महाशिवरात्री

महाशिवरात्री हा एक हिंदू सण आहे, जो दरवर्षी फेब्रुवारी ते मार्च दरम्यान शिवाच्या सन्मानार्थ साजरा केला जातो. ^[1]हिंदू दिनदर्शिकेनुसार हा सण फाल्गुन महिन्याच्या पूर्वार्धाच्या चौदाव्या दिवशी साजरा केला जातो. ^{[1] [2]}हा सण शिव आणि पार्वतीच्या लग्नाचे स्मरण करतो, ^[3] आणि या प्रसंगी शिव त्याचे दैवी तांडव नृत्य करतो. ^{[4] [5]}

ध्यानस्थ बसलेल्या शिवाची मूर्ती

हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा सण आहे, जो जीवनात आणि जगामध्ये "अंधार आणि अज्ञानावर मात करण्याचे" स्मरण आहे. या दिवशी शिवाचे स्मरण करतात आणि प्रार्थना, उपवास, नैतिकता आणि सद्गुणांचे मनन करून साजरा केला जातो. ^[2] भाविक रात्रभर जागरण करतात. ते एखाद्या शिवमंदिराला भेट देतात किंवा ज्योतिर्लिंगाच्या यात्रेला जातात. या सणाची उत्पत्ती ५ व्या शतकात झाली असे मानले जाते. ^[2]

काश्मीर शैव धर्मात, काश्मीर प्रदेशातील शिवभक्तांद्वारे या सणाला हर-रात्री किंवा हेरथ किंवा हेरथ म्हणतात. ^{[6] [7]}

प्राचीनता आणि महत्त्व

महाशिवरात्रीनिमित्त चक्क्याची विशेष पूजा

संस्कृत पुराण साहित्यापैकी अग्नी पुराण, शिव पुराण, पद्म पुराण या ग्रंथांमध्ये महाशिवरात्री व्रताचे महत्त्व सांगितले आहे.^[8] या दिवशी बेलाची पाने वाहून शिवाची पूजा करावी असे या व्रताचे स्वरूप आहे.^[9]

आख्यायिका

• महाशिवरात्रीला भगवान शंकराने तांडवनृत्य केले अशीही एक आख्यायिका प्रचलित आहे.^[10]

• एक शिकारी होता. तो शिकार करून आपल्या कुटुंबाचा चरितार्थ चालवीत असे. एके रात्री तो शिकारीला गेला आणि झाडावर चढून बसला. ते झाड बेलाचे होते आणि त्याखाली शिवलिंग होते. सावज नीट दिसावे म्हणून शिकारी झाडाची पाने खुडून खाली टाकू लागला. नेमकी ती बेलाची पाने त्याच्या नकळत खालच्या शिवलिंगावर पडत राहिली. पहाटे एक हरीण तिथे आले. शिकारी त्यावर बाण मारणार तोवर हरीण म्हणाले मी माझ्या कुटुंबाला भेटून येतो.त्यानंतर हरणाचे सर्व कुटुंब तिथे आले आणि सगळीच म्हणू लागली- "मला मार पण इतराना सोडून दे." हे पाहून त्याला आश्चर्य वाटले. त्याने त्या कुटुंबाला निघून जाऊ दिले आणि नंतर त्याने शिकार करणे सोडून दिले. त्याच्या नकळत त्याला त्या रात्री उपवास घडला, पूजा झाली आणि व्रत झाले त्यामुळे तो पावन झाला. हा व्याध आजही आकाशात दिसून येतो असे मानले जाते.^[11][12]

कोटेश्वर महादेव मंदिर महाशिवरात्री पूजा

पूजापद्धती

महाशिवरात्रीला शिवलिंगाची विशेष पूजा होते. पंचगव्य म्हणजे गायीचे दूध, तूप, शेण, गोमूत्र आणि दही लावून शिवलिंगाला अभिषेक करतात. त्यानंतर दूध, दही, तूप, मध आणि साखर या पंचामृताने शिवलिंगावर लेप देतात.^[13]. त्यानंतर धोत्रा आणि बेलाची पाने तसेच पांढरी फुले वाहून पूजा करतात.^[14] शिवलिंगावर चक्का थापण्याची प्रथा महाराष्ट्रात आहे.^[15]

• उपवास-

महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने भाविक उपवास करतात. काही भक्त दूध आणि फळे असा आहार घेतात.^[16] प्रसादासाठी विविध प्रकारचे पदार्थ तयार करून ते शंकराला अर्पण केले जातात. खीर, पंचामृत, दूध आणि दुधापासून केलेले पदार्थ नैवेद्यासाठी तयार केले जातात.^[17]

