ein kavalerireserve på 4 600 mann. I senter omtrent ved vegen sør for vertshuset La Belle Alliance var ein reserve omfattande Lobaus VI. korps med 6 000 mann, 13 000 infanteri frå keisargarden og ein kavalerireserve på 2 000 mann.^[30] Til høgre for den franske baktroppen var landsbyen Plancenoit og heilt til høgre skogen Boi sin de Paris. Napoléon leidde først slaga frå bondegarden Rossomme hvorfra han kunne sjå heile slagfeltet, men flytta til ei stilling nær La Belle Alliance tidleg på ettermiddagen. Kommando på slagfeltet (som då stort sett var skjult frå hans stilling) vart av Napoléon delegert til marskalk Ney.^[31]

Slaget

Taktikk/tilhøve under slaget Dei sentrale elementa i styrkane var infanteri (soldatar til fots, væpna med munnladningsgevær), artilleri (munnladekanoner trekt av hestar) og kavaleri (soldatar til hest, bevæpnet med pistol, sabel og på fransk side lanse). Når infanteriet vart angripe av kavaleri grupperte det seg i karré (firkanta formasjon) og om dei heldt formasjonen var dei i praksis umogleg å nedkjempa for kavaleristane.[32] Etter bruk av artilleri og kavaleri var det til sist infanteri mot infanteri, eventuelt støtta av kavaleri og artilleri, som avgjorde slaget.[33] Korkje dei angripne eller forsvarande infanteristyrke var garantert artilleri- og kavaleristøtte, dels kunne ressursane allereie forbrukast (kanonar tomme for ammunisjon eller kavaleristar drepe/skadd eller utan hestar) og dels kunne tilhøve på slagmarken hindra nytta, som faren for å treffa eigne infanteristar. Artilleriet var det elementet som forårsaka mest tap (daude og såra), sjølv om rekkjevidda var avgrensa, i praksis 800 meter eller mindre.[34][35][36] Presisjonen til artilleriet var òg dårleg, men så tett som styrkane stod ved slaget så forårsaka artilleriet betydelege tap og la eit stort psykologisk press på soldatane. Ein felles påkjenning (i tillegg til drap og såra rundt seg) for dei fleste av troppane frå dei tre styrkane (franske, britisk-allierte og prøyssiske) under slaget var støyen og røyken frå geværa og kanonane.

Førebuingar

Wellington stod opp mellom klokka 2 og 3 natt til 18. juni og skrev brev til daggry. Han hadde tidlegare skrive til Blücher og stadfest at han ville kjempa ved Mont-Saint-Jean viss Blücher kunne støtte han med minst eitt korps, elles ville han trekkja seg tilbake mot Brussel. Ved eit krigsråd seint på kvelden før hadde Blüchers stabssjef August von Gneisenau uttrykt mistro til Wellingtons strategi, men Blücher overtalte han til å støtta Wellingtons armé. Om morgonen fekk Wellington ei melding frå Blücher der han lova å støtta med tre korps.^[37]

Frå klokka 6 var Wellington ute og oversåg utplasseringa av styrkane. Ved Wavre var IV. korps under Bülow utpeikt for å leia marsjen til Waterloo. Korpset hadde ikkje delteke i slaget ved Ligny to dagar før og var uthvilte og i god forfatning. Korpset var plassert lengst unna Waterloo og rørt seg langsamt. Vegane var dårlege etter regnet til natta og Bülows soldatar måtte passera dei overfylte gatene i Wavre med 88 kanonar. Tilhøva vart ikkje betre då ein brann braut ut i Wavre og blokkerte fleire gater langs Bülows marsjrute. Resultatet var at siste del av korpset avmarsjerte klokka 10:00, seks timar etter fortroppen. Bülows soldatar vart følgd av I. korps, deretter av II. korps.^[38]

Napoléon åt frukost på bondegarden Le Caillou der han hadde overnatta, hans stabssjef marskalk Jean-dei-Dieu Soult foreslo at marskalk Emmanuel Grouchys styrkar skulle beordrast tilbake for å slutta seg til hovudstyrken, men Napoléon avfeia forslaget: «Berre fordi dere alle har vorte slått av Wellington trur dere at han er ein god general. Eg seier at Wellington er ein dårleg general, engelskmennene er dårlege soldatar og denne saka er ikkje meir enn å eta frukost.» Napoléons overraskande nedlatande kommentar bør sjåast i tilhøve til hans maksime at «i krig er moral alt» og at å anerkjenna fienden alltid er feil og vil reduserer moralen til eigne styrkar.^[39] Napoléon hadde hatt tilsvarande moralprekener før andre slag og denne morgonen hadde han ein stabssjef som var pessimistisk og nervøs. Han møtte òg innvendingar frå fleire av sina erfarne generalar.^[40] Han fekk òg overrekt rykte frå broren Jérôme Bonaparte om ein samtale mellom to britiske offiserar der det vart nemnt at prøyssiske styrkar var på marsj frå Wavre.^[41] Napoléon erklærte at prøysserne minst ville trenga to dagar på å koma seg og ville takast hand om av Grouchys styrkar.^[42] Bortsedd frå rykta var det ingen av kommandantane ved møtet som hadde informasjon om kor nær dei prøyssiske styrkane var, eller mistenkte at Blücher hadde planlagt å blanda seg inn i slaget.^[43]

I staden for å angripa om morgonen utsette Napoléon angrepet på grunn av dei gjennomvåte jordene som sinka kavaleri og særleg artilleri.^[44] Mange av hans troppar hadde slått leir godt sør for vertshuset La Belle Alliance og brukte òg tid på å koma i posisjon. Klokka 10:00 svarte han på ei melding han hadde motteke seks timar tidlegare frå Grouchy og bad han «marsjera mot Wavre (nord for Grouchy) for å nærma seg hovudstyrken» (vest for Grouchy) og såg «presse føre seg» prøysserne for å koma Waterloo «så snart som mogleg».^[45]

Klokka 11:00 utskreiv Napoléon ordre for slaget: General Honoré Reilles korps til venstre og general Jean-Baptiste Drouet d'Erlons korps til høgre skulle angripa landsbyen Mont-Saint-Jean. Denne ordren antok at Wellingtons stillingar var i landsbyen, i staden for den meir fremskutte posisjonen på bakkekanten.^[46] For å leggja til rette for dette, skulle general Jérôme Bonapartes divisjon gjera eit innleiande angrep på Hougoumont som Napoléon forventa vilja dra inn Wellingtons reservar.[58] Artilleri frå I. II. og VI. korps skulle så opne eld mot Wellingtons styrkar som eit stort samla batteri (fransk: grande batterie) frå om lag klokka 13:00. D'Erlons korps skulle deretter angripa Wellingtons venstre flanke, bryta gjennom og rulla opp linja frå aust mot vest. I sina memoarer skreiv Napoléon at hans føremål var å avskjera Wellingtons styrkar frå dei prøyssiske og pressa dem attende mot havet.^[47]

Første fase: Angrepet på Hougoumont

Porten på nordsida av herregarden Hougoumont som vart angripe av ein styrke under sekondløytnant Legros

Foto: Paul Hermans

Nøyaktig når slaget braut ut er usikkert.^[48] Wellington noterte i sina meldingar at «omkring klokka ti utførte Napoléon eit valdsamt angrep på vår stilling ved Hougoumont».^[49] Andre kjelder oppgjev at angripe byrja rundt klokka 11:30.^{[note 5]} Huset og det næraste området vart forsvart av fire lette kompani av britiske Foot Guards medan skogen og parken vart forsvart av jegerar frå Hannover og 1./2.^{[note 6]} Nassau.^[50] Det innleiande angrepet frå generalmajor Pierre François Bauduins brigade rydda skogen og parken, men vart drive tilbake av britisk artilleribeskytning og kosta Bauduin livet.^[51] Medan dei britiske kanonane var oppteke med ein artilleriduell med fransk artilleri, klarte eit nytt angrep frå generalmajor Jean-Louis Soyes brigade og restane av Bauduins brigade å nå den nordlege porten til huste. Sekondløytnant Legros slo inn porten med ein øks og nokre franske troppar lukkast å trenga inn i gårdsrommet. 2nd Coldstream Guards og 2./3.^[52] Foot Guards kom til unnsetning. Det vart ein forferdeleg nærkamp og dei britiske soldatane klarte å lukka porten for dei franske soldatane. Dei gjenverande franske soldatane i gårdsrommet vart alle drepe; berre ein ung gut som var trommeslagar vart spara.

Kampane heldt fram heile ettermiddagen, garden vart omringa av lett fransk infanteri som òg angreip troppane bak Hougoumont. Wellingtons styrkar forsvarte huset og hulveien som gjekk nordover, det som frå fransk side var tenkt som ein mindre aksjon vart etter kvart «eit slag i slaget». Napoléon beordra etter kvart eit artilleribombardement av huset for å setja den i-en brann.^{[note 7]} Det ende med at alt vart øydelagt, bortsedd frå kapellet. Du Plats brigade frå the King's German Legion vart send fram for å forsvara hulveien, noko dei måtte gjera utan støtte frå høgare offiserar. Dei vart sist til avløyst av 71st Foot (eit britisk infanteriregiment). Generalmajor Frederick Adam sin 3rd (Light) Brigade vart vidare forsterka av oberst Hugh Halketts 3rd Hanoverian Brigade og slo attende vidare angrep frå infanteri og kavaleri frå Reilles styrkar. Dei britisk-allierte styrkane ved Hougoumont heldt ut inntil slaget var over.

Jeg hadde besatt stillingen med en avdeling fra general Byngs brigade med Guards, som var i posisjon bak og den var for en stund under kommando av oberstløytnant MacDonald og deretter under oberst Home og jeg er glad for å legge til at den ble holdt, gjennom hele dagen, med tapperhet av disse modige troppene, på tross av de gjentatte forsøkene fra store fiendestyrkar på å erobre den.

Kampane ved Hougoumont var i utgangspunktet eit avleiande angrep for å trekkja inn Wellingtons reservar, men utvikla seg til ein kamp som varte heile dagen og drog inn franske reservar.^[53] Det er grunn til å tru at både Napoleon og Wellington såg på Hougoumont som ein nøkkel for å vinna slaget. Hougoumont var ein del av det området av slagfeltet som Napoleon kunne sjå,[67] og han heldt fram å senda troppar til det og dets omgivnader (33 bataljonar, totalt 14 000 soldatar). Sjølv om huset aldri inneheldt store styrkar, sette Wellington inn 21 bataljonar (12 000 soldatar) for å halda hulveien open for etterforsyning av friske troppar og ammunisjon til bygningane. Han flytta fleire artilleribatteri frå det hardt pressa senter for å støtta Hougoumont, og uttalte etterpå at «utgangen av slaget vart endra ved lukkinga av portane ved Hougoumont».^[54][55]

Andre fase: Første franske infanteriangrep

Kartskisse over slaget ved Waterloo. Napoléons einingar er i blått, Wellingtons i raudt, Blüchers einingar frå aust og nordaust i grått.

