Heerweg (Romeinse Rijk)

Een heerweg, heirbaan of heerstraat was een strategisch aangelegde verharde langeafstandsweg in het Romeinse Rijk. Het Romeinse wegennet was van cruciaal belang voor de expansie van het Rijk omdat het troepenbewegingen, koerierdiensten en bevoorrading veel efficiënter en sneller maakte. Daarnaast bevorderde het wegennet de handel. Het spreekwoord "Alle wegen leiden naar Rome" verwijst naar de eeuwenlange faam van de Romeinse wegen.

Animatie over de heirbanen

Historici maken een onderscheid tussen een via publica (hoofdweg) en een deverticulum (zijtak). De term "heirbaan" is een overkoepelende benaming voor (Romeinse en) middeleeuwse hoofdwegen.

Naast de verbindingen over land waren de verbindingen over de grote rivieren en over zee van vergelijkbaar of groter belang, deels omdat daar geen hindernissen als bergen en kloven waren, deels omdat er grotere hoeveelheden mensen en materiaal over vervoerd konden worden.

Kenmerken

De heirbanen waren verharde wegen. Vermoedelijk volgden ze ook de meestal oudere Keltische paden. De planning en het onderhoud was een verantwoordelijkheid van de regionale prefect. Daarvoor deed deze vaak een beroep op legereenheden. De arbeiders moesten eerst een bedding uitgraven. Daarin stortte men een fundering van grote stenen. Hierop kwamen twee lagen: een basislaag van leem of zand en het wegdek uit grind. Zo ontstond een bolvormig weglichaam, de agger. De agger was minimum 5 m breed, met links en rechts een onverharde strook voor vee.^[1]

De rue des Romains, nabij Dorgeville
Restant van het gedeelte Sées–Bayeux

In de steden waren de hoofdwegen vaak geplaveid, met kasseien of platte stenen. Buiten de steden werd dit zelden toegepast, omdat het niet comfortabel was op lange reizen.^[2] Daar ging men enkel over tot plaveien indien een gedeelte moeilijk begaanbaar was, bijvoorbeeld wegens een onstabiele ondergrond. Enkele heirbanen in Italië vormen hierop een uitzondering, zoals de Via Appia die geplaveid is over de volledige lengte.

Geplaveide straat in Pompeï
Bosweg met stenen wegdek, Raon-lès-Leau

De Romeinse ingenieurs hielden zich zoveel mogelijk op hoge gronden. Moest men toch door vochtig terrein, dan werden grachten aangelegd voor de vlotte afwatering. Van de limesweg is bekend dat hij op moerassige plaatsen naar Keltisch voorbeeld werd aangelegd als knuppelpad en dan over vele kilometers een houten bekisting kreeg.^[3] Kleine waterlopen werden zoveel gekruist ter hoogte van een voorde, soms ook door middel van een vonder. Bij diepere rivieren werd doorgaans een verbinding per pont onderhouden of werd een brug gebouwd.

Romeinse brug over de Taag, Spanje
Reconstructie van de Maasbrug bij Maastricht

Romeinse tijd

We kennen het bestaan van de Romeinse hoofdwegen uit kopieën van Romeinse documenten, met name de Peutingerkaart en het Wegenboek van Antoninus. Geregeld worden ook overblijfselen van Romeinse wegen blootgelegd bij opgravingen. Op knooppunten stond een wegwijzer, een zuil met vermelding van steden en afstanden. Langs de meeste hoofdwegen stonden houten of stenen Romeinse mijlpalen, met een interval van een Romeinse mijl (1,5 km) of een Gallische mijl (2,2 km).

Doornsnede van een Romeins grindpakket
Wegwijzer gevonden in Tongeren

De heirbanen bevorderden de romanisering in de veroverde provincies. Tongeren en Doornik groeiden uit tot Romeinse steden dankzij hun ligging aan belangrijke wegen. Ook grensforten zoals Utrecht, Nijmegen en Keulen waren aangesloten op het wegennet. Verder ontstonden er talrijke wegdorpen (vici), landhuizen (villae), grafvelden en grafheuvels (tumuli). Op regelmatige afstand richtte men pleisterplaatsen op: de mutationes waar verse paarden klaarstonden, de stationes waar de koeriers halt hielden, en de mansiones waar reizigers konden overnachten.

