Tellur

Tellur (lat. tellus: „Eer“) is en roor cheemsch Element, dat in’t Periodensystem in de föfften Periode un de 6. Hööftgrupp mit dat Atomteken Te un de Atomtall 52 vertekent is. Tellur tellt dormit to de Chalkogenen. Dat Vörkamen vun Tellur is ungefäähr so as vun Gold, mit den ok verscheeden Verbinnen gifft, de in de Natur as Mineralen to finnen sünd. Dat kristalline Tellur is en sülverwitt, metallsch blanket Halfmetall, dat vun’n Utsehn lieks dat Antimon oder dat Tinn is. Op mechansch Belasten reageert Tellur sprööd, dorüm kann’n dorvun ok liecht Pulver maken. In cheemsch Verbinnen verhollt sik dat Tellur liekers Swevel un Selen, wiest aver in Legeeren oder Verbinnen mit annere Metallen teemlich dull (half)metallsch Egenschoppen.

52 Sb ← Tellur → I Po ↑ Te ↓ Se Periodensystem
Allgemeen
Naam, Teken, Atomtall	Tellur, Te, 52
Cheemsch Serie	Halfmetall
Klöör	sülvern blank grau
Atommass	127,60 u
Elektronenkonfiguratschoon	[Kr] 4d10 5s25p4
Elektronen je Schaal	2, 8, 18, 18, 6
Physikaalsche Egenschoppen
Phaas	Faststoff
Dicht	6,24 g·cm−3 (bi RT)
Smöltpunkt	722,66 K (450 °C)
Kaakpunkt	1261 K (988°C)
Atomare Egenschoppen
Kristallstruktur	trigonal, faken mit hexagonal angeven
Ionisatschoonsenergien	1.: 869,3 kJ/mol
	2.: 1790 kJ/mol
	3.: 2698 kJ/mol
Atomradius	140 pm
Annere Egenschoppen
Isotopen (Utwahl)
Hööftartikel: Isotopen vun Tellur Iso VN t½ VO VE (MeV) VP 120Te 0,09 % 2,2 · 1016 a ε ε 1,701 120Sn 121Te nee 16,78 d ε 1,040 121Sb 122Te 2,55 % Te is mit 70 Neutronen bestännig. 123Te 0,89 % > 1,0 · 1013 a ε 0,051 123Sb 124Te 4,74 % Te is mit 72 Neutronen bestännig. 125Te 7,07 % Te is mit 73 Neutronen bestännig. 126Te 18,84 % Te is mit 74 Neutronen bestännig. 127Te nee 9,35 h β- 0,698 127I 128Te 31,74 % 2,2 · 1024 a dubbelt β- 0,867 128Xe 129Te nee 69,6 min β- 1,498 129I 130Te 34,08 % 7,9 · 1020 a dubbelt β- 2,528 130Xe

Historie

Opdeckt weer Tellur 1782 vun den öösterriekschen Chemiker un Mineralogen Franz Joseph Müller von Reichenstein, as he Gold-Ierzen ut de Kuhl Mariahilf bi Zlatna, Rumänien ünnersocht hett, de weniger Gold inbrocht harrn, as vermodt. He weer vun de Ierzen künnig worrn, dör en wetenschopplich Afhanneln vun Ignaz von Born över dat Mineral Antimonit (Sb₂S₃). Von Born harr dacht, dat Metall in dat Ierz weer Antimon un meen, dat so wenig Gold rutkamen de, as dat mit Antimon verbunnen weer.

Müller von Reichenstein hett dat nicht glöövt. Toeerst dacht he an „swevelt Wismuth“^[1]. Na’t hüütig Weten bestünn dat neven gediegen Tellur ut de Mineralen Nagyágit (Blöödierz, AuPb(Pb,Sb,Bi)Te_2–3S₆) un Sylvanit (Schrifttellur, (Au,Ag)Te₂). Na wietere Ünnersöken twüschen 1783 un 1785 hett he Wismut ok utslaten, wiel dat Metall – anners as Antimon un Wismut – kuum oder meist gor nicht mit Swevelsüür reageeren de. Dorüm geev he den Metall toeerst de Beteken „metallum problematicum“. He vermoodt, dat metallum problematicum „...villicht en nee’ noch nich opdeckt Halfmetall weer?“, wull sien Folg eerst vun den sweedschen Mineralogen un Chemiker Torben Olof Bergman gegenkieken laten. He hett 1783 Proven för en Gootachten an Bergmann schickt, de bleev aver dat Johr dorop dood un de Ünnersöken weern eerstmol instellt.

