Lanthanoid

De Lanthanoiden sünd en Cheemsch Serie, also en Grupp von cheemsch Elementen, de lieke Egenschoppen opwiest. De Naam bedüd Lanthanähnliche un kummt von dat Element Lanthan, dat in’n Periodensystem as erstet von de Serie kummt. Na de Beteken höört Lanthan sülvst nicht dorto (von wegen dat ähnlich), warrt aver ut praktisch Grünnen doch dorto rekend. Fröher hett man to disse Elementen ok Lanthaniden seggt. Na de Nomenklatur von de IUPAC is dat aver nicht richtig, warrt man aver af und an liekers noch so nöömt. Noch en annere Beteken is Elementen von de Lanthanreeg.

De Lanthanoiden sünd all Metallen, de meist sülvrig glimmert. Blangen dat Lanthan höört to disse Serie ok de in dat Periodensystem nafolgend 14 Elementen. Dat sünd: Cer, Praseodym, Neodym, Promethium, Samarium, Europium, Gadolinium, Terbium, Dysprosium, Holmium, Erbium, Thulium, Ytterbium un Lutetium.

De Elementen von de Lanthanreeg sünd weke Metallen, de teemlich liecht reageert un dorüm an de Luft gau oxideert un denn dämpstig warrt. In Water löst se sik mehr oder weniger snell un sett dorbi Waterstoff free. Noch en annere Beteken is rore Eerden, wat en beten tüdelig is, as de Elementen so roor gor nich sünd – mit Utnahm von dat instabile Promethium. Aver Cer t. B. kummt in de Natur fakener vör as de Elementen Arsen oder Blie.

De Lanthanoiden staht in dat Periodensysteem all in de 6. Periode un de 3. Grupp. Se künnt as Ünnergrupp dorvon ansehn warrn, wieldat sik dor na un na de 4f-Orbitalen opfüllt. Dorüm höört se, wie ok de Actinoiden to de f-Block-Elementen. De Valenzschaalen sünd ober jümmers liek, dorüm sünd sik de Elementen ok cheemsch so liek. Un twors so liek, dat man bi de Opdecken von Yttereer 1794 dacht hett, dat weer en Oxid von dat lieke Element, so ok bi de Ceriteer.

De Lanthanoiden hebbt all de Oxidatschoonstall +3. Bi en poor gifft dat aver ok de Oxidatschoonstallen +4 un +4. Se all hebbt de för Metallen tyypsch Kugelpacken. Mit tonehmend Atomtall nimmt ok de Hard to.

Wegen jümmer cheemsch Liekheit kommt de Lanthanoiden in de Natur meist versellschoppt vör. Se maakt na Gewicht tohopen ungefäähr 0,02 % von de Eerdkrust ut. Veele von jüm künnt ut Monazit wunnen warrn. De fakensten un weertschopplich wichtigsten Mineralen sünd:

Monazit CePO₄
Xenotim YPO₄
Bastnäsit LnCO₃F
Parisit CaLn₂(CO₃)₃F₂
Allanit CaLn(Al,Fe²⁺)₃Si₃O₁₁OH
Synchysit CaLn(CO₃)2F
Ancylit SrLn(CO₃)₂OH·2H₂O
Cerianit CeO₂

Ln betekend dorbi in de Formeln all Elementen von Lanthan bit Lutetium, aver ok dat teemlich lieke Yttrium. Meist all Mineralen finnt man en Hüpen von Cer oder von de sworen Lanthanoide (Yttrium verhollt sik in Mineralen ok jüst as en swor Lanthanoid). In Monazit is gröttstendeels Cer un Lanthan un von de annern mit högere Atomtall jümmer weniger (Dorüm warrt de Formel ok ümmer mit Ce schreven). In Xenotim ist dat man jüst ümgekiehrt (dorüm ok Y). Dit Fraktschooneeren liggt in de Lanthanoid-Kontrakschoon begrünnt (k. ü.) un in den vörhannen Platz in dat Kristallgidder. Gifft aver ok noch annere Mineralgruppen, de in de Laag sünd, Lanthanoide intoboen (t. B. Zirkon, Granat)

Wegen de Lanthanoiden-Kontrakschoon warrt de Atomradius innerhalf von de Reeg von Cer (183 pm) na Lutetium (172 pm) jümmer lütter. Utnahmen dorvon sünd Europium un Ytterbium. Dat liggt doran, dat de Elementen in de beiden Gruppen vör de Lanthanoiden all de 5s- und 5p-Orbitalen opfüllt hebbt, man de 4f-Orbitalen noch nich. De warrt nu in disse Reeg mit Elektronen vull maakt. Dordör warrt nu en Elektronenschaal opfüllt, de nöger an’n Atomkarn liggt, wieldat jo ok de Protonen in’n Karn jümmer mehr warrt. Na dat Coulombsch Gesett warrt dorbi aver de elektrisch Antreckkraft jümmer grötter. Un dorüm warrt de Radius lütter, obschoon de Atomtall tonimmt.

Vörkommen

Lanthanoid-Kontrakschoon