gruppe finsk-ugriske språk From Wikipedia, the free encyclopedia
Samiske språk er ei gruppe finsk-ugriske språk (i den uralske språkfamilien) som blir tala av samar i nordlege område i Noreg, Sverige, Finland og Russland (på Kola-halvøya). Dei mest ulike av dei samiske språka er heilt uforståelege seg imellom, men tilgrensande språk er alltid forståelege. Difor er det vanleg å seie at dei samiske språka dannar eit dialekt-kontinuum. Det største samiske språket er nordsamisk. Dei næraste slektningane til dei samiske språka er dei austersjøfinske, deretter dei mordvinske språka. I tillegg hadde dei samiske språka fram til etter førre tusenårskifte slektspråk i området mellom Karelen og Mordovia, språk som no er utdøydd.
Inndelinga er frå Sammallahti 1998, og basert på historiske kriterium. Sett ut i frå dagens språksituasjon hadde ei tredeling, med språka frå og med pitesamisk til og med enaresamisk som midtgruppe vore meir rimeleg. For kriteria for inndelinga, sjå Indre språkhistorie nedanfor.
| Ursamisk |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dei uralske språka er typiske agglutinerande språk, med suffiksering som dominerande grammatisk prosess. Dei har ikkje genus eller bøyingsklasse, men stammeklasse. Fraser blir bygd opp med kjerne til høgre (postposisjonar heller enn preposisjonar, dvs. «sjøs til» heller enn «til sjøs», verbet etter objektet sitt «Per fisk fanga» heller enn «Per fanga fisk»).
Samanlikna med slektspråka sine er dei samiske språka kanskje dei som har fjerna seg lengst frå den prototypiske uralske modellen, men dei har framleis umiskjennelege uralske drag.
Typologiske drag der dei samiske språka oppfører seg som andre uralske språk er m.a. følgjande (der ikkje anna er sagt er døma frå nordsamisk):
Dei samiske språka har, til liks med dei austersjøfinske språka, vore i kontakt med germanske og til dels baltiske språk i fleire tusen år. Som resultat av dette har dei tatt opp i seg mange typologiske drag som skil dei frå andre uralske språk. Av slike drag kan vi nemne:
Den samiske språkfamilien er like gammal som den austersjøfinske språkfamilien, dei oppstod som separate språkfamiliar då dei skilde seg frå kvarandre, ved at den sørlege delen av dei vestlege uralske språka kom inn under baltisk og germansk påverknad i samband med introduksjonen av jordbruket. Basert på arbeid av Ante Aikio, Jaakko Häkkinen og fleire andre er det mogleg å setje opp følgjande periodeinndeling for samisk:[1]
Perioden med ur-finsk-samisk tar til med det språklege skiljet mellom den vestlege delen av den uralske språkfamilien på den eine sida, og mordvinsk og ein del andre, no utdøydde språk, på den andre.
Dei eldste baltiske jordbruks-lånorda er felles for både samisk, finsk, mordvinsk og marisk, så noko eige finsk-samisk urspråk kan ikkje ha oppstått før etter dei første spora av jordbruk i Volgaområdet og Baltikum, dvs. i starten av det andre tusenåret før Kristi fødsel. Det er fleire språklege trekk som sameiner samiske og austersjøfinske språk, t.d. stadieveksling, runda vokal i andre staving, bortfall av v framfor runda vokal. Fellestrekk i bøyingslæra er m.a. formativane for komparativ, imperativ, kondisjonalis, potensialis og infinitiv.
Den ursamiske perioden, eller perioden då det er mogleg å skilje mellom på den eine sida eit urfinsk og den andre sida eit ursamisk språk, tar til med meir intensiv kontakt med baltiske og etter kvart germanske språk i den sørlege delen av språkområdet. Det finst også nokre baltiske lånord i mordvinsk, men hovudtyngda av kontakten kom i vest.
I denne perioden ekspanderer også ursamisk nordvestover, og kjem i kontakt med no utdøydde språk, som har late etter seg eit stort lag, eit substrat, av ikkje-uralske ord i samisk, framfor alt ord knytt til landskapsformasjonar, stadnamn, fugle- og dyrenamn, osb.
