From Wikipedia, the free encyclopedia
Akko (hebraisk עַכּוֹ, ʻAkko; arabisk عكّا, ʻAkkā, gammalgresk, Akre, Ἄκρη, engelsk/fransk Acre)[1] er ein by nord på kystsletta i det nordlege Israel, heilt nord i Haifabukta. Byen ligg strategisk til ved kysten av Middelhavet og dei gamle handelsvegane i Levanten[2] Akko er ein av dei eldste kontinuerleg busette byane i verda.
| Akko | |||
| عكّا, עַכּוֹ | |||
| by | |||
 | |||
| Land |  Israel | ||
|---|---|---|---|
| Distrikt | Nord | ||
| Koordinatar | 32°55′40″N 35°04′54″E | ||
| Areal | 13,533 km² | ||
| Folketal | 47 200 (Desember 2012) | ||
| Folketettleik | 3 488 / km² | ||
| Borgarmeister | Shimon Lankri | ||
| Verdsarvstad | |||
| Namn | Gamlebyen i Akko | ||
| År | 2001 (#25) | ||
| Nummer | 1042 | ||
| Region | Midtausten | ||
| IUCN-kategori | ii, iii, v | ||
 Akko 32.926111111111°N 35.083888888889°E | |||
  Kart som viser Akko.
| |||
| Wikimedia Commons: Acre (city) | |||
I krossfarartida vart han kalla «St. John d'Acre» etter Johannesordenen som hadde hovudkvarteret sitt der. Akko er den heilagaste byen i bahaitrua. I 2011 hadde byen 46 464 innbyggjarar.[3] Akko har ein blanda folkesetnad, der 75 % av innbyggjarane er jødar og 25 % er arabarar.
Namnet 'Akka er registrert i egyptiske kjelder frå kring 2000 fvt., med tre teikn (den første gutturale lyden, «k» og «a»; etterfølgd av teiknet for «utanlandsk by»).[4][5]
Byen vart kalla Ptolemais i hellenistisk tid og seinare romersk-bysantinsk tid, men vart gjeven attende namnet «Akka» etter den muslimske erobringa.
Akko er ein av dei eldste kontinuerleg busette byane i verda.[6] Egyptiske lister frå rundt 1800 fvt. nemner ein «Akka» som kan visa til byen.[7][8] Amarnabreva nemner òg staden Akka,[9] og det same gjer Forbanningstekstane, som er eldre enn Amarnabreva.[10] Den første busetnaden på staden ser ut til å ha dukka opp i tidleg bronsealder, eller kring 3000 fvt.[2] I Det gamle testamentet, (Dommarane 1:31) er Akko ein av stadane som israelittane ikkje dreiv ut kanaanittane frå. Han vart seinare skildra i området til stamma Asher og i følgje Josefus, vart han styrt av ein av guvernørane til Salomo. Gjennom det israelittiske styret, var han politisk og kulturelt knytt til Fønikia. Kring 725 fvt. vart Akko med Sidon og Tyr i eit opprør mot Shalmaneser V.[11]
Greske historikarar kalla byen Ake, som tyder «kur». I følgje dei greske mytane fann Herakles lækjande urter her for å kurere såra sine.[12] Josefus kalla han Akre. Namnet vart endra til Antiokhia Ptolemais (gresk Αντιόχεια Πτολεμαίς) kort tid etter erobringa til Aleksander den store, og så til Ptolemais, truleg av Ptolemaios Soter, etter delinga av kongedømet til Aleksander den store.[13] Strabon omtalar byen som ein gong eit møtepunkt for persarane sine tokt mot Egypt. Kring 165 fvt. slo Judas Makkabeus selevkidane i fleire slag i Galilea, og dreiv dei inn i Ptolemais. Kring 153 fvt. kjempa Alexander Balas, son av Antiokhos Epifanes, om selevkidkrona mot Demetrius, og erobra byen, som opna portane sine for han. Demetrius prøvde å mute makkabearane for å få jødiske støtte mot rivalen sin, mellom anna inntekter til Ptolemais frå Tempelet i Jerusalem, men mislukkast. Jonatan Makkabeus gav støtta si til Alexander, og i 150 fvt. vart han teken i mot med stor ære i Ptolemais. Nokre år seinare fekk Tryfon, ein offiser for selevkidane som hadde vorte mistenksam på makkabearane, lokka Jonatan til Ptolemais og tok han der til fange.