Dei 80 kanonane i Napoléons «stort batteri» opna eld i senter av slagfeltet klokka 11:50.^{[note 8]} Det franske artilleriet var plassert for langt tilbake til å kunna sikta presist og dei einaste troppane dei kunne sjå var tiraljørar (engelsk: skirmishers) frå regimenta under kommando av generalmajorane James Kempt, Denis Pack og generaløytnant Hendrik George dei Perponcher Sedlnitskys 2. nederlandske divisjon (dei andre styrkane stod eller låg i ly bak åskammen).[70] Det franske bombardementet forårsaka likevel store skadar.^{[note 9]} Sjølv om nokre prosjektil forsvann i den regnvåte bakken, traff dei fleste målet på motsett side av bakkekammen. Bombardementet tvinga kavaleriet i the Union Brigade (i tredje linje) til å flytta seg til venstre, tilsvarande gjorde kavaleribrigaden the Scots Greys, for å redusera tapsraten.^[56]

Om lag klokka 13:00 såg styrkane til Napoléon dei første kolonnane med prøyssere ved landsbyen Lasne-Chapelle-Saint-Lambert, seks til åtte kilometer (marsjen til tre timar for ein armé) unna på den høgre flanken.^[57][58] Napoléon lét senda ei melding til marskalk Grouchy for å få han til å flytta sina styrkar mot Mont-Saint-Jean (Waterloo) og angripa dei prøyssiske styrkane.^[59] Marskalk Grouchy hadde følgt Napoléons tidlegare ordre om å forfølgja dei prøyssiske styrkane mot Wavre, og han var for langt vekk til å nå frami tide. Han fekk heller ikkje brevet med ordren før om lag klokka 17. Grouchy vart rådd av sin underordna, general Étienne Maurice Gérard om å «marsjera mot lyden av kanonane», men Grouchy halde fast ved sina ordre og angreip baktroppen til det prøyssiske III. korps, ledet av generalløytnant Johann Adolf von Thielmann, i kva som vart slaga ved Wavre.

Kort etter klokka 13:00 byrja det franske I. korps' angreip mot dei britisk-allierte senteren til styrkane.^[60] General d'Erlon, såvel som marskalk Ney, hadde kjempa mot Wellington i Spania og var kjent med hans taktikk med massive salver frå muskettar på kort hold. I staden for dei vanlege franske kolonnane med ni soldatar i breidda rykte kvar divisjon fram med bataljonane på linje.^{[61][note 10]} Detta lét dem konsentrera ildgiving, men gjorde det vanskelegare å manøvrera og flytta seg raskt.^[62]

I byrjinga av angrepet var den franske angrepsformasjonen effektiv. Divisjonen på venstre flanke, under general François-Xavier Donzelot, rykket fram mot La Haye Sainte. Medan ein fransk bataljon angreip forsvararane i front spreidde dei andre bataljonane seg ut til kvar side og med støtte av fleire skvadronar med kyrassérer klarte dei å isolera garden. The King's German Legion forsvarte garden standhaftig. Kvar gong dei franske åtakarane freista å koma over murane klarte dei undertallige tyskarane å halda dem unna. Prinsen av Oranien såg at La Haye Sainte hadde vorte isolert og freista å forsterka forsvararane med å senda fram Lünebergbataljonen frå Hannover. Franske kyrassérer som hadde skjult seg, angreip og nedkjempa raske styrken. Dei rei så forbi La Haye Sainte, nesten til kanten av åskammen, der dei dekte general d'Erlons venstre flanke medan han angreip.^[63]

Om lag klokka 13:30 byrja general d'Erlon å senda fram sina tre divisjonar, rundt 14 000 mann, langs ein front på 1 000 meter mot Wellingtons venstre flanke. Dei møtte den nederlandske 1. Brigade van Bylandt tilhøyrande 2. nederlandske divisjon med 6 000 mann, flankert av dei britiske brigadane til generalmajorane Kempt og Pack. Den andre linja til dei britisk-allierte styrkane bestod av britiske og hannoveranske troppar under generalløytnant Thomas Picton. Pictons soldatar låg ned på bakken på baksiden av åsryggen. I tillegg hadde brigaden Bijlandt utplassert tiraljørar ved hulveien og i forkant av åsryggen. Resten av brigaden låg ned rett bak vegen.^{[note 11][note 12]}

Fransk kanonen til 6 pund, støypt i 1813 i Metz, erobra i slaga ved Waterloo, no i Tower of London.

Den franske framrykkinga jaga inn dei britisk-allierte tiraljørane og nådde hulveien. Då dei kom dit reiste generalmajor Packs menn seg, grupperte seg i formasjon på fire linjer, rykte fram og opna eld. Dei franske styrkane forventa motstand. Dei hadde rykt fram tilnærma på linje, dei returnerte elden og pressa dei britiske troppane. Sjølv om angrepet stansa opp i sentrum byrja den britisk-allierte linja føre d'Erlons høgre flaug å svikta. Til venstre for brigaden kor den 7. nederlandske militsen stod vart «nokre få rekkjer skote ned og det vart følgjeleg ei opning i linja.» Bataljonen hadde ingen reservar og kunne ikkje lukka opninga.^{[64][note 13]} General d'Erlons styrkar pressa seg gjennom dette gapet i den britisk-allierte forsvarslinja og dei gjenverande bataljonane i brigaden Bylandt (8. nederlandske militsbataljon og 7. belgiske linjebataljon) vart tvinga til å trekkja seg tilbake til formasjonen til 5. nederlandske militsbataljon, som var i reserve mellom generalløytnant Pictons troppar om lag 100 skritt bak. Dei vart der omgruppert under kommando av oberst Pieter Hendrik van Zuylen van Nijevelt.^{[note 14][note 15]} Rett etter beordra prinsen av Oranien eit motangrep.

Generalløytnant Picton vart drepen og generalmajor Willem Frederik van Bylandt vart såra og evakuert frå slagfeltet. Han overførte difor kommandoen til oberstløytnant Dei Jongh.^{[note 16]} Dei franske styrkane pressa dei britisk-allierte styrkane tilbake langs hulveien, og den britiske forsvarslinja var i oppløysing. Rundt klokka 14 såg franskmennene under Napoléon til å kunna vinna slaget.^[65]

Angrepet til det tunge britiske kavaleriet

{{Sitat|Våre kavalerioffiserer synes å ha lagt seg til en vane om å galoppere mot alt. De vurderer aldri situasjonen, tenker aldri på å manøvrere foran fienden og holder aldri igjen eller har en reserve. I denne kritiske situasjonen beordra generalmajor Henry Paget (hertugen av Uxbridge) sina to brigadar med tungt kavaleri - som hadde gruppert seg usett for franskmennene bak åskammen - å angripa for å støtta det hardt pressa britisk-allierte infanteriet. Den 1. kavaleribrigaden, kjent som the Household Brigade, under kommando av generalmajor Lord Edward Somerset, bestod av garderegiment: 1. og 2. regiment Life Guards, Royal Horsa Guards og 1st King's Dragoon Guards. Den andre kavaleribrigaden under kommando av generalmajor William Ponsonby, bestod av The Royal Dragoons, Royal Scots Greys og den irske 6. (Inniskilling) Dragoons, alle tre regiment med tunge dragonar.^[66][67]

Britisk kavaleri i angreip

Tegning av: Richard Knötel (1857-1914)

Meir enn 20 år med krig på det europeiske kontinentet hadde gått hardt utover mengda eigna tunge hestar. Dei britiske styrkane hadde derimot ikkje vore i krig på lengje og hadde gjennomgåande betre hestar enn franskmennene. Regimentet The Scots Greys hadde til dømes ikkje vore i krig sidan 1795.^[68] Dei britiske kavaleristane hadde fått utmerkt trening i bruk av sverd på hest, men mangla røynsla til franskmennene med manøvrering i store formasjonar og hadde lita praktisk krigsrøynsle.^[69] Ifølgje Wellington hadde dei avgrensa med både taktiske kunnskapar og sunn fornuft.

Dei to kavaleribrigadane hadde ein samla styrke på rundt 2 000 mann (2 651 offisiell styrke). Angrepet vart leidd av Uxbridge, berre ei mindre mengd skvadronar vart halde i reserve.^{[note 17]} Det er bevis for at hertugen av Uxbridge om morgonen før slaget gav ein ordre til alle brigadekommandantane om å setja inn sina styrkar på eige initiativ, då direkte ordre frå han moglegvis ikkje kom fram, og til å «støytte forflytninger i fronten».[85] Det synest som Uxbridge forventa at brigadane til generalmajorane John Ormsby Vandeleur, Hussey Vivian og det nederlandske kavaleriet kom til å støtta det britiske tunge kavaleriet. Uxbridge beklaga seinare at han sjølv leidde angrepet, då han i staden skulle ha organisert ein passande reserve.[86]^[70]

The Household Brigade passerte åskammen og angreip nedover skråninga. Kyrassérene som forsvarte general d'Erlon's venstre flanke var framleis spreidd og vart pressa over hulveien og jaget på flukt.^[71] Hulveien verkte som ei felle og førte det flyktande franske kavaleriet mot den høgre fløya til eigne styrkar. Nokon av kyrassérene fann seg trengd inne av dei bratte sidene av hulveien, med ein forvirra masse av eige infanteri i front, beskutt av 95th Vert rifla frå nordsida av hulveien og pressa av generalmajor Somersets tunge kavaleri bakfrå.^[72] Det uventa ved å kjempa mot pansra fiendar imponerte dei britiske kavaleristane, noko som vart skrive ned av kommandanten for the Household Brigade.^[73]

I fortsettelsen av angrepet slo skvadronane til the Household Brigade såg brigadegeneral Aulards 2. brigade. På trass av forsøk på å kalla dei engelske kavaleristane attende heldt fram dei forbi bondegarden La Haye Sainte. Nedst i åssiden møtte dei - med sprengte hestar - brigadegeneral Schmitzs 1. brigade gruppert i karré (militær formasjon der styrken dannar ein firkant).^[74]

Til venstre for dem red the Union Brigade gjennom linjene til dei franske infanteristane. Frå senter og mot venstre flanke nedkjempa the Royal Dragoons brigaden til brigadegeneral Bourgeois og erobra fana til 105. Régiment dei Legne. Det irske regimentet The Inniskillings jaga den andre brigaden i generalløytnant Joachim Jérôme Quiot du Passages 1. divisjon, og the Scots Greys angreip det fremste franske regimentet, 45. Régiment dei Legne, medan det heldt på å omgruppera seg etter å ha passert hulveien og brote gjennom hekken under forfølginga av det britiske infanteriet. The Greys erobra fana til 45. og overmanna brigadegeneral Greniers brigade.^[75][76] Detta var dei einaste fanene erobra frå franskmennene under slaget. På Wellingtons ytre venstre flanke hadde 4. divisjon under divisjonsgeneral (fransk: général dei division) Pierre François Joseph Durutte hatt tid til å gruppera seg i karré og motstå angrep frå grupper av the Scots Greys.

Menig lansenér (fransk: Chevau-légers) som jaga the Union Brigade på flukt.