I denne perioden splitta dei samiske språka seg opp i dei språka vi kjenner i dag.
Basert på lydlege kriterium ser det ut til at den primære inndelinga er ei inndeling mellom dei austsamiske og dei vestsamiske språka (jf. inndelinga i austleg og vestleg samisk ovafor). Eit sentralt målmerke er utviklinga av ursamisk *š́ i konsonantsamband som *š́k, *š́t, *š́n. Dei austlege språka har halde på den opphavlege lydsekvensen, og har t.d. for ursamisk *kōške̮ "foss, stryk" formene enaresamisk kuoškâ, skoltesamisk kuõškk, kildinsamisk кӯшшк (kuušk) og tersamisk кышшк (kiišk), der dei vestlege språka har sørsamisk goejhke, lulesamisk guojkka og nordsamisk guoika (i nordsamisk representerer bokstaven i etter vokal ein j). Som det går fram av døma skil enaresamisk seg frå dei andre austsamiske språka ved ikkje å ha apokope. Austersjøfinske språk har halde på den opphavlege sekvensen, i finsk er det tilsvarande ordet koski.
Det er også syntaktiske skilnader mellom den austlege og den vestlege språkgreina: I dei austlege språka står substantivet etter talorda 2-6 i gen.sg. (= nom.pl), men etter talord frå 7 og oppover står substantivet i partitiv. I dei vestlege språka står substantivet i gen.sg. for alle talord frå 2 og oppover, med unntak av sørsamisk, der det står i nom.pl.
Det litt tilfeldige årstalet representerer det første skriftlege dokumentet på samisk. Den språkforma dei representerer skil seg relativt lite frå moderne samisk.
Den eldste språklege kjelda for samisk er frå 1557,[2] då ein engelsk sjøfarande, Stephen Borough,[3] skreiv opp ei liste på 95 samiske ord på Kolahalvøya.[4] Lista vart offentleggjord i 1589 av Richard Hakluyt.[5][6]
Dei første bøkene på samisk, ei ABC-bok og ei messebok, vart trykte i Sverige i 1619, og dei var skrivne på sørsamisk. Den vesle katekismen kom i 1633, og var skriven på same språk. Ei ABC-bok frå 1638 var skriven på eit meir nordleg språk, lulesamisk. I 1648 kom Johannes Tornæus si Manuale lapponicum ut, eit bestillingsverk frå den svenske staten.
På 1700- og 1800-talet var det samemisjon og statskyrkjer som publiserte tekst på samisk. Sjølv om bruken av samisk varierte frå tiår til tiår, var ein sentral del av politikken i fleire periodar at det var viktigare for forkynne den kristne bodskapen på eit språk samane forstod, enn det var å lære dei statsspråka.
Det sørlege skriftspråket i Sverige (som var basert på pite- og umesamisk vart brukt til å publisere ein katekisme, ei ABC-bok, ei handbok, salmebok, nytestamentet (1755) og Bibelen (1811), skolebøker og ein kalender. I Noreg publiserte Knud Leem og J.A. Stockfleth ordbøker og grammatikkar, men det var først med J.A. Friis si bibelomsetjing frå slutten av 1800-talet at det kom eit skriftspråk som var i bruk blant samar flest (faktisk fram til i dag, i tidsskriftet Nuorttanaste).
Statane sin politikk før 1900-talet var meir prega av ein svak stat enn av ein tolerant politikk. Frå og med moderniseringa av samfunnet, og overgangen til ein meir gjennomgripande pengeøkonomi fram mot førre hundreårskifte gjennomførte statane også ein assimileringspolitikk, der skoleinternat med forbod mot å snakke samisk var ein sentral del. Det samiske språket heldt fram å fungere som språk i religiøse samanhengar. Fleire samiske rettskrivingar vart innført i løpet av 1900-talet (t.d. Ravila-Itkonen-rettskrivinga i Finland på 1930-talet og Bergsland-Ruong-rettskrivinga i Noreg og Sverige i 1948. Desse ortografiane var i bruk fram til dei vart avløyst av ei felles nordsamisk rettskriving i 1979, men på grunn av assimileringspolitikken statane førte vart desse to ortografiane svært lite brukt[7].