Byen vart erobra av Alexander Jannaeus, Kleopatra VII av Egypt og Tigranes II av Armenia. Her bygde Herodes eit gymnasium, og her møtte jødane Petronius, som var send for å setje opp statuar av keisaren i tempelet og overtydde han om å vende attende. Apostelen Paulus var ein dag i Ptolemais (Apostelgjerningane 21:7). Det vart grunnlagd ein romersk colonia ved byen kejnd som Colonia Claudii Caesaris Ptolemais[14] eller Colonia Claudia Felix Ptolemais Garmanica Stabilis[15] etter keisar Claudius; han var kjend under kortnamnet Colonia Ptolemais.[14] Etter delinga av Romarriket i 395 evt., vart Akko underlagt Austromarriket.
Etter nederlaget til den bysantinske hæren til Heraklios mot den muslimske armeen til Khalid ibn al-Walid i slaget ved Yarmouk, og den kristne byen Jerusalem kapitulerte for kalifen Umar, kom Akko under Rashidun-kalifatet i byrjinga av 638.[6] I følgje den tidlege muslimske historikaren al-Baladhuri, vart sjølve erobringa av Akko leia av Shurahbil ibn Hasana, og byen overgav seg truleg utan motstand.[16] Den arabiske erobringa gav byen ny velstand, sidan han tente som hovudhamna i Palestina under Omajade- og Abbasidekalifatet som følgde, og gjennom krossfararstyret på 1200-talet.[6]
Den første omajadekalifen, Mu'awiyah (r. 661-680), rekna kystbyane i Levanten som strategisk viktige. Han forsterka derfor forsvarsverka i Akko og busette byen med persarar frå andre delar av det muslimske Syria. Frå AKko, som vart ein av dei viktigaste hamnebyane i regionen i lag med Tyr, sette Mu'awiyah i gang eit åtak mot det bysantinske Kypros. Bysantinarane gjekk til åtak på kystbyane i 669, noko som fekk Mu'awiyah til å samle og sende skipsbyggarar og snikkarar til Akko. Byen tente som den viktigaste marinebasen i Jund al-Urdunn («Militærdistriktet Jordan») fram til regjeringstida til kalifen Hisham ibn Abd al-Malik (723-743), som flytta dei fleste skipsverfta nord til Tyr.[16] Akko vart framleis verande ein militært viktig stad i den første abbasidetida og kalif al-Mutawakkil gav ordre om å gjere Akko til ein stor marinebase i 861, og utstyrte byen med slagskip og soldatar.[17]
På 900-talet var Akko framleis ein del av Jund al-Urdunn.[18] Den lokale arabiske geografen al-Muqaddasi vitja Akko tidleg i fatimidetida i 985, og skildra han som ein festningsby med ein stor moské og mange olivenlundar. Den sjølvstendige emiren Ibn Tulun frå Egypt, som annekterte byen i 870-åra, hadde tidlegare bygd festningsverk i byen, som gjorde byen relativt trygg for handelsskip som kom til hamna i byen. Då den persiske geografen Nasir Khusraw vitja Akko i 1047, skreiv han at den store Fredagsmoskéen var bygd av marmor, og låg i sentrum av byen, og like sør for moskéen låg «grava til profeten Salih.»[17][19] Khusraw skildra storleiken til byen, som var omtrent 1,2 km lang og 300 meter brei. Dette talet indikerer at Akko på den tida var større enn den noverande Gamlebyen, som hovudsakleg vart bygd på 1700- og 1800-talet.[17]