Martin Heinrich Klaproth

Eerst twölf Johren later, 1797, kreeg Martin Heinrich Klaproth in Berlin Proven vun Müller von Reichenstein. He ünnersocht de Proven un stimm de Slussfolgen vun Müller von Reichenstein to, dat noog Henwiesen dorweern, dat een vun de Opdecken vun en nee’ Element utgahn künn. In’n Januar 1798 hett Klaproth den Verdeenst vun Müller von Reichenstein in en Vördrag ehrt un em de Ehr vun’t Opdecken vun dat nee’e Element tosnackt. Blots en Naam harr dat element noch jümmers nich, un so nööm Klaproth dat Tellur na dat latiensch Woort för Eer. De originalen Handstücken vun Klaproth leegt vundaag in’t Museum för Naturkunnen in Berlin

Unafhangig dorvun hett 1789 ok de ungarsche Chemiker un Botaniker Paul Kitaibel dat Tellur opdeckt, de Goldierzen ut den Bargbo-Oort Nagybörzsöny (Deutsch-Pilsen) in Ungarn ünnersöken de. KLaproth hett in sien Vördrag aver blots vun Müller von Reichenstein snackt, ofschonst he vun de Ünnersöken vun Kitaibel wüsst hett. n en Breef an den Ungarn verklor he, dat he dat Manuskript vun Kitabiel nich mehr in’n Kopp hatt harr un he in de Ünenrsöken ok keen Tosamenhang sehn harr. Opletzt künn he Kitaibel aver övertügen, dat Müller von Reichenstein al Johre fröher an de Opdecken arbeidt hett un dorüm as de alleenig Opdecker gellen schüll.

Dat Atomteken Te is 1814 op Vörslag vun Jöns Jakob Berzelius inföhrt woorn un warrt bit hüüt ok bruukt. De eerste Ünnersöken vun dat kristalline Tellur mit Help vun de Röntgenbögen weer 1924 maakt.

Vörkamen

Tellurierz Tetradymit

Tellur is en Element, dat nich faken vörkummt. Sien Andeel an de Eerdkrust liggt bi 0,01 ppm (dat is een Gramm pro Tünn). Mit Gold – ünnerordend ok mit Sülver, Kopper, Blie un Wismut – kummt Tellur in de Natur roor gediegen vör. Gediegen Tellur höört as Mineral to de Halfmetallen un lööpt in de Systematik na Strunz ünner de Nummer I/B.03-40 un na Dana ünner 1.3.4.2. Sporen bit gröttere Mengden vun Selen bit künnt in gediegen Tellur binnen wesen (Selentellur). Ok wenn Tellur en roor Element is, gifft dat aver doch en ganze Reeg vun egen Mineralen dorvun, wiel Telluratomen to groot sünd für de Kristallgidders vun Selen- un Swevelmineralen, un dorüm nich faken dorin to finenn is.

Anners rüm künnt aver Selen un Swevel faken an de Steed vun Tellur op de Gidderplätz in en Kristall vun tellurholtig Mineralen vörkamen. Vun all Elementen hett Tellur de höchste Affinität to Gold un findt sik in de Natur dorüm faken as Gold-Telluriden, Mineralen mit Tellurid- (Te^2-) btw. Ditellurid-Anionen (Te₂^2-). Neven Gold un annere Eddelmetallen billt vör allen Blie und Wismut wietere Telluride. Nich so faken sünd mit Mineralen mit Te⁴⁺-Kationen (Telluroxiden un Oxotelluraten).

En Utwahl vun bekannte tellurholtige Mineralen wiest de Tabellen:

Telluriden (Te2−) Mineralnaam Cheemsch Formel Hessit Ag2Te Petzit Ag3AuTe2 Tellurbismutit Bi2Te3 Weissit Cu2Te Altait PbTe Coloradoit HgTe

Ditelluride (Te22−) Mineralnaam Cheemsch Formel Calaverit AuTe2 (monoklin) Krennerit (Witttellur) AuTe2 (orthorhombisch) Sylvanit (Schrifttellur) (Au,Ag)Te2 Kostovit CuAuTe4 Frohbergit FeTe2 Melonit NiTe2

Mischte Chalkogeniden Mineralnaam Cheemsch Formel Nagyágit (Blöödierz) AuPb(Pb,Sb,Bi)Te2–3S6 Tetradymit Bi2Te2S Joseit Bi4(Te,Se,S)3 Kawazulit Bi2(Te,Se,S)3 Ingodit Bi(S,Te) Aleksit PbBi2Te2S2