Stationes in de Benelux volgens de Peutingerkaart
Restanten van een mansio in Beieren

Vroegmoderne tijd

Met de Val van het West-Romeinse Rijk verdwenen ook de instanties rond het onderhoud en de planning van wegen. Wegenwerken werden een verantwoordelijkheid van lokale overheden. Naarmate het grindpakket wegsleet of bedolven raakte onder humus, vervielen de heirbanen tot veldwegen en boswegen. Desondanks bleven ze nog eeuwenlang fungeren als hoofdroutes voor handelaars, reizigers, posterijen en troepen. Dit was te danken aan hun doelgerichte tracé: vrij recht, vlak, veilig voor overstromingen, met een goede afwatering. Pas vanaf ±1700 werd er opnieuw begonnen aan bovenregionale verbindingswegen. Eerst toen verloren de heirbanen hun functie als doorgaande weg.

Door het langdurige gebruik is het tracé van heirbanen nog goed te volgen. Anno 2020 zijn diverse wegen opgenomen in wandel- en fietsroutes, onder andere tussen Katwijk en Nijmegen,^[4] tussen Maastricht en Simpelveld^[5] en tussen Bavay en Velzeke^[6].

Kaarsrecht traject tussen Langres en Metz
Luchtfoto van een Romeins tracé bij Helshoven

Ook na de Romeinse tijd bleven veel heirbanen in gebruik als doorgaande wegen. Nog eeuwenlang werden ze gebruikt telkens wanneer legers door de streek trokken. Ze werden daarom vaak aangeduid als "de weg van de heirs". Heir of "heer" is een Indo-Europees woord. Afgeleide woorden bestaan nog in het Duits (Heer), Frans (la guerre en l'armée) en Engels (army). Oorspronkelijk betekende het "een menigte", waarna de betekenis verschoof naar "een groep soldaten".^[7]

In de middeleeuwen werd "heirbaan/-straat/-weg" een algemene benaming voor doorgaande wegen. Hierdoor kregen veel hoofdwegen de benaming "heirbaan", ook als ze niet van Romeinse oorsprong waren. Zo is er bijvoorbeeld sprake van heirbanen in 12e/13e-eeuwse wetten in Friesland, hoewel Friesland geen deel had uitgemaakt van het Romeinse Rijk. Op diverse plaatsen in Nederland en Vlaanderen zijn straatnamen met "heir-/heer-/here-" bewaard gebleven tot op de dag van vandaag.

In Wallonië en Noord-Frankrijk heten veel middeleeuwse hoofdwegen chaussée Brunehaut. Sommige chausées Brunehaut bestonden al in de Romeinse tijd, en danken hun naam aan koningin Brunhilde die de heirbanen liet herstellen. Ook hier geldt echter dat chausée Brunehaut later een algemene benaming voor "doorgaande weg" werd.

Voormalige Romeinse wegen hebben soms straatnamen zoals:

Heirbaan, -straat of -weg
Heerbaan, -straat of -weg
Here(n)baan, -straat of -weg
Hoge Baan of Hoogstraat
Romeinse Baan, Romeinse Kassei of Romeinse Weg
Oude Baan
Steenstraat of Steenpad
Chaussée Brunehaut
Vecquée