Etter ei kring fire år lang kringsetjing,[20] kapitulerte Akko til slutt for styrkane til kong Baldwin I av Jerusalem i 1104 under det femte krosstoget. Krossfararane gjorde òg byen til den viktigaste hamna si i Palestina.[21] Undet det første krosstoget, skreiv Fulcher om reisa si med krossfarararmen til kong Baldwin, og at dei var ved Akko før armeen rykka fram til Jerusalem. Dette syner at sjølv i starten var Akko eit knutepunkt mellom krossfararane og framrykkinga deira i Levanten.[22] Funksjonen til byen var å gje krossfararane eit fotfeste i regionen og ha tilgang til den livlege handelen som gjorde dei velstaånde, særleg då dei fekk tilgang til den asiatiske krydderhandelen.[23] I 1130-åra hadde han eit folketal på kring 25 000 og berre Jerusalem var større i kongedøma til krossfarane. Kring 1170 vart han hovudhamna i det austlege Middelhavet, og kongedømet Jerusalem vart i vesten rekna som særs rik hovudsakleg på grunn av Akko. I følgje ein engelsk historikar på den tida, gav byen meir til krossfararkrona enn dei totale inntektene til kongen av England.[24]
Den andalusiske geografen Ibn Jubayr skreiv i 1185 at det framleis var eit muslimsk samfunn i byen, som tilbedde i ein liten moské. Akko kapitulerte i lag med Beirut og Sidon utan kamp for ajjubidane og Saladin i 1187, etter den avgjerande sigeren ved Hattin og den påfølgjande muslimske erobringa av Jerusalem. Han vart verande i muslimske hender fram til byen uventa vart kringsett av kong Guy of Lusignan—forsterka av marinen og bakkestyrkar frå Pisa — i august 1189. Kringsetjinga var unik i krosstogshistoria fordi dei frankiske kringsetjarane sjølv vart kringsett av soldatane til Saladin. Han vart ikkje erobra før i juli 1191, då styrkar frå det tredje krosstoget, leia av Rikard I av England og Filip II av Frankrike, kom til støtte. Akko tente då som den eigentlege hovudstaden i det som var att av kongedømet Jerusalem i 1192 og vart seinare setet for Maltesarordenen. Akko vart verande ein velståande handelsby aust i Middelhavet, men gjekk òg gjennom nokre turbulente tider med kampar mellom forskjellige fraksjonar av krossfararane som stadig førte til borgarkrigar.[25]
Den gamle delen av byen, der hamna og borga stod, stikk ut frå kystlinja, og på begge sider av eit smalt stykke land er det sjø. Dette gjorde staden særleg effektiv som hamn og den samle inngangen gjorde at det var lett å forsvare gamlebyen. Både arkeologiske funn og tekstane til krossfararane syner kor strategisk viktig Akko var - ein by det var heilt naudsynt å passere gjennom, kontrollere og, som dei massive murane synte, verne. Akko var den siste skansen til krossfararane då det meste av kysten i Levanten var erobra av mamelukkane. Byen vart isolert og i stor grad forlaten av Europa, og kapitulerte til mamelukkane under sultan al-Ashraf Khalil i ei blodig omleiring i 1291. I tråd med linja mamelukkane førte for kystbyane, for å hindre at dei vart nytta av krossfararstyrkar i framtida, vart Akko fullstendig øydelagd med unntak av nokre få religiøse bygg som vart rekna som heilage av muslimane, nemleg Nabi Salih-grava og Ayn Bakar-kjelda. I 1321 skreiv den syriske geografen Abu'l Fida at Akko var «ein vakker by», men framleis i ruinar etter erobringa av mamelukkane. Likevel vart den «romlege» hamna framleis i bruk og byen var full av kunstnarar.[26] Gjennom mamelukktida (1260-1517) vart Akko overgått av Safad som den viktigaste byen i provinsen.[25]