Mineralen mit Te4+-Kationen Mineralnaam Cheemsch Formel Tellurit TeO2 (orthorhombisch) Paratellurit TeO2 (tetragonal) Emmonsit Fe2[TeO3]3 • 2 H2O Zemannit (Zn,Fe)2[TeO3]3 • n H2O Moctezumit Pb(UO2)[TeO3]2 Denningit (Mn,Ca,Zn)[Te2O5]

Tellurholtig Mineralen sünd för dat technisch Winnen vun Tellur nich vun Bedüden, wieldat se nich faken noog vörkommt un so goot as keen Lagersteden för Tellur gifft, woneem sik de Afbo lohnt. To de bekanntesten Lagersteden vun gediegen Tellur oder tellurholtig Mineralen tellt Zlatna in Rumänien, Kalgoorlie in Australien, un ok Cripple Creek un Calaveras in de USA.

Winnen un Dorstellen

Tellur warrt tohopen mit Selen in de Industrie blots ut de Nevenprodukten vun de groottechnisch elektrolytischen Metall- un Nickelherstellen wunnen. In den anfallend Anodenmudd sünd Eddelmetall-Telluriden un -Seleniden binnen, de sik nich in Water löst, un de allgemeen Formel M₂Ch (M = Cu, Ag, Au; Ch = Se, Te) hebbt. Bi över 500 °C künnt de ünner Suerstoff (O₂) ut de Luft mit Soda (Natriumcarbonat Na₂CO₃) to’n reageeren brocht warrn. De Eddelmetall-Kationen warrt dorbi to elementar Metallen reduzeert un de Tellurid-Anionen to Oxotelluraten(IV) (TeO₃²⁻) oxideert:

${\displaystyle \mathrm {Cu_{2}Te\ +\ O_{2}\ +\ Na_{2}CO_{3}\ \longrightarrow \ Na_{2}TeO_{3}+\ 2\ Cu\ +CO_{2}\uparrow } }$

Datsülve kann ok mit Salpeter (Natriumnitrat NaNO₃) ünner Luftutsluss un Billen vun Stickoxiden (NO und NO₂) dörföhrt warrn:

${\displaystyle \mathrm {Cu_{2}Te\ +\ 2\ NaNO_{3}\ \longrightarrow \ Na_{2}TeO_{3}+\ 2\ Cu\ +\ NO_{2}\uparrow \ +\ NO\uparrow } }$

Dat Natriumtellurat(IV) (Na₂TeO₃), wat dorbi tostannen kummt, warrt dorna in Water oplöst, wobinnen dat basisch reageert un Hydrogentellurat(IV)-Ionen HTeO₃⁻ bildt. Dat Afsplitten vun de Tellurate(IV) vun de Selenaten(IV), de dorbi ok entstahn doot, warrt in de basisch Lösen dör Neutraliseeren ünner Togaav vun Swevelsüür (H₂SO₄) maakt. Dordör fallt dat in Water nich löslich Tellurdioxid TeO₂ ut:

${\displaystyle \mathrm {HTeO_{3}^{-}+\ OH^{-}\ +\ H_{2}SO_{4}\ \longrightarrow \ TeO_{2}\downarrow \ +\ SO_{4}^{2-}\ +\ 2\ H_{2}O} }$

Dat Tellurdioxid kann denn in Laugen dör Elektrolys oder op cheemsch Weg dör Lösen in konzentreert Mineralsüren in Inleiden vun Sweveldioxid SO₂ to elementaret Tellur reduzeert warrn, wobi Sulfit-Ionen (SO₃²⁻) entstaht:

${\displaystyle \mathrm {TeO_{2}+\ 2\ SO_{3}^{2-}\ \longrightarrow \ Te\ +\ 2\ SO_{4}^{2-}} }$

Hoochrein Tellur (> 99,9%) to warrt dorutöver dat Zonensmölten maakt.

De Weltproduktschoon in’t Johr liggt na ünnerscheedlich Bornen twüschen 150 un 700 Tünnen.^[2],^[3][4] To de Produzenten tellt in’n Allgemenen Industrienatschonen, ok Düütschland dorünner. Gröttere Mengden warrt in Kanada, de USA, Japan, Peru un Russland herstellt.