De Romeinseweg in Halle-Booienhoven
De Romeinsebaan in Maastricht

In Nederland en Vlaanderen bestaan nog straatnamen zoals "Heirbaan" (Rekem), Oude Heirbaan" (Smeermaas), "Heerstraat" (Boxmeer), "Herestraat" (Groningen), "Heerbaan" (Breda), "Hereweg" (Nieuwenhagen) en "Herreweg" (Ruien). Een deel van zulke straatnamen gaat terug tot Romeinse heirbanen. Daarnaast bestaan er ook verwijzingen naar Romeinse wegen, zoals Romeinsebaan (Asse, Herne, Maastricht, Merchtem, Vissenaken), Romeinse Weg (Affligem, Zoutleeuw) en Romeinse Kassei (Tongeren), of in Duitsland Römerstraße (b.v. Via Belgica in Noordrijn-Westfalen tussen Elsdorf en Bergheim). In Wallonië en het Picardische deel van België en Noord-Frankrijk heten veel van deze wegen Chaussée Brunehau(l)t (Bavay, Edingen, Herstal, Juprelle, Morlanwelz, Silly), naar Brunhilde (534-623), die als Visigotische koningsdochter zulke wegen kende uit Italië, Spanje en Zuid-Frankrijk, en ze als Frankische koningin ook in het Frankische Rijk liet bouwen, herstellen en verder onderhouden.

Benelux

De belangrijkste weg in het noorden van het Romeinse Rijk was de Via Belgica, die het Kanaal met de Rijn verbond. Tongeren (de administratieve hoofdplaats van de Civitas Tungrorum) en Bavay (de administratieve hoofdplaats van de Civitas Nerviorum) fungeerden als belangrijke knooppunten, vanwaar secundaire wegen in alle richtingen vertrokken.

De Peutingerkaart en het Wegenboek van Antoninus melden zes hoofdwegen:

de Via Belgica Boulogne–Kamerijk–Keulen
- ter hoogte van Maastricht, de heirbaan Maastricht-Blerick-Nijmegen
- ter hoogte van Heerlen, de heirbaan Aken-Xanten
de limesweg Katwijk–Utrecht–Nijmegen–Xanten
de zuidroute Katwijk–Vlaardingen–Rossum–Nijmegen
de Kiemwee(g) Reims–Aarlen–Trier

Daarnaast veronderstellen Gallo-Romeinse sites diverse secundaire wegen:^[8]

de heirbaan Boulogne-Asse-Tongeren, een kortere variant op de Via Belgica
de Steenstraat in West-Vlaanderen
Bavay–Doornik–Kortrijk–Oudenburg
Bavay–Velzeke–Colijnsplaat
Bavay–Edingen–Asse–Rumst–Rijsbergen
de heirbaan Tongeren-Rossum
de heirbaan Tongeren–Amay–Aarlen–Thionville

In de vroege middeleeuwen waren er andere bovenlokale wegen die mogelijk al bestonden aan het einde van de Romeinse tijd:

de Oude Akerweg van Maastricht naar Aken
de chaussée Brunehault van Tongeren naar Luik
de Via Mansuerisca door de Hoge Venen

Romeinse hoofdwegen in Nederland en België
Kaarsrecht gedeelte van de Via Belgica in Henegouwen

Brittannië

Drie hoofdassen:

Watling Street van Dover naar Londen en Wales
vanuit Londen, de aftakking Ermine Street naar het noorden
Fosse Way van de zuidkust naar het noorden

Tussenverbindingen en aftakkingen:

Akeman Street
Ermin Way
Fen Causeway
Peddars Way
Portway
Stane Street
Stanegate
Via Devana

Frankrijk

de Via Domitia (118 v.Chr.) Turijn–Nîmes–Narbonne–Perpignan
- de aftakking Via Aquitania Narbonne–Toulouse–Bordeaux
de Via Agrippa (± 35 v.Chr.) Arles–Valence–Lyon–Metz–Trier–Keulen
- aftakking naar Aquitanië: Lyon–Clermont-Ferrand–Limoges–Saintes
- aftakking naar Bretagne: Chalon–Autun–Bourges–Tours–Angers–Rennes
- aftakking naar Normandië: Chalon–Autun–Auxerre–Parijs–Rouen
- aftakking naar het Kanaal: Langres–Reims–Soissons–Amiens–Boulogne
de limes (± 50 na Chr.) Bazel–Straatsburg–Mainz–Keulen
diverse verbindingen tussen deze hoofdwegen

Spanje en Portugal

De Peutingerkaart geeft onder andere weer:^[9]

de Via Augusta Figueres–Barcelona–Tarragona–Valencia–Cádiz
de heirbaan Tarragona–Zaragoza–Titulcia–Toledo–Merida–Lissabon
de heirbaan Zaragoza–Ponferrada–Lugo–Coruña