Osmanarane under sultan Selim I erobra byen i 1517, etter at han vart sett i brann av mamelukkane og vorte ein liten fiskelandsby. Den engelske akademikaren Henry Maundrell fann byen i 1697 i ruinar,[27] utanom ein khan (karavanserai) bygd og i bruk av franske handelsmenn,[28] ein moské og nokre få fattige hytter.[27] Khanen vart kalla Khan al-Ilfranj etter franskmennene som bygde han.[28]
Under osmansk styre spelte Akko framleis ei viktig rolle i regionen via mindre sjølvstendige sjeikdøme.[2] Mot slutten av 1700-talet var tilstanden på veg oppover igjen i Akko under styret til Dhaher al-Omar, den arabiske herskaren i Galilea, som gjorde byen til hovudstad i det sjølvstyrte sjeikdømet sitt. Dhaher bygde opp att festningsverka i Akko, og brukte materiale frå dei gamle mellomalderruinane. Han døydde utafor murane under eit åtak mot han av den osmanske staten i 1775.[25] Etterkomaraen hans, Jezzar Pasha, fortsette på festningsverka då han flytta hovudstaden i Saida eyelet («Sidon provins») til Akko, der han budde.[29] Jezzar fekk til desse forbetringane gjennom tunge skattar og sikra seg sjølv alle fordelane med utbetringane. Kring 1780 forviste Jezzar den franske handelskolonien, trass i protestar og frå den franske regjeringa, og nekta å ta i mot ein konsul.[treng kjelde] Både Dhaher og Jezzar utførte ambisiøse byggprosjekt i byen, og bygde fleire karavanseraiar, moskéar, offentlege bad og andre bygg. Somme av bygga var Jezzar Pasha-moskéen, som vart bygd av stein frå dei gamle ruinane frå Caesarea og Atlit og Khan al-Umdan, som begge vart bygd etter ordre frå Jezzar.[28]
I 1799 kom Napoleon til Akko i eit forsøk på å få syrarane til gjere opprør mot tyrkarane, men etter ei kringsetjing som varte to månader (mars-mai), vart han driven attende av tyrkarane, med hjelp av sir Sidney Smith og ein styrke britiske sjømenn. Etter å ha tapt kanonane sine til Smith, prøvde Napoleon å kringsetje byen som var forsvart av osmanske soldatar den 20. mars 1799, ved hjelp av berre infanteriet og kanonar av lite kaliber, ein strategi som mislukkast.
Jezzar vart etterfølgd av sonen Suleiman Pasha, som hadde ein mildare måte å styre på og auka velstanden i byen fram til han døydde i 1819. Etter han døydde, betalte rådgjevaren hans, Haim Farhi, ein stor sum i muting for å sikre at Abdullah Pasha (sonen til Pasha, nestleiaren til Suleiman Pasha), som han hadde kjend sidan ungdom, vart utpeikt som ny herskar. Abdullah Pasha styrte Akko fram til 1831, då Ibrahim Pasha kringsette og reduserte byen, og øydela bygningane. Under Orientalkrisa i 1840 vart han bomba den 4. november 1840 av allierte britiske, austerrikske og franske skvadronar, og året etter vart det tyrkiske styret sett inn att. Han fekk attende noko av den tidlegare velstadnen etter at han fekk jernbanesamband i 1913 med Hejaz-banen, som gjekk til Haifa.[30] Han var senter i ein sanjak (Akko sanjak) i Beyrut eyalet fram til den engelske okkupasjonen den 23. september 1918 under fyrste verdskrigen.