Fargelagt litografi av: Joseph Louis Hippolyte Bellangé (1800–1866)

Offiserane i kavaleriregimenta the Royals og Inniskillings fann det like vanskeleg som sina kollegaer i the Household Cavalry å halda troppane tilbake. Etter å ha teke tap og under omgruppering var the Scots Greys og resten av the Union Brigade føre den franske hovudlinja.[94] Hestane var sprengt og styrken var i uorden, utan omgrep om kva deres neste felles mål var. Nokon angreip nærliggande kanonbatteri tilhøyrande «stort batteri».[95] Sjølv om kavaleristane i the Greys korkje hadde tida eller midla til å øydeleggja kanonane eller fjerne dei, så sette dei mange kanonar ut av spel ved at kanonmannskapa vart drepe eller rømde slagmarken.^[77] Napoléon beordra raskt eit motangrep frå Farine og Travers kyrassérbrigader og Jaquinots to regiment Chevau-léger (lett og medium kavaleri) tilhøyrande I. korps leitte kavaleridivisjon. Uorganisert og virrande rundt i botnen av skråninga mellom herregarden Hougoumont og vertshuset La Belle Alliance vart the Scots Greys og resten av det tunge britiske kavaleriet overraska av motangrepet til divisjonsgeneral Jean-Baptiste Milhauds kyrassérer, støtta av lansenérer frå Jaquinots kavaleridivisjon.[97]

Medan generalmajor Ponsonby freista å samla sina kavaleristar mot angrepet frå dei franske kyrassérene vart han angripe av divisjonsgeneral Jaquinots lansenérer og teke til fange. Ei gruppe kavaleristar frå the Scots Greys freista å frigjera han, men lansenéren som hadde teke han til fange drap Ponsonby og deretter tre av the Scots Greys som hadde freista å redda sin brigadekommandant.[94] På det tidspunktet Ponsonby daude hadde overtaket skifta til franskmennene. Divisjonsgeneralane Milhauds og Jaquinots kavaleristar jaga the Union Brigade frå sletta. Resultatet var svært store tap for det britiske kavaleriet.^[78][79] Eit motangrep av britiske lette dragonar under generalmajor Vandeleur og nederlandsk-belgiske leitte dragonar og husarar under generalmajor Ghigny på venstre flanke og nederlandsk-belgiske karabinerer under generalmajor Trip i senter slo tilbake det franske kavaleriet.^[80]

Alle tapstall for kavaleribrigadane etter angrepet er anslag, sidan tapstall berre vart registrert etter dagen var omme og er for heile slaget.^{[81][note 18]} Nokre historikarar, blant dei Barbero, trur at dei offisielle listene tenderer til å overdriva mengda kavaleristar som var tilstades i skvadronane på slagmarken og at tapa proporsjonalt difor er endå høgare enn kva dei offisielle tala viser.^{[82][note 19]} The Union Brigade tapte mange av både offiserar og menige (inkludert øvstkommanderande, generalmajor William Ponsonby og oberst Hamilton frå the Scots Greys). Store tap hadde òg the 2nd Life Guards og the King's Dragoon Guards of the Household Brigade (med oberst Fuller, kommandant for the King's DG blant dei drepne). Brigadane the 1st Life Guards, heilt på høgre fløy av angrepet og the Blygjest, som danna ein reserve, hadde halde saman og hadde med det langt lågare tapstall.^{[83][note 20]} Dei offisielle oversyna for begge brigadar vart oppgjeven til 2 651 medan Barbero og andre anslår det reelle talet til å vera rundt 2 000 og dei offisielle registrerte tapa for dei to tunge kavaleribrigadane under slaget var 1 205 mann og 1 303 hestar.^{[note 21][note 22]}

Nokre historikarar, som Chandler og Weller, hevdar at det tunge britiske kavaleriet vart øydelagd som ein funksjonsdyktig styrke etter deres første, storslegne angrep. Barbero konstaterer at the Scots Grey praktisk talt vart utradert og at dei to andre regimenta i the Union Brigade hadde tilsvarande tap.^[84] Andre historikarar, som Clark-Kennedy og Wood, siterer britiske øyenvitner der det vert fortalt om enno innsats frå det tunge kavaleriet. Dei gjekk fleire gonger til motangrep mot fransk kavaleri (begge brigadar),[105] stoppa eit kombinert kavaleri og infanteriangrep (berre Household Brigade),[109][110] vart brukt til å styrkja moralen til nærliggande einingar under krisesituasjonar og dekt hol i den britisk-allierte linja forårsaka av store tap hos infanteriformasjonar (begge brigadar).[113] Denne tenesta vart utført til ein høg pris, då nærkamp med fransk kavaleri, karabinskot, skot frå muskettane til infanteristane og dødligst av alt - artilleriild - stadig reduserte mengda «effektive kavaleristar» (engelsk: effective) i dei to brigadane.^{[85][86][87][88][89][90][91][92][93][note 23]} Rundt klokka 18 kunne heile Union Brigade berre stilla tre skvadronar, på trass av det gjekk desse til motangrep mot fransk kavaleri og tapte halve styrken i kampen. Ved slutten av slaget kunne dei to brigadane tilsaman stilla ein skvadron.[118][119]

Det franske angrepet under general d'Erlons I. korps hadde involvert 14 000 mann, men vart drive tilbake med eit samla tap på 3 000 mann, inkludert over 2 000 mann teke til fange.^[94][95] I tillegg til tapet av soldatar førte det mislukka angrepet til tap av tid, mange einingar var splitta og klokka vart om lag 16 før d'Erlons I. korps var reorganisert. Element av dei prøyssiske styrkane var då iferd med å koma slagfeltet på den høgre flanken til franskmennene, men Napoléon hadde allereie beordra divisjonsgeneral Georges Moutons (greiv av Lobau) VI. korps å flytta seg for å halda dei tilbake før d'Erlons angrep byrja.

Tredje fase: Det franske kavaleriangrepet

Marskalk Michel Ney i spissen for det franske kavaleriangrepet

Malt av: Louis Dumoulin (1860–1924)

Litt før klokka 16:00 merkt marskalk Ney seg eit teikn på tilbaketrekning frå senter av dei britisk-allierte styrkane. Han feiltolket evakueringa av skadde, trudde det var ein byrjande retrett, og freista å utnytta det. Etter nederlaget til d'Erlons I. korps hadde han få infanterireservar igjen, det meste av infanteriet hadde anten vorte sett inn i det nytteløse angrepet mot Hougoumont eller i forsvaret av den franske høgre flanken. Ney freista difor å slå dei britisk-alliertes senter med berre kavaleri.^[96] I første angrepsbølgje vart divisjonsgeneral Édouard Jean Baptiste Milhauds reserve kavalerikorps med kyrassérer og divisjonsgeneral Charles Lefebvre-Desnouettes' leitte kavaleridivisjon frå keisargarden, med totalt rundt 4 800 mann sett inn. Då denne angrepsbølgja vart slegen attende vart divisjonsgeneral François Étienne dei Kellermanns tunge kavalerikorps og divisjonsgeneral Claude Étienne Guyots tunge kavaleri tilhøyrande keisargarden sett inn, totalt rundt 9 000 mann i 67 skvadronar.^[97]

Wellingtons infanteri reagerte på kavaleriangrepet med å danna karré.^{[note 24]} Wellington beordra sina artilleristar til å søkja dekning inne i karréen ved angrep frå kavaleri, for å returnera til kanonane og halda fram ildgiving ved det fiendtlige retretten til kavaleriet. Øyenvitner til det britiske infanteriet registrerte så mange som 12 kavaleriangrep, sjølv om dette sannsynlegvis inkluderer påfølgjande angrepsbølgjer av same angrep, totalt mengd angrep var utvilsamt færre.^[98][99] General Kellermann som innsåg det meiningslause i angrepa freista å halda elitebrigaden med karabinerere i reseve, men marskalk Ney insisterte på at dei skulle delta.^[100]

«Artillerioffiserane visste avstanden så nøyaktig, at kvart skot og granat traff i sjølve senter av angrepet» (Original inskripsjon og teikning

Tegning av: George Jones

Denne typen samla kavaleriangrep bygde nesten utelukkande på den psykologiske sjokkeffekten på motstandaren.^[101] Støtte av nærliggande artilleri kunne riva opp karréer så kavaleriet kunne trenga inn og kjempa mot infanteristane, men i slaget ved Waterloo var samordning mellom fransk kavaleri og artilleri ikkje særleg bra. Det franske artilleriet kom ikkje nær nok, i store nok mengder, til å ha ein avgjerande verknad.^[102] Dei franske kavaleriangrepa vart gjentekne gonger avvist av britisk infanteri i karré, av britisk artilleribeskytning medan det franske kavaleriet trekte seg tilbake for å omgruppera seg og av motangrep frå Wellingtons leitte kavaleriregiment, den nederlandske tunge kavaleribrigaden og den gjenverande styrken frå the Household Cavalry.

Minst ein britisk artillerioffiser lét vêr å følgja Wellingtons ordre om å søkja dekning i næraste karré under dei franske kavaleriangrepa. Kaptein Cavalié Mercer som kommanderte 'G' Troop, Royal Horsa Artillery, såg på troppane frå Braunschweig som var utplassert på kvar side av hans kanonar som så nervøse at han heldt sit batteri med seks 9-kanonane til pund i verksemd under heile kavaleriangrepet, og med stor effekt:^{[note 25]}

Jeg lot dem rykke frem uskadd inntil fronten av kolonnen var mellom femti eller seksti yard (om lag 45-55 meter) unna, og ga så ordren om ild. Effekten var fryktelig. Nesten hele fortroppen falt med en gang, og kanonkulen (salvene var en blandet kardesk med muskettkuler kombinert med en større, massiv jernkule), som trengte inn i kolonnen skapte forvirring langs sin bane ... avfyringen av alle kanonene ble etterfulgt av en nedmeiing av menn og hester lik den som gress for en ljå.

Av ukjende grunner vart det ikkje gjort noko forsøk frå dei franske kavaleristane for å uskadeleggjera kanonane ved å spikra fenghullet medan dei var inne i dei britisk-allierte linjene. I samsvar med Wellingtons ordre var artilleristane difor istand til å returnera til kanonane og skyta på det franske kavaleriet medan dei trekte etter kvart seg tilbake angrep. Etter ei rekkje angreip på åsryggen ved Mont-Saint-Jean trekte dei franske kavaleristane seg tilbake, med store tap og utan å ha oppnådd noko gjennombrot.^{[note 26]}

Tapstall for dei franske kavaleristane er vanskeleg å anslå. Leiande offiserar, særlege generalane, hadde store tap. Fire divisjonskommandantar vart såra, ni brigadegeneralar vart såra, og ein drepen. Det var eit klårt teikn på deres mot og vane med å leia frå fronten. Den franske historikaren Henry Houssaye oppgjev at Grenadiers à Cheval bestod av 796 mann den 15. juni, men berre 462 den 19. juni, medan Régiment dei l'Impératrice Dragon sin mista 416 av 816 over same periode.^[103] Divisjonsgeneral Guyots tunge kavaleridivisjon mista 47 % av sin opphavlege styrke.