Italië

Hoofdwegen vanuit Rome:
- in zuidelijke richting: de Via Appia naar Capua, Venosa en Brindisi
  - de aftakking Via Popilia naar Napels en Reggio
  - de aftakking Via Traiana naar Bari
- in noordoostelijke richting: de Via Salaria naar Rieti en Martinsicuro
- in noordelijke richting: de Via Flaminia naar Fano en Rimini
- in noordwestelijke richting: achtereenvolgens de Via Cornelia, Via Aemilia Scauri, Via Aurelia en Via Julia Augusta naar Pisa, Genua en Nice

Hoofdwegen in Noord-Italië:
- de Via Postumia Genua–Piacenza–Verona–Aquileia
- de Via Aemilia Piacenza–Bologna–Rimini
- de Via Mala Casteggio–Milaan–Lindau
- de Via Claudia Augusta Verona–Innsbruck–Augsburg

Diverse regionale wegen in Latium

Balkan

de Via Egnatia (146 v.Chr.) Durrës (Albanië)–Thessaloniki (Griekenland)–Constantinopel (Turkije)

Midden-Oosten

Heirbaan Antiochië-Chalcis

Bronnen, noten en/of referenties

S. Ball Platner, art. Viae, in S. Ball Platner - ed. rev. T. Ashby, A Topographical Dictionary of Ancient Rome, Londen, 1929, pp. 559‑569.
Cornelis van Tilburg, Romeins Verkeer: Weggebruik en verkeersdrukte in het Romeinse Rijk, Amsterdam 2005.
Cornelis van Tilburg, Traffic and Congestion in the Roman Empire, Londen & New York, 2007.

[1]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, p. 177. Gearchiveerd op 6 december 2022.
[2]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, p. 176-177. Gearchiveerd op 6 december 2022.
[3]
Paul van der Heijden (2006). Romeinse wegen in Nederland, p. 26-27. Gearchiveerd op 25 juli 2021.
[4]
Website van de ANWB, Het Romeinse limespad: Nederlands gedeelte van Romeinse steenweg Katwijk – Keulen, die garnizoenssteden langs de noordelijke limes met elkaar verbond. Gearchiveerd op 31 mei 2023.
[5]
Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling, Via Belgica Digitalis: Nederlands gedeelte van de Via Belgica.
[6]
Interreg IV, Bavay-Velzeke: Deel van een Romeinse steenweg tussen Bavay en Gent. Gearchiveerd op 3 juni 2023.
[7]
Instituut voor de Nederlandse Taal, Etymologiebank. Gearchiveerd op 14 maart 2021.
[8]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, kaartje p. 175. Gearchiveerd op 6 december 2022.
[9]
René Voorburg, Omnes Viae. Gearchiveerd op 5 april 2023.

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Roman Road op Wikimedia Commons.

[1] [1]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, p. 177. Gearchiveerd op 6 december 2022.

[2] [2]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, p. 176-177. Gearchiveerd op 6 december 2022.

[3] [3]
Paul van der Heijden (2006). Romeinse wegen in Nederland, p. 26-27. Gearchiveerd op 25 juli 2021.

[4] [4]
Website van de ANWB, Het Romeinse limespad: Nederlands gedeelte van Romeinse steenweg Katwijk – Keulen, die garnizoenssteden langs de noordelijke limes met elkaar verbond. Gearchiveerd op 31 mei 2023.

[5] [5]
Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling, Via Belgica Digitalis: Nederlands gedeelte van de Via Belgica.

[6] [6]
Interreg IV, Bavay-Velzeke: Deel van een Romeinse steenweg tussen Bavay en Gent. Gearchiveerd op 3 juni 2023.

[7] [7]
Instituut voor de Nederlandse Taal, Etymologiebank. Gearchiveerd op 14 maart 2021.

[8] [8]
Marc Rogge (2003). Het wegennet van de Romeinen in Gallië en Germanië – in Vlaanderen 53, kaartje p. 175. Gearchiveerd op 6 december 2022.

[9] [9]
René Voorburg, Omnes Viae. Gearchiveerd op 5 april 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]