Modifikatschonen

Kristallin Tellur

Kristallin Tellur, 2 cm Läng

Spiralförmig Keed ut Telluratomen an de 3₁-Schruvenass langs. Elk drütte Atom is deckensgliek (blau markeert).

Blick op de Keden an de c-Ass langs.

Kristallstruktur vun Tellur mit verzerrt oktaedrisch (2+4) Koordinatschoonsümgeven (geel) vun een Telluratom ut 2 Atomen binnen de Keed un 4 ut naverte Keden.

Ünner Standardbedingen is vun Tellur blots een krsitallin Modifikatschoon (Te-I oder α-Te) bekannt, de as kristallin oder metallisch Tellur betekend warrt. Disse Form is isotyp to α-Selen, hett also de lieke Kristallstruktur. Tellur kristalliseert in’t trigonal System in de Ruumkoppel P3₁21 mit de Giddergrötten a = 446 pm un c = 592 pm un dree Formeleenheiten in de Elementarzell. Dat is de lüttste Boeenheit vun de Kristallstruktur.

De na de Hermann-Mauguin-Symbolik beschreven Ruumkoppel P3₁21 verkloort dat Zentreeren vun de Elementarzell un de Symmetrielementen, de dat geven deit. P beseggt, dat dat Bravais-Gidder primitiv is, d. h. de Atomen künnt blots op de Ecken vun de Elemetarzell sitten, aver nich in’t Zentrum oder in de Mitt vun Kanten un Flachen. Op de Angaav vun’t Zentreeren folgt de Symmetrielementen vun de Ruumkoppel: 3₁ beschrifft en dreetellig Schruvenass (Vermehren vun en Deelken dör Dreihn üm 120° un Schuven (Translatschoon)) üm een Drüddel in de Richten vun de Dreihass) parallel to de kristallographsch c-Ass ([001]), 2 beschrifft en tweetellig Dreihass (Vermehren dör Dreihn üm 180°) parallel to de dree kristallographschen a-Assen ([100]), 1 gifft dat Symmetrieelement vun de eentellig Symmetrieass oder Identität (Vermehren dör Dreihn üm 360°, dat Deelken billt sik op sik sülvst af) in Richten vun de Winkelhalbeernden vun de a-Ass ([210]).

De Kristallstruktur bragt blots en kristallographsch ünnerscheedbor Telluratom mit de Laagkoordinaten Lagekoordinaten x = 0,2636, y = 0 und z = ¹/₃. All anneern Atomen ni de Struktur künnt dör de vörhannen Symmetrielementen op dat een Atom torüchföhrt warrn. Wiel dat Telluratom aver vun de Laag mit de tweetelligen Symmetrieass tohopen fallt, warrt dat alleen blots dör de dreetellig Schruvenass vermehrt. Dordör enstaht spiralförmig Keden ut kovalent bunnen Telluratomen parallel to de c-Ass Binnen de Keed sünd de Atomen 284 pm wiet vunenanner weg, de Binnenwinkel is 103,1°. In de Afbillen sünd de Binnen binnen de Keed root markeert, wobi jümmer een Keed to’n verdüdlichen blau fravt is. Dorbi is dat düsterblaue Atom op z = ¹/₃, dat middelblaue op z = ²/₃ un dat hellblaue op z = 1. Elk drütte Atom is dormit deckensgliek binnen de Keed. Elk Keed is wedder vun söss annere Keden ümgeven. Dortwüschen gifft dat Van-der-Waals-Binnen mit en Te-Te-Afstand vun 349 pm (gröön strekelt), de dör dat Ünnerschreden vun den Van-der-Waals-Radius (2 · 206 pm = 412 pm) vun de Telluratomen tostannen kommt. En enkelt Atom hett dorbi en Koordinatschoonstall vun 6, nipp un nau 2+4, wiel twee Atomen ut de lieken Keed kommt un dorüm en lütteren Afstand hebbt as de annern veer ut de naverten Keden. As Koordinatschoonspolyeder gifft sik dorut en verzerrt Oktaeder, de geel intekend is.

Statt in de RuumkoppelP3₁21 kann Tellur ok in de Ruumkoppel P3₂21 kristalliseeren. De 3₂-Schruvenass vermehrt en Atom ok dör Dreihn üm 120°, man dorna warrt dat üm ²/₃ an Steed vun ¹/₃ in de Richten vun de Dreihass schaven. Ok dor kommt spiralförmig Keden bi rut, de sik aver in’n Klockenwiesersinn un nich dorgegen, as bi de 3₁-Schruvenass, an de c-Ass langs windt De Kristallstruktur in de P3₂21 Koppel is dormit also dat Spegelbild vun de annere Ruumkoppel („Links-“ un „Rechtsform“).