Det vart etter kvart klårt, sjølv for Ney, at kavaleri åleine oppnådde lite. I seinaste laget organiserte han eit samla angrep, med divisjonsgeneral Bachelus divisjon og oberst Tissots regiment (frå divisjonsgeneral Foys divisjon, frå Reilles II. korps, om lag 6 500 infanteristar) pluss dei franske kavaleristane som framleis var istand til å kjempa. Detta angrepet gjekk langs mykje av den same vegen som dei føregåande angrepa av tungt kavaleri.[131] Det kombinerte franske angrepet vart stoppa ved eit motangrep av kavaleri frå the Household Brigade leidd av Uxbridge. Det britiske kavaleriet klarte likevel ikkje å slå det franske infanteriet og måtte trekkja seg tilbake etter tap frå infanteristane #seg muskettild.[132]

Uxbridge rapporterte at han freista å leia nederlandske karabinerer under generalmajor Albert Dominicus Trip van Zoudtlandt til å gjenoppta angrepet og at dei nekta å følgja han. Andre medlemmar av den britiske kavaleristaben kommenterte òg denne hendinga.[133] Det er likevel inga støtte for dette i nederlandske eller belgiske kjelder.^{[note 27]} I mellomtida vart Bachelus og Tissots infanteristar og deres kavaleristøtte hardt ramma av artilleribeskytning og muskettild frå generalmajor Adam sin infanterbrigade og dei franske åtakarane trekte etter kvart attende seg.[131] Sjølv om det franske kavaleriet påførte Wellingtons senter få direkte tap, så var tapa frå fransk artilleri store. Wellingtons kavaleri, bortsedd frå generalmajorane John Vandeleurs og Hussey Vivians brigadar heilt på venstre flanke, hadde alle vorte sett inn i slaget, og hadde teke store tap. Situasjonen verkte så desperat at the Cumberland Hussars, det einaste kavaleriregimentet frå Hannover som deltok, rømde frå slagmarken og spreidde panikk heilt til Brussel.[134]^{[note 28]}

Fjerde fase: Erobringa av La Haye Sainte

Storminga av La Haye Sainte

Tegning av: Richard Knötel (1857-1914)

Omtrent samstundes med Neys kombinerte infanteri- og kavaleriangrep på senter og høgre del av Wellingtons linje vart element av d'Erlons I. korps samla, leidde av 13. Régiment dei Légère, og gjorde eit fornya angrep på La Haye Sainte. Angrepet lukkast, delvis fordi the King's German Legion gjekk tom for ammunisjon. Dei modige tyske soldatane hadde halde senter av slagmarken nesten heile dagen og hindra den franske framrykkinga.^[104][105] Marskalk Ney flytta deretter beredent artilleri (ridende artilleri) opp mot Wellingtons senter og byrja å skyta mot infanteristane #seg karréer på nært hold med kardesk. Regimenta 30th og 73rd hadde så store tap at dei måtte trekkja saman for å danna ein brukbar karré.^[106]

Erobringen av La Haye Sainte av franskmennene var en meget farlig hendelse. Det åpnet selve senter i den britisk-allierte styrken, og plasserte fienden på en avstand av 60 yards (55 meter) av det senteret. Franskmennene kastet ikke bort noe tid med å dra fordel av dette, de presset frem infanteri støttet av kanoner, som lot de holde en svært destruktiv ildgiving på Altens venstre og Kempts høyre ...

Kva Napoléon trong for å halda fram angrepet hadde skjedd.^[107] Marskalk Ney var nær å bryta gjennom senter av dei britisk-allierte styrkane.

Saman med artilleriilden vart dei britisk-allierte styrkane òg beskutt av franske tiraljørar frå La Haye Sainte. Situasjonen var så kritisk at fanene til 33rd regiment og Halketts brigadar vart sende til bakre linjer for å sikra dei, skildra av historikaren Alessandro Barbero som, «... eit tiltak som sakna sidestykke.».^[108] Generalløytnant Carl von Alten beordra ein enkelt bataljon frå King's German Legion å gjenerobre La Haye Sainte. Bataljonen under oberst Ompteda klarte å jaga vekk nokre franske tiraljørar, men vart så angripe av franske kyrassérer i flanken. Ompteda vart drepe og bataljonen nedkjempa. Eit nederlandsk-belgisk kavaleriregiment som vart beordra til å angripa flykta i staden frå slagfeltet, beskutt av sit eige infanteri. Generalmajor Merlens 3. Brigade Lichte Cavalerie angreip det franske artilleriet som hadde teke stilling nær La Haye Sainte men vart nedkjempa. Den nederlandske kavaleridivisjonen, Wellingtons siste kavalerireserve bak det britisk-allierte senter hadde tapt halvparten av sin styrke. På trass av sina tap var det franske kavaleriet framleis ein trussel og tvang det britisk-allierte infanteriet til å halda seg i karré. Stadig meir fransk artilleri vart braka framover.^[109]

Eit fransk artilleribatteri rykte fram til rundt 300 yards (om lag 270 meter) frå der 1./1. Nassau stod i karré og beskytninga gav store tap. Eit anna fransk batteri rykte fram til flanken av kaptein Mercers batteri, skaut ned hestane og pressa Mercer og hans artilleristar tilbake, han mintest seinare, «Farten og presisjonen på denne ildgivinga var ganske skremmande. Nesten kvart skot ramma og eg forventa at vi alle ville utslettast. ... Saltoskene vart i mange tilfelle reva frå ryggen til hestane ... Ein granat eg såg eksploderte under dei to finaste trekkhestane i troppen og ned gjekk dem.»

Franske tiraljørar besette dominerande stillingar, spesielt på ei kolle som låg høgare enn regimentet the 27th Foot. Ute av stand til å bryta karréformasjonen grunna det franske kavaleriet hadde regimentet inkje høve for å angripa og måtte utstå beskytninga. Ildgivinga påførte regimentet store tap og the Inniskillings mista to-tredjedelar av styrken i løpet av tre til fire timar.^[110]

I denne perioden av slaget vart mange av Wellingtons generalar og rådgjevarar drepe eller såra, blant dei generalmajor Somerset, oberstløytnant Gordon, oberst dei Lancey, generalløytnant Alten og generalmajor Cooke.^[111] Situasjonen var kritisk og Wellington, innestengt i ein karré og uvitande om hendingane utanfor den, var desperat for tilkoma til dei prøyssiske styrkane og støtte.

Tilkome av IV. prøyssiske korps: Plancenoit

Natten eller prøysserne må komme.

Angrepet til prøyssiske styrkar på landsbyen Plancenoit

Malt av: Adolf Northern (1828-1876)

General Friedrich Wilhelm von Bülows IV. korps var den første prøyssiske styrken som kom den franske høgre flanken, han retta styrken mot Plancenoit for å nytta den som eit springbrett mot dei bakre franske stillingane. Feltmarskalk Blücher ynskte å sikra sin høgre flanke ved at styrken trong fram gjennom skogen Boi sin de Paris.^[112] Blücher og Wellington hadde utveksla meldingar sidan klokka 10:00 og hadde avtalt fremstøtet mot Frichermont dersom Wellingtons senter var under angrep.^[113][114]

Omtrent på denne tida, medan det franske kavaleriangrepet pågikk for full styrke vart 15. brigade frå IV. korps send for å få kontakt med styrkane frå Nassau på Wellingtons venstre flanke, i området Frichermont-La Haie, brigaden sin beredne artilleri og ekstra artilleri var utplassert på dets venstre flanke for støtte.^[115] Napoléon sende divisjonsgeneral Lobaus VI. korps for å avskjera resten av Bülows IV. korps som heldt fram mot Plancenoit. Den prøyssiske 15. brigaden dreiv Lobaus styrkar ut av Frichermont med eit bajonettangrep og heldt så fram opp høgdene ved Frichermont, beskjøt franske jegerar med 12-kanonane til pund og pressa på mot Plancenoit. Dette leidde Lobaus korps til retrett til området ved Plancenoit, pressa Lobau forbi baktroppane til Armee Du Nords høgre flanke og var ein direkte trussel mot dets einaste retrettvei. Den 16. prøyssiske brigaden under von Hiller pressa òg framover mot Plancenoit.

Napoléon hadde sendt alle dei åtte bataljonane i den unge garden (fransk: la jeune Garde) for å forsterka styrkane til Lobau, som var hardt pressa av prøysserne. Den unge garden gjekk til motangrep og etter svært harde kampar sikra dei landsbyen Plancenoit, men vart så utsett for nye angrep frå prøysserne og drevet ut av Plancenoit.^[116] Napoléon sende to bataljonar av keisargarden inn i Plancenoit og etter å ha kjempa seg fram med bajonettane gjenerobret denne styrken landsbyen.

Zieten sin flankemarsj

Situasjonen frå 17:30 til 20:00

Tegning av: Gregory Fremont-Barnes (sjefsredaktør)

Seint på ettermiddagen hadde general Zietens I. korps kome i styrke i området rett nord for garden La Haie, mot Wellingtons venstre flanke. General Müffling som var dei prøyssiske styrkane #seg liasonoffiser hos Wellington red for å koma korpset i møte. Zieten hadde då fått fram sin 1. brigade, men hadde vorte bekymra over synet av soldatar på vidvanke (engelsk: stragglers) og skadde frå avdelingane frå Nassau og den prøyssiske 15. brigaden. Zieten fekk inntrykk av at styrkane trekte seg tilbake og i det han var usikker på om hans eigne styrkar ville blandast inn i ein generell retrett byrja han å flytta sina styrkar vekk frå Wellingtons flanke og i retning den prøyssiske hovudstyrken nær Plancenoit. Då general Müffling oppdaga detta fekk han overtydd Zieten at han måtte støtte Wellingtons venstre flanke. General Zieten beordra sina troppar til å gjenoppta marsjen mot Wellington og tilkoma av hans styrke tillét Wellington å forsterka sit hardt pressa senter ved å flytta kavaleri frå venstre flanke.^[117]

Det prøyssiske I. korps heldt fram å angripa dei franske styrkane føre Papelotte. Om lag klokka 19:30 var stillinga for dei franske styrkane bøygd i ein slag bua, linja gjekk frå Hougoumont på venstre flanke, via garden La Haie Sainte til Plancenoit på høgre flanke.^[118] Divisjonsgeneral Duruttes styrkar hadde teke stillingane ved La Haie Sainte og Papelotte i ei rekkje med angrep, men trekte no attende seg bak Smohain utan å kunna stoppa det prøyssiske 24. regimentet då det gjenerobret begge stadar. Det 24. prøyssiske regiment rykte fram mot dei nye franske stillingane, vart slått tilbake og angreip igjen støtta av schlesiske riflemenn (tysk: schützen) og F/1. milits (tysk: landwehr).^[119] Dei franske styrkane trekte først seg bakover for det fornya prøyssiske angrepet, men prøvde så å halda stand, gjenerobre Smohain og halda fast på åskammen og dei siste husa i Papelotte.

Det 24. prøyssiske regiment fekk kontakt med ein skotsk bataljon heilt på sin høgre flanke og saman med det prøyssiske 13. militsregimentet dreiv dei dei franske styrkane ut av desse stillingane. Heldt fram angreip frå 13. prøyssiske regiment og 15. brigade tvinga dei franske styrkane vekk frå Frichermont.^[120] Divisjonsgeneral Duruttes divisjon, i ferd med å angripast av skvadronar frå kavalerireserven til general Zietens I. korps, trekte seg ut av slagfeltet. Det prøyssiske I. korps rykte så fram til vegen mot Brussel, som samstundes var den einaste retrettveien for dei franske styrkane.