I byrjinga av Mandatperioden, i 1922, hadde Akko kring 6 500 innbyggjarar og 4 883 av dei var muslimar (75 %), 1 344 kristne (21 %); 115 Baha'i (2 %); 78 jødiske (1 %); og 80 andre (1 %).[31] Det britiske mandatet rekonstruerte Akko og økonomien betra seg. I 1931 budde det 7 897 innbyggjarar i Akko, og i 1946 hadde talet stige til kring 13 000.[31]
Under pogromen i 1929 øydela arabarar, leia av As'ad Shukeiri, den gamle synagoga i gamlebyen i Akko.[31] Under arabararopprøret i 1936–1939, var dei arabiske innbyggjarane i AKko særs aktive mot dei britiske og jødiske busetnadane i Vest-Galilea.[31] Dette førte til at jødane forlet Akko.[treng kjelde]
Festninga i Akko vart omgjort til eit fengsel, der medlemmar av den jødiske undergrunnen vart halden under kampane deira mot britane, mellom dei Zeev Jabotinski, Shlomo ben Yossef og Dov Grunner. Grunner og ben Yossef vart avretta der. Andre jødiske fangar vart sleppte fri av medlemmar av Irgun, som braut seg inn i fengselet den 4. mai 1947 og klarte å sleppe fri aktivistar frå den jødiske undergrunnsrørsla. Over 200 arabiske fangar rømde òg.[32]
I delingsplanen til Dei sameinte nasjonane for Palestina i 1947, var Akko tiltenkt ein del av ein framtidig arabisk stad. Før den arabisk-israelske krigen i 1948 braut ut, gjekk arabarar i Akko til åtak på jødiske busetnader og transport i området. Den 18. mars 1948 tok arabarar frå Acre livet av jødiske tilsette i eit elektrisitetsselskap som reparerte øydelagde linjer nær byen.[33]
Under krigen i 1948 vart Akko kringsett av israelske styrkar. Det braut samstundes ut tyfus i Akko.[treng kjelde] Egypt hevda at Haganah nytta tyfus som eit biologisk våpen mot innbyggjarane, men det er ikkje funne bevis som støttar dette.[treng kjelde] Brigader Beveridge, sjef for den britiske medisintenesta, hevda på den tida «Noko slikt har aldri skjedd i Palestina». I følgje Ilan Pappé vart det gjort ei undersøking av Beveridge, og oberst Bonnet frå den britiske hæren og delegatar frå Raude Krossen konkluderte med at infeksjonsn vart spreidd via vatn.[34] Israel nektar for å brukt biologiske våpen.[35][36]
Akko vart erobra av Israel den 17. mai 1948,[37] og forflytta den arabiske folkesetnaden i byen (13 510 av 17 395).[38] Gjennom 1950-åra vart mange av dei jødiske bydelane oppretta nord og aust i byen, og han vart ein utviklingsby utpeikt til å ta i mot dei mange jødiske emigrantane, hovudsakleg jødar frå Marokko. Gamlebyen i Akko vart i stor grad verande arabisk og muslimsk (mellom anna fleire beduin-familiar), med den arabisk kristne bydelen like ved. Byen trekte òg til seg folk frå Bahá'í-trua, og somme fekk viktige stillingar i byen. I dag ligg Bahjí-herregarden i byen.
I 1990-åra tok byen i mot tusenvis av jødar som immigrerte frå Sovjetunionen og seinare frå Russland og Ukraina. I løpet av fleire år, endra balansen mellom talet på jødar og arabarar i byen seg att og fram, då dei nordlege bydelane vart fråflytta av mange jødar, som heller slo seg ned i den nærliggande Nahariya, medan mange muslimske arbarar flytta inn (hovudsakleg frå nærliggande arabiske landsbyar). Byen har i dag likevel fått ein stor jødisk majoritet.
Etniske kampar braut ut i byen den 8. oktober 2008 då ein arabisk innbyggjar køyrte gjennom den hovudsakleg jødiske bydelen under Yom Kippur, noko som førte til fem dagar med vald mellom arabarar og jødar.[39][40][41]
I 2009 var innbyggjartalet i Akko 46 300.[42]
I følgje Israelsk statistisk sentralbyrå, er det i dag 46 300 innbyggjarar i Akko. Folkesetnaden er ei blanding av jødar og arabarar. Dei fleste arabarane er muslimar og kristne, medan minoritetar er drusarar og Baha'i. Jødar utgjer 67,1 % av folkesetnaden, dei muslimske arabarane 25,3%, kristne arabarar 2,4% og andre 5,2%.