Faken warrt dat Kristallsystem vun Tellur as hexagonal angeven, den de lieke Elementarzell to Grunnen leegt, man en hexagoanl Symmetrie sett en sösstellige Symmetrieass vörut (6, vermehren vun’n Deelken dör Dreihn üm 60°). Aver de Kristallstruktur vun Tellur wiest blits de dreetellig Schruvenass op un höört dorüm in dat trigonal Kristallsystem.

In Hoochdruckexperimenten mit kristallin Tellur (α-Tellur) sünd wietere Modifikatschonen opdeckt worrn. De angeven Druckrebeden wiek in de Literatur ’n beten vunenanner af:

• Te-II kristalliseert in’t monoklin Kristallsystem bi Drück vun 4 bit 6,6 GPa. As mööglich Ruumkoppel warrt ${\displaystyle C2/m\ }$ un ${\displaystyle P2_{1}\ }$ angeven.
• Te-III kristalliseert in’t orthorhombisch Kristallsystem un is bi över 6,6 GPa bestännig. För de Modifikatschoon gifft en theoretsch Bereken in de Ruumkoppel ${\displaystyle Imma\ }$.
• Te-IV kristalliseert in’t rhomboedrisch Kristallsystem in de Ruumkoppel ${\displaystyle R{\bar {3}}m}$ un is vun de Struktur liek dat β-Polonium ut de lieken Elementgrupp. Bestännig is disse Form twüschen 10,6 un 27 GPa. De Afstännen twüschen de Atomen binnen de Keden un to benaverten Keden sünd ni disse Modifikatschoon liek un bedreegt 300 pm, wodör de högere Symmetrie in’n Vergliek to α-Te tostanenn kummt.
• Te-V is baven 27 GPa bestännig. För disse Modifikatschoon warrt en kuubsch-ruumzentreert Gidder (Ruumkoppel ${\displaystyle Im{\bar {3}}m}$) annahmen.

Amorph Tellur

De unbestännige amorph Modifikatschoon is en bruun Pulver, dat ut tellurig Süür (H₂TeO₃) dör Reakschoon mit Swevlig Süür (H₂SO₃) btw. Sulfit-Ionen (SO₃²⁻) dorstellt warrn. De Sulfit-Ionen warrt dorbi to Sulfat-Ionen (SO₄²⁻) oxideert, wieldat de Te⁴⁺-Ionen to elementar Tellur reduzeert warrt:

${\displaystyle \mathrm {H_{2}TeO_{3}\ +\ 2\ SO_{3}^{2-}\longrightarrow \ Te\downarrow \ +\ 2\ SO_{4}^{2-}\ +\ H_{2}O} }$

Amorph Tellur wannelt sik ünner Standarbedingen na un na in de kristalline Modifikatschoon üm.

Egenschoppen

physikaalsch Egenschoppen

Kristallin Tellur is en Halfleider mit en Bandlück vun 0,334 eV. As bi all Halfleiders lett sich de elektrisch Leddanlaag dör högere Temperaturen oder Belichten anböhren. Bi Tellur föhrt dat aver blots to’n beten Anstiegen. De elektrische Leddanlaag un ok de Warmsleddanlaag verhollt sik bi Tellur in Afhangigkeit vun de Richten, is also anisotrop. Dat kristallin Tellur is teemlich week mit en Mohshard vun 2,25 un ok düchtig sprööd un kann dorüm licht to Pulver verarbeidt warrn. Dör högeren Druck wannelt sik Tellur in de annern baven beschrevenen Modifikatschonen. Baven vun 450 °C geiht Tellur in en rode Smölt över un bi Temperaturen vun över 990 °C warrt dorut en geel diamagnetsch Gas ut Te₂-Molekülen. Un bi över 2000 °C verfallt de Molekülen in de enkelten Atomen.

Vun Tellur gifft dat veele Isotopen mit Massentallen twüschen 105 un 142. Natürlich Tellur is en Mischelemenet ut acht Isotopen. Dorvun sünd fief vun Bestand. Dat Isotop ¹²⁸Te is dat na hüütig Weten dat Isotop mit den langsomsten radioaktiven Verfall. De utermaten lütte Halfweertstiet vun 7,2 • 10²⁴ Johren is blots dör de Sporen vun dat Verfallsprodukt ¹²⁸Xe nawiest worrn, de in en bannig olle Proov funnen weern.