Femte fase: Angrepet til keisargarden

Med Wellingtons senter utsett etter La Haye Saintes fall og fronten ved Plancenoit mellombels stabilisert sette Napoléon inn sin siste reserve, den såg langt ubeseirede keisargarden.^[121] Angrepet som byrja rundt klokka 19:30 var meint å trenga gjennom Wellingtons senter og pressa hans styrkar vekk frå prøysserne. Det er uklart kva for styrkar som deltok, men sannsynlegvis deltok fem bataljonar av den midlarar keisargarden, og ikkje grenaderane eller jegerane i den gamle garden.^{[note 29]} Tre bataljonar frå den gamle garden følgde med framover og danna andre linja til angrepet, men vart verande i reserve og angreip ikkje direkte den britisk-allierte linja.[155]^{[note 30]}

Napoléon oversåg sjølv den innleiande utplasseringa av keisargarden (den «midlarar» og den «gamle»). Den «midlarar» garden grupperte seg i bataljonsformasjonar, kvar med om lag 550 mann, med 1./3. (1. bataljon, 3. régiment dei grenadiers) leidde av divisjonsgeneral Louis Friant og brigadegeneral Paul Jean-Baptiste Poret dei Morvan, til høgre langs vegen. Til venstre for dem og bak dem var brigadegeneral Harlet med 4. régiment dei grenadiers, så 1./3. (1. bataljon, 3. régiment dei chasseurs) under divisjonsgeneral Claude-Etienne Michel, deretter 2./3. (2. bataljon, 3. régiment dei chasseurs) og til sist ein stor formasjon med to bataljonar, totalt 800 soldatar frå 4. régiment dei chasseurs leidde av general Henrion. To batteri med beredent artilleri følgde med i angrepet og kvar formasjon vart leidd av ein general.^[122]

I reserve bak dem var tre bataljonar av den «gamle» keisargarden, frå høgre mot venstre 1./2. (1. bataljon, 2. régiment dei grenadiers), 2./2. (2. bataljon, 2. régiment dei chasseurs) og 1./2. (1. bataljon, 2. régiment dei chasseurs). Napoléon lét marskalk Ney kommandera angrepet og han leidde den «midlarar» garden skrått mot høgre sidan av det britisk-allierte senter i staden for å angripa rett mot senter. Napoléon sende Neys ADC (fransk: aide-dei-camp, assistent i felt) oberst Crabbé for å få Ney til å endra angrepsretninga men Crabbé klarte ikkje å nå frami tide. Andre franske styrkar følgde på for å støtta keisargarden. På venstre flanke kom infanteri frå divisjonsgeneral Reilles II. korps som ikkje var i kamp ved Hougoumont og kavaleri rykt òg fram. På høgre flanke tok element frå divisjonsgeneral d'Érlons I. delen til korp i angrepet, krysset åsryggen og kom i kamp med den britisk-allierte linja. Av desse gjekk brigadegeneral Pégots brigade frami tiraljørorden, rørt seg nord og vest for La Haye Sainte og gav ildstøtte til Ney og divisjonsgeneral Friants 1./3. régiment dei grenadiers.

Keisargarden vart først beskutt av nokre bataljonar frå Braunschweig, men retursalvene frå grenaderane pressa bataljonane frå Braunschweig tilbake. Oberstløytnant Colin Halketts brigade med 30th Foot og 73rd utveksla eld, men vart drive tilbake i forvirring, inn i regimenta 33rd og 69th. Oberstløytnant Halkett vart skutt i andletet og alvorleg skadt og heile brigaden trekte seg tilbake i uorden. Andre britisk-allierte troppar byrja òg å gje etter. Eit motangrep av styrkar frå Nassau og restane av oberstløytnant Kielmansegges 1st Hanoverian Brigade frå den britisk-allierte andre linja, leidde av prinsen av Oranien, vart òg slått tilbake og prinsen vart alvorleg såra. Brigadegeneral Harlet beordra fram 4. régiment dei grenadiers og senter av den britisk-allierte styrken var i fare for å bryta saman. På dette tidspunktet kom den nederlandske generalen David Hendrik Chassés divisjon. Dei var Wellingtons siste reservar og gjorde ein viktig innsats for å avvisa angrepet til keisargarden.^[74][123]

Chassés relativt uthvilte nederlandske divisjon vart oppført av eit batteri med beredent artilleri under kaptein Carel Frederik Krahmer dei Bichin. Det nederlandske batteriet opna ei øydeleggjande salve inn i dei fremrykkende flanken til franske grenaderane, blant anna vart general Michel drepe.^[124][125] Dette stoppa ikkje 1./3. régiment dei grenadiers fremrykking såg general Chassé beordra sin første brigade under oberst Hendrik Detmers å angripa dei tallmessig underlegne franske styrkane med bajonett, noko som førte til at den franske eininga stoppa og braut saman.^[126][127]

Den franske keisargarden sin 4. régiment dei grenadiers så sina kameratar trekkja seg tilbake, og då dei sjølv hadde teke store tap, snudde dei og trekte seg tilbake.^[128]

Til venstre for 4. régiment dei grenadiers var karréer danna av 1./3. og 2./3. régiment dei chasseurs, dei hadde lide endå større tap frå artilleribeskytning enn grenaderane. Då angrepet deres nådde åsryggen, fann dei den tilsynelatande forlaten. Plutseleg reiste rundt 1 500 soldatar frå Foot Guards under generalmajor Peregrine Maitland seg. Dei hadde lagt seg ned for å skjerma seg for fransk artilleri og skaut på kort hold øydeleggjande salvar mot den fremrykkende keisargarden. Jegerane frå keisargarden omgrupperte seg for å svara på dei britiske salvene, men byrja å gje etter. Rundt 300 fall etter den første salva.^[129] Eit bajonettangrep frå the Foot Guards braut deretter den franske formasjonen, medan britane på sin side braut formasjon i forfølginga av keisargarden.

Bataljonane frå keisargarden 4. régiment dei chasseurs med 800 mann kom fram på flanken til dei britiske gardistane og dei to bataljonane med Foot Guards mista alt samhald. Dei laupte attende opp bakken som ein uorganisert gruppe med franskmennene etter seg. På bakketoppen kom den franske styrken over batteria som hadde gjeve store tap for 1./3. og 2./3. régiment dei chasseurs. Dei opna eld og jaga vekk artilleristane. Venstre flanke av den franske formasjonen kom så under beskytning av ei større gruppe britiske tiraljørar. Den franske styrken jaga dei på flukt, men tiraljørane vart erstatta då regimentet 52nd Light Infantry, leidde av oberst John Colborne, angreip frå flanken til den franske styrken med kraftige skotsalver. Franskmennene returnerte elden og drap eller såra om lag 150 soldatar frå the 52nd.^[130] Det britiske regimentet angreip igjen.^[131] Under det fornya britiske angrepet braut motstanden frå den franske keisargarden saman. Ein avgjerande faktor for det franske sammenbruddet var at dei såg styrkane som kom frå aust ikkje var franske under marskalk Grouchy, men prøyssiske.^[132]

Dei siste soldatane frå den franske keisargarden trekte seg raskt tilbake. Ei bølgje av panikk gjekk gjennom dei franske linjene då det forbløffande nyhendet spreidde seg: «Garden trekkjer seg tilbake. Kvar mann for seg sjølv!» (fransk: «La Garde recule. Sauve qui peut!») Den britisk-allierte øvstkommanderande Wellington reiste seg i stigbøylane på hesten Copenhagen og veifta med hatten for å gje signal til ein generell offensiv. Dei gjenverande britisk-allierte styrkane strøymde framover mot franskmennene som var i rask retrett.

Dei overlevande frå den franske keisargarden samla seg ved dei tre bataljonane i reserve (nokon hevdar det var fire) rett sør av La Haye Sainte. Eit angrep frå generalmajor Frederick Brigaden til adam og ein bataljon landwehr frå Hannover, støtta av generalmajorane Vivian og Vandeleurs kavaleribrigadar på deres høgre flanke, pressa den franske formasjonen mot oppløysing. Dei einingane frå den franske keisargarden som framleis heldt saman trekte seg tilbake mot vertshuset La Belle Alliance.

Erobringa av Plancenoit

Omtrent samstundes med angrepet til keisargarden byrja dei prøyssiske 5., 14. og 16. brigadane å trenga gjennom Plancenoit i det tredje angrepet den dagen. Landsbykyrkja var i brann, medan kyrkjegarden, som var senteret til det franske forsvaret, var overstrødd med lik. Fem bataljonar frå keisargarden var utplassert for å støtta den unge garden, kor så godt som alle no var sett inn i forsvaret, i tillegg til restar av divisjonsgeneral Lobaus VI. korps. Det avgjerande for kampane viste seg å verta skogsområdet Chantelet sør for landsbyen. Generalløytnant Pirchs II. korps hadde kome med to brigadar og forsterka angrepet til IV. korps ved å rykka fram gjennom skogen. Musketerbataljonane i det prøyssiske 25. regimentet pressa 1./2. (1. bataljon, 2. régiment dei grenadiers) frå den gamle garden ut av Chanteletskogen, utflanket Plancenoit og fremtvang ein fransk retrett.

Den gamle garden trekte seg tilbake i god orden inntil dei møtte massen av franske soldatar som flykta i panikk etter #den mislukka angrepa til garden mot den britisk-allierte styrken og vart ein del av den flukta. Det prøyssiske IV. korps rykte fram forbi Plancenoit der dei kom over mengder av franske soldatar som flykta frå britisk forfølging. Dei prøyssiske styrkane kunne ikkje skyta, i frykt for å treffa Wellingtons framrykkande styrkar. Detta var den femte og siste gongen kontroll over Plancenoit skifta.^[133] Franske styrkar som ikkje flykta saman med keisargarden vart omringa i deres stillingar og nedkjempa, med store tap på begge sider.^[134][135]

Oppløysing

Den høgre flanken til den franske styrken, venstre flanke og senter hadde no alle gjeve etter.^[136] Den siste franske styrken med samhald var to bataljonar frå den gamle keisargarden rundt vertshuset La Belle Alliance, dei hadde vorte plassert der for å vera ein siste reserve og for å verna Napoléon ved ein eventuell fransk retrett. Napoléon håpte å samla den franske arméen bak dem,[172] men etter kvart som retrett gjekk over i flukt var dei òg nøydt til å trekkja seg tilbake. Dei tok stilling med ein bataljon på kvar side av La Belle Alliance, i karré for å verna seg mot kavaleriangrep frå koalisjonsstyrkane. Inntil han vart overtydd om at slaga var tapt og han måtte flykta, kommanderte Napoléon karréen til venstre for vertshuset.^[137][138] Generalmajor Kavaleribrigaden til adam angreip og tvinga denne karréen tilbake, medan prøyssiske styrkar angreip den andre.^[139]

Etter kvart som mørkte falle på trekte begge gardekarréene seg tilbake i relativt god orden, men det franske artilleriet og alt anna utstyr vart erobra av koalisjonsstyrkane. Gardestyrkane som trekte seg tilbake vart omringa av tusen av flyktande franske troppar. Kavaleriet til koalisjonsstyrkane herja med dei flyktande inntil rundt klokka 23:00, generalløytnant Gneisenaus styrkar forfølgde dem så langt som til Genappe før han beordra stopp. I Genappe vart Napoléons forlatne vogn funne, den innehalde blant anna diamantar. Disse vart ein del av kong Fredrik Vilhelm III av Preussens kronjuvelar, ein major vart tildelt Pour le Mérite med eikelauv for braga.^[140] På dette tidspunktet hadde 78 kanonar og 2 000 fangar blive teke, blant dem fleire generalar.^[141]

I midten av stillingen besatt av den franske arméen, og nøyaktig på høyden, er en bondegård (sic), kalt La Belle Alliance. Fremrykkingen av alle de tyske kolonnene var rettet mot denne bondegården, som var synlig fra alle sider. Det var der som Napoléon var under slaget; det var der han ga sine ordre, hvor han smigret seg selv i håp om seier, og det var der som hans nederlag ble avgjort. Der også, var det at, ved et heldig tilfelle, feltmarskalk Blücher og Lord Wellington møttes i mørket, og gjensidig hilste hverandre som seierherrer.

Ifølgje eit brev Wellington sende til sin bror William var slaga «..den meste desperate situasjonen eg nokon gong har vore i. Eg har aldri anstrengd meg så hardt for noko slag og aldri vore så nær å slåast.».^[142]

Etterspel

Såra og døde

«The morning after the battle of Waterloo», olje på lerret.

Malt av: John Heaviside Clarke (1771 - 1863), 1816

Soldat frå slaga ved Waterloo, har mista høgre arm etter treff frå kanonkule

Tegnet av: Charles Bell (1774-1842)

Slaget ved Waterloo gav dei britisk-allierte styrkane under Wellington tap på rundt 17 000 daude og såra. Dei prøyssiske styrkane under Blücher tapte rundt 7 000 mann, av dei 810 i ei eining, 18. regiment, i Bülows 15. brigade, dei hadde kjempa både ved Frichermont og Plancenoit, og soldatane vart tildelt 33 Jernkors.[180] Tapane for den franske sidan under Napoléon var mellom 24 000 til 26 000 soldatar drepe eller såra, blant dei 6 000 til 7 000 teke til fange, med ytterlegare 15 000 forsvunne (desertert) rett etter.