शिवरात्रीच्या रात्री काही प्रांतात भाविक दुधामध्ये भांग मिसळून त्याचे सेवन करतात. दुधामध्ये सुकामेवा वाटून घालतात आणि ते मसाला दूध पिण्याची पद्धतीही प्रचलित आहे. याला थंडाई असे म्हणले जाते.^[18]

महाशिवरात्री पूजेसाठी आवश्यक अशी सामग्री दुकानांमध्ये भाविकांसाठी उपलब्ध करून दिली जाते. भस्म, रुद्राक्ष, रुद्राक्षमाला, त्रिशूल, शंकराच्या मूर्ती, शिवलिंगे, डमरू अशा विविध गोष्टी विक्रीसाठी उपलब्ध असतात. बेलाची पाने, पांढरी फुले, हार यांचीही विक्री या दिवशी केला जाते.^[19]

भारताच्या विविध राज्यात

• दक्षिण भारत-

दक्षिण भारतात आदल्या दिवशी एकभुक्त व्रत केले जाते. म्हणजे आदल्या दिवशी एक भोजन केले जाते. रात्री पवित्र जागी झोप घेतली जाते. नदीत स्नान करून शंकराचे दर्शन घेतले जाते.^[20] शिवाला कमल अर्पण करून तांदुळाच्या खिरीचा नैवेद्य दाखविला जातो. ऋग्वेदातील सूक्ते म्हटली जातात. तुळशीची पाने आणि पायसाचा (खिरीचा) नैवेद्य आणि यजुर्वेदाचे पठण, बेलाची पाने आणि तीळ घातलेला भाताचा नैवेद्य आणि सामवेदाचे पठण, निळी कमळे वाहून साध्या अन्नाचा नैवेद्य आणि अथर्ववेदाचे पठण केले जाते.^[13]

• काश्मीर-

काश्मीरमध्ये महाशिवरात्री दरम्यान होणारी बर्फवृष्टी ही पवित्र मानली जाते. शंकराचार्य टेकडी येथील मंदिरात भक्त दिवसभर दर्शनासाठी जातात. विशेष यात्रेचे आयोजन केले जाते.^[21] पूजेचे पदार्थ, अक्रोड, कमळाची फुले यांची विक्री करणारी दुकाने मंदिर परिसरात थाटली जातात.^[22]

• ईशान्य भारत-

आसाम राज्यातील शुक्रेश्वर मंदिर, उमानंद मंदिर या ठिकाणी महाशिवरात्रीला भाविक दर्शनासाठी भेट देतात. यात्रेचे आयोजन करण्यात येते.^[23]

• ओरिसा-

ओरिसा राज्यात भाविक शिवरात्रीचा उपवास करतात आणि शिव मंदिरात जाऊन दर्शन घेतात.^[24]

• उत्तर प्रदेश-

उत्तर प्रदेशातील वटेश्वर मंदिरात शिवरात्री निमित्त भाविक राजस्थान, मध्य प्रदेश येथून पाण्याची कावड घेऊन पोहोचतात आणि शिवाला अभिषेक करतात.^[25] मध्य हिमालयात या दिवशी यात्रा भरते.^[26]

यात्रा

महाशिवरात्रीच्या निमित्ताने भारतभरात विविध तीर्थक्षेत्रे, तसेच प्रामुख्याने बारा ज्योतिर्लिंगांच्या स्थानी विशेष यात्रा भरतात.^[27][28]

२०२४ साली रीवा येथून अयोध्या येथे महाशिवरात्री उत्सवाच्या निमित्ताने एक भव्य नगारा पाठविण्याचे नियोजन केले गेले आहे. उत्सवकाळात अशा प्रकारच्या विशेष उपक्रमांचे आयोजन हे महाशिवरात्र यात्रेचे वैशिष्ट्य मानले जाते.^[29]

महाशिवरात्री यात्रा

चित्रदालन

• 
  श्रीनगर येथील पूजा
• 
  शिवलिंगाची पूजा
• 
  कोलकाता येथील मंदिरात शिवरात्री पूजा
• 
  महाशिवरात्रीच्या दिवशी हे घोंगलाचे फूल शिवाला वाहण्याची विदर्भात पद्धत आहे.
• 
  काटेधोत्र्याचे फळ - महाशिवरात्रीच्या दिवशी हे फळ शिवाला वाहतात.
• 
  उत्सवी गर्दी