Cheemsch Egenschoppen

Dat kristalline Tellur is in Water nich löslich un löst sik ok blots slecht in de Mineralsüren Soltsüür un Swevelsüür, as ok in Laugen. Goot löst sik dat Halfmetall dorgegen in Salpetersüür, de en bannig stark Oxidatschoonsmiddel dorstellt un elementaret Tellut to Telluraten mit de bestännig Oxidatschoonstoop +IV oxideert. Tellursmölten griept Kopper, Iesen un Eddelstahl an.

In Verbinnen mit Nichtmetallen verhollt sik Tellur so as dat lichtere Element ut de Grupp Selen. An de Luft verbrennt dat in en gröön soomd blaue Flamm to Tellurdioxid TeO₂:

${\displaystyle \mathrm {Te\ +\ O_{2}\longrightarrow \ TeO_{2}} }$

Mit Halogenen reageert Tellur spontan, wobi dat wat sünners is, in’n Vergliek mit de lichteren Chalkogenen Selen un Swevel, dat Tellur ok thermodynaamsch bestännige Iodiden billt. Mit uneddel Metallen as t. B. Zink reageert dat düchtig dull to de entsprekend Telluriden.

Verwennen

Technisch is Tellur en nich so bedüdend Element, wiel de Herstellen bannig düer is un tomeist an sien Steed bi de Verwennen ok annere Elementen oder Vebrinnen bruukt warrn künnt. Elementar Tellur warrt in de Metallindustrie ü.a. as Tosatz (< 1%) för Stahl, Gaatiesen, Kopper- un Blie-Legeeren un in rostfree’ Eddelstahlö verwennt. Dat Halfmetall föddert de Bestänndigkeit gegen Korrosion un verbetert de mechanschen Egenschoppen un dat Bearbeiten.

As Halfleider warrt Teller ok nich faken bruukt, fakener sünd al doteert Tellurverbinnen. Wismutellurit Bi₂Te₃ warrt t. B. in Thermoelementen bi’t Stroomtügen mit Plutonium-Batterien un in Peltier-Elementen insett. Cadmiumtellurid CdTe warrt in Foto- un Dünnschicht-Solarzellen to’n Stroomtügen verwennt.

Mischen ut Germanium- GeTe un Antimon-Telluriden Sb₂Te₃ warrt in Phaaswesselmaterialen as Bestanddeel vun optisch Spiekerplatten (t. B. CD-RW) oder in moderne Spiekermaterialen insett.

Glääs ut Tellurdioxid TeO₂ warrt vun wegen de groote Breektall in Lichbülgenleiders an de Steed vun Kieselglas SiO₂ bruukt.

In de Mikrobiologie warrt mit Kaliumtellurat(IV) K₂TeO₃ (ahn Klöör) versett Agar as Nährmedium för’n Nawies vun Staphylokokken nütt. De Bakterienkolonnen wiest sik dorbi as lütte swatte Kugels, wiel se de Te⁴⁺-Kationen reduzeert un in jemehr Zellen inlagert.

In lütte Mengden warrt Tellur ok to’n Vulkaniseeren vun Gummi verwennt, in Sprengkapseln un to’n Farven vun Glas un Keramik.

Sekerheit un bioloogsch Bedüden

Anners as Selen, warrt Tellur nich as essentiell Sporenelement ansehn. En bioloogsch Funktschoon, de alleen op Tellur baseert warrt vermodt, is aver noch nich nawiest worrn.

Tellur is för den minschlichen Lief giftig un warrt ok mit dat entsprekend Gefohrenteken „T“ kenntekend, man ganz so giftig as dat Selen is Tellur nich. Dat is jüst so as bi de Elementen ut de naverte 5. Hööftgrupp in’t Periodensystem, woneem dat Antimon ok nich ganz so giftig is as dat Arsen. Wenn Tellur oder licht to lösende Tellurverbinnen as Alkalimetall-Telluraten versluckt warrt, billt sik dorut dör Redukschoon dat giftige Dimethyltellurid (Me₂Te: H3C−Te−CH3), wat Schaden an Bloot, Lebber, Hart un Neren maken kann. Wiel siek elementar Tellur bannig slecht löst, warrt de Verbinnen dorüm as gefährlicher ansehn. Tellurvergiften wiest sik dör en intensiven Knuuvlookröök in de Atenluft, de vun dat Dimethyltellurid kummt. Dat warrt ok över de Huut langsomafscheed. De Maximal Arbeitsplatzkonzentratschoon (MAK-Weert) is op 0,1 mg/m³ angeven.