22. juni. Denne morgenen dro jeg for å besøke slagfeltet, som er litt utenfor landsbyen Waterloo, på høydedraget Mont-Saint-Jean, men ved ankomsten der var synet altfor ille å skue. Jeg følte meg syk i magen og var tvunget til å dra tilbake. Mangfoldet av skrotter, haugene med sårede menn med ødelagte lemmer ute av stand til å bevege seg, som går til grunne fra manglende sårbehandling eller sult, da de allierte var, selvfølgelig, tvunget til å ta sine kirurger og vogner med seg, utgjorde et syn jeg aldri vil glemme. De sårede, både de allierte og franskmennene, var igjen i en likeverdig elendig tilstand.

Dei fleste såra og daude vart liggjande natta over på slagfeltet, dei prøyssiske styrkane forfølgde franskmennene og dei britisk-allierte styrkane var alt for utmatta til å gjera noko før dagen etter.^[143] Mellom 20 til 40 tusen såra og daude og rundt 10 tusen daude hestar låg på eit område på 2 gjeng 3 kilometer. Både daude og såra vart plyndra, først forsvann pengar, klokker og effektar, deretter klede, overlevande soldatar frå alle sider deltok i plyndringa. Dei lettare såra vart etter kvart handsama på staden, medan dei med større sår stort sett vart frakta til Brussel der det vart etablert provisoriske feltsjukehus.^[144] Ved slag på den tida forventa britiske leger rundt 10 % såra, etter Waterloo var det rundt 30 %, altså tre gjeng så mange.

Taparar og sigerherrar

Marskalk Grouchy, som heldt fram å følgja sina ordre, slo dagen etter general Johann Adolf von Thielmann i slaget ved Wavre og trekte seg tilbake i god orden, til prisen av 33 000 franske soldatar som aldri nådde slagfeltet sør for Waterloo. Same dag sende Wellington til Storbritannia sin offisielle rapport som skildra slaget, den kom London den 21. juni 1815 og vart publisert som London Gazette Extraordinary den 22. juni.^[145] Wellington, Blücher og andre koalisjonsstyrkar rykte så vidare fram mot Paris.

Rustning som tilhøyrde den franske rytterkarabineren Antoine Favreau. Den vart gjennomhullet av ei kanonkule ved Waterloo, og Favreau vart berre 23 år gammal (Musée dei l'Armée, Paris).

Den 24. juni 1815 kunngjorde Napoléon sin andre abdikasjon. I dei siste trefningane i napoleonskrigene vart marskalk Louis Nicolas Davout, Napoléons krigsminister, slått av Blücher i slaga om Issy den 3. juli 1815.^[146] Napoléon freista å flykta til USA, men Storbritannias Royal Navy blokkerte franske hamner for å hindre han i å unnslippe. Han overgav seg den 15. juli til kommandør Frederick Maitland på HMS «Bellerophon». Det var enno kampar mot franske festningar, den som heldt ut lengst var Longwy, den kapitulerte den 13. september 1815. Den 20. november vart fredstraktaten underteikna og kong Ludvig XVIII vart gjeninnsett. Napoléon vart send i eksil til St. Helena, der han døydde i 1821.^[147]

Deres kongelige høyhet, – Utsatt for de fraksjoner som deler mitt land, og fiendeskapet fra stormaktene i Europa, har jeg avsluttet min politiske karrière, og jeg kommer, som Themistokles, for å be om generøsiteten til det britiske folk. Fra deres kongelige høyhet ber jeg om lovens beskyttelse, og overgir meg til den sterkeste, den mest utholdende, og den mest generøse av mine fiender.

Generalmajor Maitlands 1st Foot Guards vart anteken å ha slått grenaderane til keisargarden, sjølv om dei «berre» hadde møtt jegerar frå den nyleg oppretta midlarar garden.^[148] I erkjennelsen av bragda vart dei uansett heidra med tittelen Grenadier Guards og fekk nytta bjørneskinnsluer tilsvarande dei keisargarden brukte. Storbritannias Household Cavalry kopierte tilsvarande dei franske kyrassérenes brystplate som eit teikn på deres suksess mot sina pansra franske fiendar. Effekten av lansa førte til at den vart teken i bruk over det meste av Europa. Britane la om deres første lette kavaleriregiment til lansenérer i 1816, uniformene var basert på det polske 1. lette kavaleriregiment frå keisargarden sin lansenérer.

Analyse

Historisk tyding

Slaget ved Waterloo var avgjerande i meir enn ein forstand. Det avslutta perioden med krig som hadde skaka Europa, og fleire andre regionar i verda, sidan den franske revolusjonen tidleg i 1790-åra.^[149] Det ende òg det første franske keiserdømmeet og den politiske og militære karrièren til Napoléon Bonaparte, ein av dei største hærførere og statsmenn i historia. Det førte Europa inn i ein periode med fred i nesten eit halvt århundre. Det var ingen større europeisk konflikt før Krimkrigen, og det gjekk nesten hundre år før Europa på ny vart drege inn i ein konflikt av tilsvarande storleik ved utbrotet av første verdskrig.

#Den endelege seiane til koalisjonen over Napoléon førte europeisk politikk i ein konservativ, tildels reaksjonær retning og mange i samtiden oppfatta det som eit nederlag for framsteget.^[150][151] I Frankrike vart endringane etter revolusjonen freista tilbakestilt ved den såkalte restaurasjonen, elles i Europa påtok stormaktene seg ein formynderrolle ved Den heilage alliansen.

General Jomini om Napoléon sitt nederlag

Brigadegeneral Antoine-Henri dei Jomini, ein av dei fremste militære skribentane om Napoléonskrigene, hadde ei rekkje overtydande forklaringar på Napoléons nederlag i slaget ved Waterloo.^{[note 31]}

Slik jeg ser det er det fire grunnleggende årsaker som førte til denne katastrofen: Den første, og viktigste, var ankomsten, dyktig kombinert, av Blücher, og den falske bevegelsen som underlettet hans ankomst;[note 32] den andre, var den beundringsverdige fastheten til det britiske infanteriet, sammen med beherskelsen og presisjonen til deres kommandanter; det tredje var det forferdelige været, som hadde gjort bakken myk, og derved offensive bevegelser så slitsomme, og utsatte til klokken 13 angrepet som skulle vært utført om morgenen; det fjerde var den uforståelige formasjonen til første korps, i grupper for dype for det første store angrepet.[152]

Romantiske og forvrengte framstillingar av slaget

Både i tekst og bilete vart slaga ved Waterloo i ettertid dels romantisk framstelt og dels vart hendingane forvrengt.^[153] Endel bunnet i ulike nasjonar og behovet til styrkar for å framheva sin innsats, i tillegg kjem den alminnelege forvirringa og mangel på oversyn for dei som deltek i ein slik hending.^[154] Blant beretningane om slaget er skildringar av kavaleri som angrip kavaleri der dei to fiendtlige formasjonane rir mot kvarandre i stor fart og forårsaka omfattande kollisjonar. Gransking av rapportar viser at slike kollisjonar mellom stridande kavaleriformasjonar i stor fart ikkje fann stad; styrkane heldt mindre fart og hadde større avstand mellom kvar kavalerist.

Under retretten til keisargarden mot vertshuset La Belle Alliance skal nokon av gardesoldatane ha vorte beden om å overgje seg, eit tilbod som skal ha vorte avvist, i ettertid berømt som utropet: «Garden døyr, den overgjev ikkje seg!» (fransk: «La Garde meurt, ella ne sjå rend pas!»).[195] Det er mest truleg at det er ein av mange «gode historier» frå slaget; om Pierre Cambronne kom med noko utrop, så var det ifølgje han sjølv «drite» (fransk: merde).^{[note 33][note 34][155]} I forfattaren Victor Hugos berømte dikt «L'expiation» vert omtalt slagfeltet som «den gråtungen sletta» (fransk: la morne plaine), medan området på forsommeren 1815 ikkje var skjebnetungt og grått.^[156] Historia om korleis finansmannen Nathan Mayer Rothschild vann ein formue ved å vera den første til å vita om seiane til koalisjonen er kjend av mange, men formuen var eit resultat av Rothschilds satsing på at kursa skulle gå opp og ikkje på ei enkelt hending som seiar i eit slag.^[157]

Typisk for forvrengte framstillingar om slaget er namnet. Det var aldri nokre kampar så langt nord som Waterloo og medan Gneisenau foreslo å kalla det slaget om La Belle Alliance, og franskmennene meinte slaget ved Mont-Saint-Jean var passande, så vart det altså Waterloo, dels fordi det var Wellingtons kvarter og del sin fordi det var lett å uttala for britane.^{[158][159][160]} Den mest sentrale forvrengning om slaget er at det var franske styrkar som vart slått av engelske. I tillegg til Blüchers avgjerande bidrag med rundt 50 tusen soldatar så bestod Wellingtons styrke av soldatar frå Hannover, Sachsen og Det sameinte kongeriket Nederlandene (dagens Nederland og Belgia). Av totalt om lag 120 tusen soldatar på sida til koalisjonen var under ein tredjedel britiske, sjølv i Wellingtons britisk-allierte styrke var det fleire soldatar frå tysktalende område (rundt 31 tusen), enn det var britiske soldatar (rundt 26 tusen) med i slaget.^{[161][note 35]}

Slagfeltet i dag (2017)

Nokon delar av slagfeltets terreng har vorte endra sidan 1815. Turismen byrja dagen etter slaget, kaptein Mercer noterte den 19. juni at: «ein vogn kom frå Brussel, passasjerane steig av og heldt fram for å sjå på feltet.» I 1820 beordra kong Vilhelm I av Nederland konstruksjonen av eit monument. Løvehaugen (fransk: La Butta dei Lion) vart laga med 300 000 kubikkmeter med jord teke frå åskammen kor senteret av den britisk-allierte linja låg og fjerna med det den sørlege sidan av Wellingtons hulvei.^[162] Andre deler av terrenget og landmerke i området har vorte verande så godt som uendra sidan slaget. Dette inkluderer dei bølgjande åkrane austom vegen Brussel–Charleroi, så vel som bygningane ved herregarden Hougoumont, garden La Haye Sainte og vertshuset La Belle Alliance.