महाशिवरात्रीच्या दिवशी भरणाऱ्या महाराष्ट्रातील यात्रा

• श्री धान्येश्वर मंदिर, धानेप, ता. वेल्हे, पुणे जिल्हा
• श्री अगस्ती मंदिर, ता: अकोले, जिल्हा : अहमदनगर
• अंबरनाथ जिल्हा ठाणे, येथील पुरातन शिव मंदिर.
• आरमोरी तालुक्याच्या मुख्यालयाजवळच्या पहाडीवरील महादेवगड मंदिर येथे
• औरंगाबादपासून ३५ किलोमीटरवर असलेल्या वेरूळ लेण्यांच्या जवळचे गरुडेश्वर मंदिर येथे.
• आष्टीनजीकच्या चपराळा येथील हनुमान मंदिर प्रशांतधाम परिसरातील यात्रा
• औंढा नागनाथ येथील यात्रा
• कोल्हापूरपासून १२ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या कणेरी येथील यात्रा
• खडकेश्वर, (औरंगाबाद)
• गडचांदूर (चंद्रपूर जिल्हा)
• गडचिरोली जिल्ह्यातल्या कुरखेडा तालुक्‍यातील खोब्रामेंढा येथील मंदिर परिसरातील यात्रा
• गडचिरोली जिल्ह्यातल्या कुरखेडा तालुक्यातील अरततोंडी येथील मंदिर परिसरातील यात्रा
• घारापुरी लेण्यांजवळ (मुंबई) येथील यात्रा
• घृष्णेश्वर, दौलताबाद-मराठवाडा^[30]
• चामोर्शी तालुक्‍यातील मार्कंडादेव येथील मार्कंडेश्‍वर मंदिर परिसरातील यात्रा
• ठाणे जिल्ह्यातील टिटवाळा रेल्वे स्टेशनानजीकचे गंगा गोरजेश्वर देवस्थान परिसरातील यात्रा
• देवगडजवळची कुणकेश्वरची यात्रा
• परळी वैजनाथ, बीड जिल्हा
• पालघर जिल्ह्यातल्या वाडा तालुक्यातील आंबिस्ते गावात असलेल्या नागनाथ मंदिर परिसरात. हे गाव वाडा तालुक्यातील खनिवलीपासून दोन कि.मी.अंतरावर आहे.
• बनेश्वर (पुणे जिल्ह्यातील नसरापूर) येथे.
• भीमाशंकरची यात्रा
• राजापूर शहरानजीक असलेल्या मौजे धोपेश्वर गावातील धूतपापेश्वर देवस्थानाच्या परिसरातली यात्रा.
• वैरागडचे भंडारेश्‍वर मंदिर परिसरातील यात्रा
• शिवणी-डोंगरगावजवळील चंद्रपूर जिल्ह्याच्या ब्रह्मपुरी तालुक्‍याच्या आवळगाव येथील सुप्रसिद्ध गुरूबाबा देवस्थान परिसरातील यात्रा
• सांगली जिल्हा कवठे महांकाळ येथे
• सातारा जिल्ह्यातील लिंब गोवे येथील कोटेश्‍वर मंदिराच्या परिसरात
• श्री सिद्धेश्वर रत्नेश्र्वर देवस्थान (लातूर) येथील यात्रा
• प्रतापगड (जि. गोंदिया) येथील यात्रा
• गायमुख येथील यात्रा
• शिवनी बांध (ता. साकोली जि. भंडारा)

^[31] -सांगली जिल्ह्यातील करगणी येथे लखमेश्र्वर उर्फ श्रीराम देवस्थान हे प्राचीन मंदिर आहे. करगणी येथे दरवर्षी महाशिवरात्रीनिमित्त मोठी यात्रा भरते.