I følgje Israelsk statistisk sentralbyrå, er 95% av innbyggjarane i Gamlebyen arabarar.[43] Berre kring 15 % av den noverande arabiske folkesetnaden ættar frå familiar som budde der før 1948.[44] I 1999 var det 22 skular i Akko med i alt 15 000 elevar.[45]
Gamlebyen i Akko har status som verdsarvstad. Sidan 1990-åra er det gjort store arkeologiske utgravingar og forsøk på å bevare dei gamle stadane. I 2009 vart det planlagt renovering av Khan al-Omadan, den største av fleire osmanske vertshus som framleis står i AKko. Han vart bygd nær hamna mot slutten av 1700-talet av Ahmed Pasha al-Jazzar. Handelsmenn som kom til hamna lossa varene sine i første etasje og sov i innkvartering i andre etasje. I 1906 vart det bygd eit klokketårn over hovudinngangen som markerte 25-årsjubileet til regjeringstida til den tyrkiske sultanen Abdul Hamid II.[46]
I 1750 nytta Daher El-Omar, herskaren i Akko, restane av krossfararane til å byggje sine eigne murar. Det vart sett inn to portar i muren, «landporten» på austsida og «sjøporten» i sørveggen. Murane vart forsterka mellom 1775 og 1799 av Jezzar Pasha og overlevde kringsetjinga til Napoleon. Murane var tynne, høgda var frå 10 til 13 meter og tjukkleiken berre ein meter. Ein tung forsvarsmur vart bygd nord og aust for byen i 1800–1814 avJezzar Pasha og den jødiske rådgjevaren hans, Haim Farhi. Han består av moderne festningsverk med motartilleri, og tjukke murar, ei tørr vollgrav, kanonutpostar og tre store forsvarstårn. Sidan den gong vart det ikkje gjort større endringar av forsvarsverka. Sjømuren, som nesten er intakt, er den originale muren som El-Omar bygde og som vart forsterka av Jezzar Pasha. I 1910 vart det sett inn to portar til i murane, ein i nordveggen og ein i nordvestre hjørnet. I 1912 vart Akko fyrhus bygd i sørvesthjørnet av murane.
Jezzar Pasha-moskéen vart bygd i 1781. Jezzar Pasha og etterfølgjaren Suleiman Pasha, er begge gravlagde i ein liten gravplass ved sidan av moskéen. I eit skrin i andre etasje av moskéen, ligg eit enkelt hårstrå frå skjegget til profeten Mohammed og dette vert vist fram ved spesielle seremoniar.
Den noverande bygningen som utgjer citadellet i Akko er eit osmansk festningsverk, bygd over krossfararborga. Borga var ein del av forsvarsverka til byen, og forsterka nordmuren. På 1900-talet vart citadellet hovudsakleg nytta som Akko og hadde ein galge. Under Det britiske mandatet vart aktivistar frå den jødiske sionistrørsla halde fangar her, og somme av dei vart avretta.
Det tyrkiske badet i Akko vart bygd i 1795 av Jezzar Pasha og har ei rekkje varme rom og eit sekskanta damprom med ei fontene av marmor. Han vart nytta av Irgun for å bryte sg inn i fengselet. Badet vart funksjonelt fram til 1950.
Under citadellet og fengselet i Akko, har arkeologisk utgravingar avdekt ei rekkje hallar, som vart bygd og nytta av Johanittarordenen.[21] Dette komplekset vart ein del av citadellet til Johanittarordenen, som var ein del av nordmuren i Akko. Det består av seks hallar som heng i saman, mellom dei ei gammal gotisk kyrkje.
Det ligg mange heilage stader for Bahá'í-trua i og kring Akko. Dei har opphavet sitt i Bahá'u'lláh si fengsling i citadellet under det osmanske styret. Dei siste åra av livet til Bahá'u'lláh budde han i Bahjí-herregarden, like utafor Akko, sjølv om han formelt framleis var ein fange i Det osmanske riket. Bahá'u'lláh døydde den 29. mai 1892 i Bahjí, og heilagdomen hans er den mest heilage staden for Bahá'í-truande — deira Qiblih, er staden dei vender seg mot når dei gjer dei daglege bønene sine. Her ligg leivningane av Bahá'u'lláh og han er nær staden der han døydde i Bahjí-huset. I 2008 vart Bahai-stadane i Akko og Haifa ein verdsarvstad.[47][48]
Fotballaget i byen er Hapoel Acre som spelar i den israelske eliteserien. Dei spelar kampane sine på Akko kommunale stadion som opna i september 2011. Hapoel Acre rykka opp til den israelske elitserien i 2009, etter å ha vore borte frå serien i 31 år.
Akko er venskapsby med:
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