Bortsedd frå Løvehaugen med dets besøkssenter er det fleire meir tradisjonelle, men sjåverdige monument rundt på det som var slagfeltet. Ei samling monument der vegen frå Brussel til Charleroi kryssar Braine L'Alleud-Ohain markerer massegraver over troppar frå Storbritannia, Nederlandene (i dag Nederland og Belgia), Hannover (i dag ein del av Tyskland) og the King's German Legion. Eit monument over dei daude franske soldatane, kalla den såra ørna (fransk: L'aigle Blessé ) markerer staden der det vert anteke at ei eining frå keisargarden danna karré mot slutten av slaget. Eit monument over daude prøyssiske soldatar er reist i landsbyen Plancenoit, på staden der ein av deres artilleribatteri tok stilling. Mausoleet over general Guillaume Philibert Duhesme er ein av få graver; den er plassert ved sida av kyrkja i Ways, ein tettbebyggelse i kommunen Genappe. Sytten britiske offiserar er gravlagd i krypten i det britiske monumentet på kyrkjegarden i Evere ved Brussel.[205] Restane av ein ukjend soldat som hadde delteke i slaget, vart funne i 2012. Han var ein lett pukkelrygget infanterist, rundt 1,60 høy og vart treft i brystet av ei fransk kule. Geværet han hadde, mynter og staden han vart funne leidd ekspertar til å anta at han var ein soldat frå Hannover.^[163]

• 
  Napoléons siste hovudkvarter, no museum[note 39]
• 
  Monument over the King's German Legion (venstre), Alexander Gordon (høgre) og Løvehaugen
• 
  Monumentet Løvehaugen, laga til minne om slaget Foto: Isabelle Grosjean
• 
  Den sørlege porten inn til herregarden Goumont, eller Hougoumont Foto: Jean-Pol GRANDMONT
• 
  Monument for dei siste soldatane i Grande Armé

• 
  Monument over franske infanteristar[note 40]
• 
  Napoléon med stab under historisk markering i 2012
• 
  General Duhesmes grav i Ways

Notar

1. Ein kaptein Mercer i artilleriet vurderte soldatane frå Braunschweig som «berre
2. Den 13. juni rekvirerte ein kommandant ved
3. Historikaren Alessandro Barbero hevdar at i denne samansette styrken var ikkje skilnaden mellom britiske og utanlandske troppar av noka særleg tyding ved kamphandlingar
4. Ifølgje historikaren Peter Hofschröer var dei beste nederlandske troppane ved Halle og han stilte spørsmålsteikn ved disponeringen av dem
5. 000
6. Det tyder 1. bataljon i 2. regiment.
7. Då han så flammene sende Wellington ei melding til kommandanten i huset at han for kvar og ein pris måtte halda
8. Det bestod i å samla kanonane til alle styrken for å konsentrera ildkraften mot eitt punkt, vanlegvis i senteren til fienden.
9. Bas 1909
10. Waterloo 1814
11. Nettstad for den nederlandske historikaren Marco Bijl
12. Dei Bas attgjev oberst Van Zuylens
13. Dei to bataljonane mista sin kommandostruktur i eitt slag.
14. 338–339
15. Nokon av troppane som trekte seg tilbake fekk panikk og flykta.
16. Pawly 2001, s. 37–43
17. Barbero 2005, s. 188
18. –
19. menn faktisk i linja i the Union Brigade før det første angrepet.
20. kornettar
21. Barbero viser til at i april vart Wellington informert av ministeren at kavaleriregiment ikkje skulle ha meir enn 360 hestar.
22. –
23. I ei kavalerieining var ein «effektiv kavalerist» ein uskadd soldat på ein brukbar hest.
24. Sjølv om dei var sårbare overfor artilleri eller fienden sin infantere var infanteri i karré eit effektivt forsvar mot kavaleri når dei heldt stand.
25. Dette atterhaldet kan ha hatt ein egeninteresse for kaptein Mercers
26. Kvar britisk kanon hadde ei mengd hodeløse spikar for å uskadeleggjera kanonen lagra i ein boks på kanonunderstellet, så franskmennene hadde hatt kva dei trong for å uskadeleggjera kanonane, dersom dei hadde kjent til det.
27. Nederlandske og belgiske kjelder motsier heftig desse britiske rapportane.
28. Etter slaget vart regimentet nedlagt og troppane tildelt oppgåver dei utvilsamt såg som vanærande.
29. Lewis, 2013, s. 188 - 190.
30. Adkin 2001
31. Jomini gjekk seinare over i russisk teneste.
32. Denne «falske bevegelsen» var avgivelsen av Grouchys styrke til forfølgelsen av prøysserne: Napoléon hadde overvurdert rekkevidden av sin seier ved Ligny og undervurdert prøyssernes motstandsdyktighet. Han synes også å ha avskrevet tilstedeværelsen av Bülows omfattende korps, som ikke hadde vært i kamp ved Ligny. Hadde Napoléon beholdt Grouchys 30 000 mann som en sikring av sin høyre flanke, er det sannsynlig at disse troppene kunne holdt prøysserne tilbake og latt resten av Napoléons armé angripe Wellingtons armé uhindret.
33. Brigadegeneral Cambronne som skal ha sagt det, sa aldri noko slikt.
34. Utropet tilskrives vanlegvis brigadegeneral
35. I tillegg kom Preussen med sina 48 tusen soldatar.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Slaget ved Waterloo» frå Wikipedia på bokmål, den 25. februar 2017.

Referansar

1. Timeline: The Congress of Vienna, the Hundred Days, and Napoleon's Exile on St Helena, Center of Digital Initiatives, Brown University Library
2. Hamilton-Williams 1993, s. 59
3. Bjørnskau 2014, s. 33-35
4. Keegan 1979, s. 120-127
5. Clayton 2014, s. 36-40
6. Chandler 1966, s. 1016, 1017, 1093
7. Siborne 1990, s. 82.
8. Hofschröer 2005, s. 136–160
9. Herold 1967, s. 53, 58, 110
10. Clayton 2014, s. 117-121
11. Bjørnskau 2014, s. 89
12. Longford 1971, s. 527
13. Chesney 1907, s. 136
14. Clayton 2014, s. 234-235
15. I den engelske teksten er det angitt 8 km, men kontrollmåling via Google Earth viser om lag 15 km i luftlinje
16. Barbero 2005, s. 75
17. Hofschröer 1999, s. 68 oppgir 73 000
18. Longford 1971, s. 485
19. Peter Molloy, Ireland and the Waterloo campaign of 1815, masteroppgave, Department of History, National University of Ireland
20. Longford 1971, s. 484
21. Hamilton-Williams (1993) s. 239-240
22. Hofschröer 2005, s. 59
23. Hofschröer 2005, s. 60–62
24. Keegan 1979, s. 133-142
25. Barbero 2005, s. 78, 79
26. Barbero 2005, s. 80
27. Barbero 2005, s. 149
28. Parry 1900, s. 58
29. Barbero 2005, s. 141, 235
30. Barbero 2005, s. 83–85
31. Barbero 2005, s. 91
32. Keegan 1979, s. 151-158
33. Keegan 1979, s. 162-172
34. Keegan 1979, s. 143-150
35. Keegan 1979, s. 159-161
36. Bjørnskau 2014, s. 50
37. Longford 1971, s. 535, 536
38. Barbero 2005, s. 141
39. Longford 1971, s. 547
40. Roberts 2001, s. 163–166.
41. Bjørnskau 2014, s. 109
42. Barbero 2005, s. 73
43. Roberts 2001, s. xxxii.
44. Clayton 2014, s. 316
45. Longford 1971, s. 548
46. Bonaparte 1869, s. 292, 293
47. Barbero 2005, s. 95–98
48. Roberts 2005, s. 55
49. Wellesley 1815
50. Barbero 2005, s. 113–114
51. Bjørnskau 2014, s. 120-126
52. Thiers 1862, s. 215
53. Se for eksempel, Longford 1971, s. 552–554
54. Barbero 2005, s. 305, 306
55. Roberts 2005, s. 57
56. Hamilton-Williams 1993, s. 287
57. Barbero 2005, s. 136.
58. Bjørnskau 2014, s. 139-146
59. Barbero 2005, s. 145
60. Bjørnskau 2014, s. 126-131
61. Clayton 2014, s. 337
62. Barbero 2005, s. 165
63. Hamilton-Williams 1993, s. 289–293
64. Van Zuylen report Bas 1909, s. 338–339 (vol. 3)
65. Barbero 2006, s. 138
66. Adkin, s. 217
67. Anglesey, s. 125
68. Grant 1972, s. 17
69. Barbero 2006, s. 140–142.
70. Clayton 2014, s. 353
71. Barbero 2005, s. 426, note 18
    En episode som senere ble brukt av den franske forfatteren Victor Hugo i Les Misérables.
72. Siborne 1990, s. 410-411
73. Houssaye 1900, s. 182
74. Clayton 2014, s. 356
75. Barbero 2005, s. 198–204
76. Barbero 2006, s. 155
77. Barbero 2005, s. 211.
78. Siborne 1990, s. 425–426
79. Hofschröer 1999, s. 86
80. Barbero 2005, s. 219–223
81. Adkin 2001, s. 217 (for opprinnelig styrke)
    
82. Barbero 2006, s. 142–143
83. Siborne 1990, s. 329, 349 (sammensetting av brigader), s. 422–424 (brigadenes aksjoner)
84. Barbero 2006, s. 164
85. Clark-Kennedy, s. 111
86. Fletcher 2001, s. 142-143
87. Wood, s. 164, 171
88. Anglesey, s. 144
89. Cotton, s. 90-91
90. Anglesey, s. 146
91. Clark-Kennedy, s. 110-111
92. Wood, s. 177
93. Fletcher 1999, s. 270-271
94. Esposito & Elting, A Military History and Atlas of the Napoleonic Wars, Greenhill, 1999, s. 354, kart 166.
95. Barbero 2006, s. 156
96. Siborne 1990, s. 439
97. Adkin 2001, s. 356
98. Siborne (1990), s. 283
99. Adkin, s. 273, 414
100. Adkin 2001, s. 359
101. Weller 1992, s. 211, 212
102. Adkin 2001, s. 252, 361
103. Houssaye 1900, s. 522
104. Simms, Brendan (2014).
105. Beamish 1995, s. 367
106. Barbero 2006, s. 236
107. Barbero 2006, s. 234
108. Barbero 2006, s. 241
109. Barbero 2006, s. 235–236
110. Barbero 2006, s. 239
111. Barbero 2006, s. 240
112. Hofschröer 1999, s. 116
113. Hofschröer 1999, s. 95
114. Chesney 1907, s. 165
115. Hofschröer 1999, s. 117
116. Hofschröer 1999, s. 122
117. Hofschröer 1999, s. 125 Sitatet dekker hele avsnittet.
118. Hofschröer 1999, s. 139
119. Hofschröer 1999, s. 140
120. Hofschröer 1999, s. 141
121. Bjørnskau 2014, s. 171-176
122. Field, 2013, s. 191-192
123. Field, 2013, s. 196 - 199
124. Bas 1909, s. 249–251, 258–259 (vol.2)
125. Clayton 2014, s. 461
126. Chesney 1907, s. 178, 179
127. Bas 1909, s. 252–253, 419–424 (vol.2)
128. Field, 2013, s. 199
129. Field, 2013, s. 200
130. Field, 2013, s. 203
131. Parry 1900, s. 70
132. Clayton 2014, s. 462-463
133. Hofschröer 1999, s. 144–145 Sitatet dekker hele avsnittet.
134. Clayton 2014, s. 468
135. Keegan 1979, s. 193-194
136. Hofschröer 1999, s. 144–145
137. Creasy 1877, Chapter XV
138. Comte d'Erlon 1815
139. Hofschröer 1999, s. 149
140. Hofschröer 1999, s. 151
141. Hofschröer 1999, s. 150
142. Clayton 2014, s. 482-489
143. Keegan 1979, s. 195-203
144. Clayton 2014, s. 493-499
145. «No. 17028». The London Gazette. 22. juni 1815.
146. Nuttal Encyclopaedia: Issy
147. Hofschröer 1999, s. 274–276, 320
148. Barbero 2006, s. 264
149. Tidligere forsvarssjef Sverre Diesen i Bjørnskau 2014, s. 9-11
150. Bjørnskau 2014, s. 19-22
151. Strachan 2013, s. 4-7
152. Jomini 1864, s. 223-224
153. Keegan 1979, s. 116-120
154. «The 'Waterloo Industry'.
155. Bjørnskau 2014, s. 183-186
156. Bjørnskau 2014, s. 113
157. Bjørnskau 2014, s. 196-197
158. Clayton 2014, s. 481
159. Keegan 1979, s. 203
160. Bjørnskau 2014, s. 194
161. Bjørnskau 2014, s. 230-236
162. Bjørnskau 2014, s. 41-42
163. Peel, Hugues Van (11. desember 2012), Le soldat retrouvé sur le site de Waterloo serait Hanovrien (på fransk), RTBF