Tellurstoff kann in Luft vun sülvst tünnern. fien verdeelt kann dat in hooge Konzentratschoon sogor ok explodeeren. Dör’t Verbrenenn entsteiht dat schäädlich Tellurdioxid. De angeven R-Sätz 36/37/38 un S-Sätz 26 un 37 gellt blots für Tellurpulver.

Nawies

Tetratellur-Dikation.

Elementar Tellur kann in hitte konzentreerte Swevelsüür (H₂SO₄) dör Oxidatschoon ünner Billn vun rode Te₄²⁺-Kationen (Tetratellur-Dikation) nawiest warrn. Een Deel vun de Swevelsüür warrt bi de Reakschoon to Swevlige Süür(H₂SO₃) reduzeert, de vun wegen de hoge Temperatur in Water (H₂O) un ehr Anhydrid Sweveldioxid (SO₂) verfallt, dat as Gas afgeven warrt.:

${\displaystyle \mathrm {4\ Te\ +\ 3\ H_{2}SO_{4}\longrightarrow \ Te_{4}^{2+}\ +\ 2\ H_{2}O+\ SO_{2}\uparrow \ +\ 2\ HSO_{4}^{-}} }$

De Klöör vun dat quadraatsch-planar opboote Te₄²⁺-Kation kummt dör söss delokaliseerte π-Elektronen tostannen (kiek ok de Afbillen), de en Deel vun’t Licht absorbeert. De restlichen Bülgenlängen vun’t Licht geevt tohopen de rode Klöör.

Verbinnen

De fakensten Oxidatschoonsstopen vun’t Tellur in Verbinnen sünd -II un +IV. NIcht so faken kommt de Stopen +VI un +II vör, aver root ok -I un +I.

Waterstoffverbinnen

Tellurwaterstoff H₂Te is en giftig Gas ahn Klöör, dat dör Reakschoon vun Telluriden (M_xTe_y) mit starke Süren as t. B. Soltsüür HCl tostannen kummt. In Water löst reageert dat suer (Tellurwasserstoffsäure), an de Luft verfallt de Lösen aver gau wedder in Waterun elementar Tellur.

Suerstoffverbinnen

Tellurdioxid (Tellur(IV)-oxid) TeO₂ is en kristallin Faststoff ahn Klöör un stellt dat bedüdenste Oxid vun’t Tellur dor. Entstahn deit dat bi’t Verbrennen mit Luft. Dat is dat Anhydrid vun de unbestännig tellurig Süür H₂TeO₃. Tellurdioxid gifft dat in dat orthorhombische (Tellurit) un in dat tetragonale Kristallsystem (Paratellurit), de ok in de Natur as Mineralen to finnen sünd.

Tellurtrioxid (Tellur(VI)-oxid) TeO₃ is en gelen rhomboedrisch/trigonal-kristallinen Faststoff un dat Anhydrid vun de Orthotellursüür H₆TeO₆. Dat entsteiht bi de Waterafgaavvun de Süür dör düchtig hitt maken. De gele Klöör kummt vun den Elektronenövergang vun’n Suerstoff op dat Tellur („Charge-Transfer“).

Tellurmonoxid (Tellur(II)-oxid) TeO is noch en Oxid vun’t Tellur, man ünner Standardbedingen is disse Form nich bestännig. Dat is en swatten amorphen Faststoff, de in fuchtige Luft mit Suerstoff to dat bestännigere Tellurdioxid reageert.

Ditellurpentoxid (Tellur(IV)-Tellur(VI)-oxid)is en mischtet Teluoxid mit Te⁴⁺- un Te⁶⁺-Kationen. Neven dat Tellurtrioxid is dat ok en Produkt vun den thermischen Verfall vun de Orthotellursüür. Dat kristalliseert in’t monokline Kristallsystem.

Telluraten sünd de Solten vun de Orthotellursüür H₆TeO₆ un de Metatellursüür H₂TeO₄ mit de Anionen TeO₆⁶⁻ btw. TeO₄²⁻. De Solten vun de tellurigen Süür H₂TeO₃ mit dat Anion TeO₃²⁻ warrt as Tellurate(IV) betekend (in öllere Literatir ok as Tellurite)

Halogenverbinnen

Tetrahalogenide TeX₄ mit Tellur in de Oxidatschoonstoop +IV sünd de fakensten Te-Halogeniden. Disse Vebrinnen sünd mit all Halogenen bit Jod bekannt un se all sünd kristalline Faststoffen.