संदर्भ

1. Lochtefeld, James G. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z (इंग्रजी भाषेत). Rosen. p. 637. ISBN 978-0-8239-3180-4.
2. Jones, Constance; D. Ryan, James (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. p. 269. ISBN 978-0-8160-7564-5.
3. Coulter, Charles Russell; Turner, Patricia (2021-12-06). Encyclopedia of Ancient Deities (इंग्रजी भाषेत). McFarland. p. 428. ISBN 978-0-7864-9179-7.
4. Dhoraisingam, Samuel S. (2006). Peranakan Indians of Singapore and Melaka. Institute of Southeast Asian Studies. p. 35. ISBN 978-981-230-346-2.
5. Om Prakash Juneja; Chandra Mohan (1990). Ambivalence: Studies in Canadian Literature. Allied. pp. 156–157. ISBN 978-81-7023-109-7.
6. Brunn, Stanley D. (2015). The Changing World Religion Map: Sacred Places, Identities, Practices and Politics. Springer. pp. 402–403. ISBN 978-94-017-9376-6.
7. Maitra, Asim (1986). Religious Life of the Brahman: A Case Study of Maithil Brahmans. Munshilal. p. 125. ISBN 978-81-210-0171-7.
8. Khole, Gajānana Śã (1991). Kuḷadharma-kulācāra-kuladaivate. Indrāyaṇī Sāhitya.
9. Shandilya, Rajeshwari (2009-01-01). Bharatiya Parva Evam Tyohar (हिंदी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 9788173156175.
10. "Maha Shivaratri 2020: Puja Samagri, Vidhi, Vrat Katha, Aarti and Muhurta". english jagran. 20. 2. 2020. 20. 2. 2020 रोजी पाहिले. |access-date=, |date= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)
11. जोशी, महादेवशास्त्री (२०००). भारतीय संस्कृती कोश खंड सातवा. पुणे: भारतीय संस्कृती कोश मंडळ प्रकाशन. pp. २५०.
12. Kulkarni, Shridhar Rangnath (1970). Prācīna Marāṭhī gadya. Sindhū Pablikeśansa.
13. "महाशिवरात्रि: शिवरात्रि में प्रात: एवं रात्रि में चार प्रहर शिव पूजन का है विशेष महत्त्व". live hindustan. १. ३. २०१९. १०. २. २०२० रोजी पाहिले. |access-date=, |date= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)
14. Bhāratīya sãskr̥tikośa. Bhāratīya Sā̃skr̥tikośa Maṇḍaḷa. 1962.
15. USA, IBP (2012-03-03). India Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments (इंग्रजी भाषेत). Lulu.com. ISBN 9781438774602.
16. "Maha Shivratri". www.mahashivratri.org. 20.2.2020 रोजी पाहिले. |ॲक्सेसदिनांक= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)
17. "Maha Shivratri Prasad: Know what you can prepare for Lord Shiva on this auspicious day". www.timesnownews.com (इंग्रजी भाषेत). 2021-03-11 रोजी पाहिले.
18. Staff, India com Lifestyle (2021-03-10). "Mahashivratri Recipes: How to Make Bhaang-Thandai at Home in 20 Minutes". India News, Breaking News | India.com (इंग्रजी भाषेत). 2021-03-11 रोजी पाहिले.
19. "महाशिवरात्रि को लेकर मंदिर ही नहीं बाजार भी सजे". Dainik Jagran (हिंदी भाषेत). 2021-03-11 रोजी पाहिले.
20. Sohonī, Govinda Prabhākara (1965). Dakshiṇa Bhāratāce darśana. Jagannātha Prakāśana.
21. "महाशिवरात्रि पर शिव भक्तों ने दिखाया उत्साह, शोभा यात्रा निकाल कर किया पूजन". Dainik Bhaskar (हिंदी भाषेत). 2014-02-28. 2021-03-10 रोजी पाहिले.
22. "Rain, snow fail to dampen Shivratri festivities in Kashmir". outlook india. 20. 2. 2020. 20. 2. 2020 रोजी पाहिले. |access-date=, |date= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)
23. Desk, Prag News Digital (2021-03-11). "Jai Bholenath: Mahashivratri being observed in great enthusiasm across the nation". Prag News (इंग्रजी भाषेत). 2021-03-11 रोजी पाहिले.
24. "Odisha restricts large gatherings at temples on Shivaratri". The New Indian Express. 2021-03-11 रोजी पाहिले.
25. "महाशिवरात्रि आज, शिवभक्तों ने डाला डेरा". Dainik Jagran (हिंदी भाषेत). 2021-03-11 रोजी पाहिले.
26. Niveditā (2005). Madhya Himālaya kā lokadharma: aitihāsika-saṃskr̥tika adhyayana (हिंदी भाषेत). Aṅkita Prakāśana. ISBN 978-81-7988-008-1.
27. Yatra 2 Yatra (इंग्रजी भाषेत). Yatra2Yatra. 2009.
28. Yangalwar, Pro Vijay (2014-02-27). Shree Kshetra Markandadev / Nachiket Prakashan: श्री क्षेत्र मार्कंडादेव. Nachiket Prakashan.
29. Bharat, E. T. V. (2024-03-01). "रीवा में होगी भव्य महाशिवरात्रि, भगवान राम को समर्पित होगा सबसे बड़ा नगाड़ा, बनेगा रिकार्ड". ETV Bharat News (हिंदी भाषेत). 2024-03-04 रोजी पाहिले.
30. Gaḍakarī, Mādhava (1965). Asā hā Mahārāshṭra. Mojesṭika Buka Sṭola.
31. Bhāratīya sãskr̥tikośa. Bhāratīya Sā̃skr̥tikośa Maṇḍaḷa. 1962.

बाह्यदुवे

• "महाशिवरात्रीची कथा आणि महत्त्व". 2015-03-08 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2015-02-16 रोजी पाहिले.
• "महाशिवरात्री शुभेच्छा मराठी". 2021-04-14 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2021-03-10 रोजी पाहिले.