Litteratur

På norsk

• Bjørnskau, Erik (2014): Waterloo 1815, forlaget Historie & kultur, Oslo, ISBN 9788292870976
• Keegan, John (1979): Store slag : slik soldatane opplevde dem, Cappelen, Oslo, ISBN 82-02-04179-1 (Ebok frå bokhylla.no)
• Tamelander, Michael og Olsen, Per Erik (2015): Waterloo 1815 : Napoléons siste felttog, Ares Forlag AS, ISBN 978-82-92938-39-3

På engelsk

• Adkin, Mark (2001): The Waterloo Companion, Aurum, ISBN 1-85410-764-X
• Anglesey, Marquess of (George C. H. V. Paget) (1990): One Lek: The Life and Letter #seg of Henry William Paget, First Marquess of *Anglesey, K.G. 1768-1854, Pen and Sword. ISBN 0850525187
• Barbero, Alessandro (2005): The Battle: A New History of Waterloo, Atlantic Books, ISBN 1-84354-310-9
• Bas, F dei, & J. Dei T'Serclaes dei Wommersom (1909): La campagne dei 1815 aux Pays-Bas d'après les rapport sin officiels néerlandais. Tomes: I: Quatre-Bras. II: Waterloo. III: Annexes ein note sin. IV: supplément: cartes eit plan sitt, Bruxelles: Librairie Albert dei Wit
• Beamish, N. Ludlow (1995) [1832]: History of the King's German Legion, Dallington: Naval and Military Press, ISBN 0-9522011-0-0
• Bollar, Jr., Paul F.; George, Jr., John (1989): They Never Said It: A Book of Fake Quotes, Misquotes, and Misleading Attributions, New York: Oxford University Press, s. 12, ISBN 0-19-505541-1
• Bonaparte, Napoleon (1869): «No. 22060» i: Polon, Henri; Dumaine, J.: Correspondance dei Napoléon Ier; publiée par ordrar dei l'empereur Napoléon III, 1858 28, s. 292, 293.
• Booth, John (1815): The Battle of Waterloo: Containing the Accounts Published by Authority, British and Foreign, and Other Relevant Documents, with Circumstantial Details, Previous and After the Battle, from a Variety of Authentic and Original Sources (2. utgåve), London: printed for J. Booth and T. Ergeton; Military Library, Whitehall
• Boulger, Demetrius C. deK. (1901): Belgians at Waterloo: With Translations of the Reports of the Dutch and Belgian Commanders, London
• Chandler, David (1966): The Campaigns of Napoleon, New York: Macmillan
• Chesney, Charles C. (1907): Waterloo Lectures: A Study Of The Campaign Of 1815, Longmans, Green, and Co, ISBN 1-4286-4988-3
• Clark-Kennedy, A.E. (1975): Attack the Colour! The Royal Dragoons in the Peninsula and at Waterloo, Research Publishing Co., London.
• Clayton, Tim (2014): Waterloo. Four days that changed Europe's destiny, Little, Brown, London, ISBN 978-1-4087-0248-2
• Cotton, Edward (1849): A voice from Waterloo. A history of the battle, on 18 June 1815, London: B.L. Green
• Corrigan, Gordon (2006): Wellington (opptrykk, eBook-utg.), Continuum International Publishing Group, ISBN 978-0-8264-2590-4
• Creasy, Sir Edward (1877): The Fifteen Decisive Battles of the World: from Marathon to Waterloo, London: Richard Bentley & Son, ISBN 0-306-80559-6
• Davies, Huw (2012): Wellington's Wars: The Making of a Military Genius (illu. utg.), Yale University Press, s. 244, ISBN 978-0-300-16417-6
• Eenens, A.M (1879): «Dissertation sur la participation des troupes des Pays-Bas a la campagne dei 1815 ein Belgique» i: Societé royale des beaux art si eit dei litérature de Gand, Messager des Science #seg Historiques, Gand: Vanderhaegen
• Comte d'Erlon, Jean-Baptiste Drouet (1815): Drouets forklaring om Waterloo for den franske nasjonalforsamlinga, frå Napoleon Bonaparte Internet Guide, arkivert frå originalen (engelsk)
• Esposito, Vincent Joseph; Elting, John (1999): A Military History and Atlas of the Napoleonic Wars, Greenhill, ISBN 1-85367-346-3
• Field, Andrew W. (2013): Waterloo The French Perspective, Great Britain: Pen & Sword Books, ISBN 978-1-78159-043-0
• Fitchett, W. H. (2006) [1897]: «Chapter: King-making Waterloo» i: Deeds that Won the Empire. Historic Battle Scene si, London: John Murray (Project Gutenberg)
• Fletcher, Ian (1994): Wellington's Foot Guards, 52 of Elite Serie sin (illu. utg.), Osprey Publishing, ISBN 1-85532-392-3
• Fletcher, Ian (1999): Galloping at Everything: The British Cavalry in the Peninsula and at Waterloo 1808-15, Spellmount, Staplehurst. ISBN 1-86227-016-3.
• Fletcher, Ian (2001): A Desperate Business: Wellington, The British Army and the Waterloo Campaign, Spellmount, Staplehurst, Kent.
• Frye, W. E. (2004) [1908]: After Waterloo: Reminiscences of European Travel 1815–1819, Project Gutenberg
• Glover, G. (2004): Letter #seg from the Battle of Waterloo: the unpublished correspondence by Allied officers from the Siborne papers, London: Greenhill, ISBN 978-1-85367-597-3
• Glover, Gareth (2007): From Corunna to Waterloo: the Anda til letter Journal sin of Two Napoleonic Hussars, 1801–1816, London: Greenhill Books
• Grant, Charles (1972): Royal Scots Greys (Men-at-Arm sin), Osprey, ISBN 0-8504-5059-4
• Gronow, R. H. (1862): Reminiscences of Captain Gronow, London, ISBN 1-4043-2792-4
• Hamilton-Williams, David (1993): Waterloo. New Perspectives. The Great Battle Reappraised, London: Arm sin & Armour Press, ISBN 0-471-05225-6
• Herold, J. Christopher (1967): The Battle of Waterloo, New York: Harpar & Row, ISBN 978-0-304-91603-0
• Hofschröer, Peter (1999): 1815: The Waterloo Campaign. The German Victory, London: Greenhill Books, ISBN 978-1-85367-368-9
• Hofschröer, Peter (2005): Waterloo 1815: Quatre Bras and Ligny, London: Leo Cooper, ISBN 978-1-84415-168-4
• Hoorebeeke, C. van (September–oktober 2007): «Blackman, John-Lucie : pourquoi sa tombe est-ella à Hougomont?», Bulletin dei l'Association belge napoléonienne (118), s. 6–21
• Houssaye, Henri (1900): Waterloo (translated from the French), London
• Hugo, Victor (1862): «Chapter VII: Napoleon in a Good Humor», frå Les Misérables (engelsk)
• Jomini, Antoine-Henri (1864), The Political and Military History of the Campaign of Waterloo (3. utgåve), New York; D. Van Nostrand
• Kincaid, Captain J. (2006): Lewis-Stempla, John, red., England: The Autobiography: 2,000 Years of English History by Those Who Saw it Happen (opptrykk), UK: Penguin, s. 434–436, ISBN 978-0-14-192869-2
• Longford, Elizabeth (1971): Wellington the Years of the Sword, London: Panther, ISBN 0-586-03548-6
• Mercer, A.C. (1870): «Waterloo, 18 June 1815: The Royal Horsa Artillery Repulse Enemy Cavalry, late afternoon», Journal of the Waterloo Campaign: Kept Throughout the Campaign of 1815
• Low, E. Bruce (1911): «The Waterloo Papers», i MacBride, M., With Napoleon at Waterloo, London
• Lozier, J.F.: «What was the name of Napoleon's horsa?». The Napoleon Serie sin.
• Mantle, Robert (December 2000): Prussian Reserve Infantry 1813–1815: Part II: Organisation, Napoleonic Association
• Nofi, Albert A. (1998) [1993]: The Waterloo campaign, June 1815, Conshohocken, PA: Combined Books, ISBN 0-938289-29-2
• Parry, D.H. (1900): «Waterloo», Battle of the nineteenth century, London: Cassell and Company.
• Roberts, Andrew (2001): Napoleon and Wellington, London: Phoenix Press, ISBN 1-84212-480-3
• Pawly, Ronald (2001): «Wellington's Belgian Allies», Men at Arm sin nr 98. 1815, Osprey, s. 37–43
• Roberts, Andrew (2005): Waterloo: 18 June 1815, the Battle for Modern Europe, New York: HarperCollins, ISBN 0-06-008866-4
• Siborne, Herbert Taylor (1891): The Waterloo Letter #seg, London: Cassell & Co.
• Siborne, William (1990) [1844]: The Waterloo Campaign (4. utgåve), London: Greenhill Books, ISBN 1-85367-069-3
• Smith, Digby (1998): The Greenhill Napoleonic Wars Data Book, London & Pennsylvania: Greenhill Books & Stackpole Books, ISBN 1-85367-276-9
• Strachan, Hew (2013): The First World War, Penguin, ISBN 978-0-14-303518-3
• Summerville, Christopher J (2007): Who was who at Waterloo: a biography of the battle, Pearson Education, ISBN 978-0-582-78405-5
• Thiers, Adolphe (1862): Histoire du consulat eit dei l'empire, faisant suite à l'Histoire dei la révolution française 20, Paris: Lheureux eit Cie.
• Weller, J. (1992): Wellington at Waterloo, London: Greenhill Books, ISBN 1-85367-109-6
• Shapiro, Fred R., red. (2006): The Yale Book of Quotations (illu. utg.), Yale University Press, s. 128, ISBN 978-0-300-10798-2
• Wood, Evelyn (1895): Cavalry in the Waterloo Campaign, Samson Low, Marston and Co., London.
• Wooten, Geoffrey (1993): Waterloo, 1815: The Birth Of Modern Europe, Osprey Campaign Serie sin 15, London: Reed International Books, p. 42
• Wellesley, Arthur (1815): «Wellington's Dispatches 19 June 1815», frå «Wellington's Dispatches Peninsular and Waterloo 1808 - 1815», i War Times Journal
• White, John (14. desember 2011): Cambronne's Words, Letter #seg to The Timest (juni 1932), the Napoleon Serie sin, Burnham, Robert, rei.

Bakgrunnsstoff

• «The campaign of 1815: a study», nettstad om felttoget, av Pierre de Wit (engelsk)
• «Waterloo 200», frå National Army Museum (engelsk)
• «The Battle of Waterloo: The day that decided Europe's fata», frå BBC (engelsk)
• Kartskisser og gjennomgang av slaget, frå nettstaden napoleonistyka.atspace.com (engelsk)
• Kart over slaget Arkivert 2015-06-03 ved Wayback Machine., animasjon i Powerpoint (engelsk)
• Video om slaget, Discovery Channel, frå YouTube - dramatisert (engelsk)
• Video om slaget, frå YouTube - med meir bakgrunnsstoff (engelsk)
• «Battlefield Detectives - Massacre at Waterloo», frå YouTube (engelsk)
• Waterloo: Causes, Courses and Consequences - Professor Richard Evans, frå YouTube (engelsk)