For nordsamisk i Noreg kjem ein ny språkpolitikk som resultat av ei samepolitisk mobilisering på 1970-talet. Norsk kulturråd gjer det for første gong mogleg å publisere samiskspråklege bøker etter initiativ frå samiske forfattarar, og ikkje berre som resultat av statlege eller kyrkjelege informasjonstiltak. Den nye rettskrivinga frå 1979 kombinert med finansieringstiltak for samisk litteratur i Noreg gjer det mogleg å få gjeve ut manuskripta til dei samiskspråklege forfattarane på finsk side.
Undervisning i samisk gjer eit stort steg framover med Mønsterplan 1974, som er den første opplæringsplanen som spesifiserer at samiskspråklege barn faktisk skal lære å lese og skrive samisk, og spesifiserer eit konkret pensum for samiskfaget på lik linje med andre skolefag. I åra etter innføringa av denne mønsterplanen kjem det også nokre lærebøker på samisk, læreboksproduksjonen skyt fart med innføringa av den nye rettskrivinga i 1979[8].
Med opprettinga av Sametinget i Noreg kjem blir det også definert eigne samiske kommunar der samisk er administrativt språk i lag med norsk.
Åtte av dei samiske språka har standardiserte skriftspråk: Sør-, ume-, pite-, lule-, nord-, enare- og skoltesamisk, som blir skrive med det latinske alfabetet, og kildinsamisk, som blir skrive med det kyrilliske alfabetet. Dei ekstra bokstavane (ut over a-z og а-я) er vist i tabellen under. For kvart språk er ISO-språkkoden vist i kolonne 2.
| Kildinsamisk (sjd): | Јј (Ҋҋ) Һһ (ʼ) Ҍҍ Ӈӈ Ӊң Ҏҏ Ӆӆ Ӎӎ Ӓӓ Ӭӭ А̄а̄ Я̄я̄ Е̄е̄ Ӯӯ О̄о̄ Ю̄ю̄ Ё̄ё̄ |
| Skoltesamisk (sms): | Ââ Čč Ʒʒ Ǯǯ Đđ Ǧǧ Ǥǥ Ǩǩ Ŋŋ Õõ Šš Žž Åå Ää (+palataliseringsteikn ´) |
| Enaresamisk (smn): | Áá Ââ Ää Čč Đđ Šš Žž |
| Nordsamisk (sme): | Áá Čč Đđ Ŋŋ Šš Ŧŧ Žž |
| Lulesamisk (smj): | Áá Åå Ŋŋ Ææ/Ää |
| Sørsamisk (sma): | Ïï Ææ/Ää Øø/Öö Åå |
Sjå liste over kommunar der samisk har meir eller mindre grad av offisiell status.
Den norske grunnlova §110a gjev samisk offisiell status i kommunane Kautokeino, Karasjok, Tana, Nesseby, Porsanger, Kåfjord, Lavangen, Tysfjord, Snåsa, Røyrvik, Hattfjelldal og Røros. Dei sju første kommunane er innanfor det nordsamiske språkområdet, Tysfjord innanfor det lulesamiske, og Snåsa, Røyrvik, Hattfjelldal og Røros i sørsamisk område.
Samisk er eit av dei fem offisielle minoritetsspråka i Sverige, det er per 1. mai 2010 òg offisielt i 18 svenske kommunar,[9] sjå samiske kommunar.
Den finske grunnlova §17 erkjenner samane sin rett til å ta vare på og utvikla språket sitt.[10] Statusen til samisk er regulert i samisk språklova.[11] Det samiske området omfattar kommunane Enontekis, Utsjok, Enare og den nordlege delen av Sodankylä. Nordsamisk har status som offisielt språk i alle desse kommunane, og i tillegg har enare- og skoltesamisk offisiell status i Enare kommune.
Samisk (dvs. kildinsamisk) er eitt av dei «26 nordlege språka» i Russland, og det blir undervist i kildinsamisk i Lovozerskij rajon i Murmansk oblast.
Sameland skil seg frå dei autonome områda Færøyane, Åland og Grønland, ved ikkje å bli formelt anerkjent i nordiske samanhengar. Nordisk Råd publiserer likevel ein del av informasjonsmaterialet sitt på nordsamisk.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