Dihalogenide TeX₂ mit Tellur in de Oxidatschoonstoop +II sünd mit Chlor, Brom un Jod bekannt. Se gifft dat blots as Gas.

Monohalegonide TeX sünd bit hüüt as blots mit Jod as Telluriodid TeI bekannt. Dat is dat eenzige bekannte thermodynaamsch bestännige Monoiodid vun de Chalkogene. TeI is en düsteren Faststoff, wo binnen dat Tellur de ungewöhnlich Oxidatschoonsstoop +I hett.

Hexahalogenide TeX₆ mit Tellur in de Oxidatschoonsstoop +VI sind blots mit Fluor as Tellurhexafluorid TeF₆ oder Tellurpentafluoridchlorid TeF₅Cl bekannt, de beid Gasen ahn Klöör sünd. Tellurhexafluorid reageert an’n dullsten vun all Chalkogenhexafluoriden (neven dat Swevelhexafluorid) SF₆ un dat Selenhexafluorid SeF₆). As eenzigst warrt dat in Water hydrolyseert.

Wieter gifft dat vun Tellur in de Oxidatschoonsstoop +IV in waterig Lösen ok Komplexverbinnen [TeX₆]²⁻ (X = F⁻, Cl⁻, Br⁻, I⁻) mit all Halogenid-Ionen. Mit Utnahm vun den Hexafluoro-Komplex sünd de all perfekt oktaderisch opboot un künnt ok as Solten ut de Lösen utfällt warrn (t. B. Ammonium-hexachlorotellurat(IV) (NH₄)₂[TeCl₆]).

Orgaansch Verbinnen

Dat Halfmetall billt ok en Reeg vun metallorgaansch Vebrinnen. De sünd man all nich vun Bestand un warrt dorüm in de orgaanschen Chemie nich veel verwennt. As reine Tellurorganylen sünd Vebrinnen in de Formen R₂Te, R₂Te₂, R₄Te un R₆Te (R is jümmer Alkyl-, Aryl-) bekannt.^[5]

Butendem sünd noch Diorganotellurdihalogeniden R₂TeX₂ (R = Alkyl-, Aryl-; X = F, Cl, Br, I) un Triorganotellurhalogenide R₃TeX (R = Alkyl-, Aryl-; X = F, Cl, Br, I) bekannt.

Bornen un Literatur

• A. F. Holleman, E. Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 102. Opl., de Gruyter, Berlin 2007, ISBN 978-3-11-017770-1, S. 617 ff.
• G. Jander, E. Blasius: Lehrbuch der analytischen und präparativen anorganischen Chemie. 16. Opl., Hirzel, Stuttgart 2006, ISBN 3-7776-1388-6, S. 315-317.
• Te. Tellur. Tellurium (System-Nr. 11). Gmelin Handbook of Inorganic and Organometallic Chemistry. 8. Opl., Springer, Heidelbarg, bit hüüt 6 Bännen. (Stand: 01/2007)
• E. Diemann, A. Müller, H. Barbu: Die spannende Entdeckungsgeschichte des Tellurs (1782-1798). Bedeutung und Komplexität von Elemententdeckungen. In: Chemie in unserer Zeit. Bd. 36, Nr. 5, 2002, S. 334-337.

Enkeltnawiesen

1. F. J. von Müller Reichenstein: Schreiben an Herrn Hofrath von Born. Über den vermeintlichen natürlichen Spiesglanzkönig. In: Physikalische Arbeiten der einträchtigen Freunde in Wien. 1. Quartal, 1783, S. 57–59.
2. ChemieMaster.De
3. Universität Freiburg
4. Tellur bi Uniterra.de
5. Ch. Elschenbroich:Organometallchemie, 5. Oplaag, Teubner (2005)

Weblinks

Tellur. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Veel Daten to Tellur op webelements.com (engelsch)

Periodensystem vun de Elementen

H

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Tc

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

Ds

Rg

Cn

Nh

Fl

Mc

Lv

Ts

Og

Alkalimetallen

Eerdalkalimetallen

Lanthanoiden

Actinoiden

Övergangssmetallen

Metallen

Halfmetallen

Nichmetallen

Halogenen

Edelgasen

Chemie unkünnig