From Wikipedia, the free encyclopedia
Кандид или оптимизам (француски: Candide, ou l'Optimisme) или едноставно Кандид (француски: Candide) е сатиричен роман на францускиот писател и филозоф Волтер, напишан во 1759 година.[3] Во „Кандид“, Волтер заклучува дека оптимизмот не треба да се прифаќа некритички и го предлага познатиот принцип според којшто „ние мора да ја обработуваме нашата градина“, наместо Лајбницовата мисла дека „сè е најдобро во најдобриот од сите можни светови“. Денес, Кандид е препознатлив како Волтеровото magnum opus и често се вбројува во западниот канон. Тоа е веројатно најизучуваното дело од француската литература.
 Фронтосписот на изданието од 1759 година (издадено од Сирен во Париз), со наслов „Кандид, или Оптимизам, преведено од германски јазик од д-р Ралф.“[1] | |
| Автор | Волтер |
|---|---|
| Изворен наслов | Candide, ou l'Optimisme |
| Илустратор | Жан Мишел Моро |
| Земја | Франција |
| Јазик | Француски |
| Жанр | Conte philosophique; сатира; пикарски роман; bildungsroman |
| Издавач | 1759: Крамер, Марк-Мишел Реј, Жан Нурс, Ламбер и други |
Издадена | јануари 1759[2] |
| Медиум | Печатена |
Безброј изумрени историски настани го инспирирале Волтер да го пишува Кандид, а најзабележителна е Седумгодишната војна и Лисабонскиот земјотрес во 1755 година: двата настани се однесуваат на книгата и се цитирани од страна на стручњаци, како причини за создавање на делото.[4] Лисабонскиот земјотрес во 1755 година, цунами и пожарите кои се случиле како резултат на Денот на сите светци, имале силно влијание врз теолозите и врз Волтер, кој бил разочаран од сето тоа. Земјотресот имал особено голем ефект врз повремената доктрина на оптимизам, филозофски систем кој подразбира дека такви настани не треба да се случуваат. Оптимизмот е заснован на Теодикеја од Готфрид Вилхелм Лајбниц, што вели дека сè е најдобро, бидејќи Бог претставува благонаклонето божество. Овој концепт често е вметнуван во обликот „сè е најдобро во најдобриот од сите можни светови“, (француски:„Tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes“). Филозофите имале тешкотија при совладување на стравот од овој земјотрес со овој оптимистички поглед на светот.[5]
Веднаш по оваа природна катастрофа, Волтер го одбил Лајбницовиот оптимизам, убеден од тоа дека ако овој е најдобриот можен свет, сигурно треба да е многу подобар отколку што е.[6] Волтер го напаѓа ова оптимистичко верување и во двете дела Кандид и „Песна за несреќата во Лисабон“, француски: Poème sur le désastre de Lisbonne.[5] Против ова гледиште, тој го користи Лисабонскиот земјотрес и во Кандид и во неговата Песна, опишувајќи ја на саркастичен начин катастрофата како нешто најстрашно „во надобриот од сите можни светови“.[7] Веднаш по земјотресот, невистинити гласини се ширеле насекаде низ Европа, понекогаш преувеличувајќи ја суровоста на настанот. Ира Вејд, познат стручњак за Волтер и делото Кандид, ги анализирала изворите што можеби Волтер ги искористил при осознавање на настанот. Вејд претпоставува дека основниот извор на информации за Лисабонскиот земјотрес, Волтер го црпел од делото Relation historique du Tremblement de Terre survenu à Lisbonne напишано во 1755 година од Анж Гудар.
Покрај овие настани, современи стереотипи на германското обележје може да биле извор на инспирација за текстот, како што биле во Симплициус Симплицисимус, сатиричен и авантуристички роман напишан од Ханс Јакоб Кристофел фон Гримелсхаузен во 1669 година, а инспириран од Триесетгодишната војна. Главниот лик на овој роман е многу сличен со главниот лик на Кандид, којшто наводно поседувал стереотипични германски одлики. Според биографот на Волтер, Алфред Овен Олдриџ, овие два стереотипи од Кандид и двата од Симплициус вклучуваат „крајна лековерност или сентиментална едноставност“, притоа создавајќи квалитети. Алдриџ пишува, „Откако Волтер ја призна блискоста со германските автори од 15 век коишто имаат дрзок и шегаџиски стил, мала е веројатноста дека тој добро го познава делото Симплицисимус.“
Сатиричен и пародичен претходник на Кандид, Гуливеровите патувања од Џонатан Свифт,(1726) е дело со најблиска литературна сродност со него. Оваа сатира раскажува приказна за едно „наивно момче“, по име Гуливер, кој (исто како и Кандид) патува низ неколку „далечни земји“, очеличен од многуте незгодни ситуации во кои се нашол. Волтер веројатно го користел делото Гуливеровите патувања како инспирација при пишување на Кандид, а сличностите помеѓу овие две дела се доказ за тоа.[8] Други можни извори на инспирација за Кандид се Телемах,(1699) од Франсоа Фенелон и Космополит,(1753) од Луј-Шарл Фужере де Монброн. Кандидовата пародија на поучниот роман, веројатно е врз основа на Телемах, опфаќајќи ја и прототипичната пародија на мудриот учител, врз чија основа е Панглос во овој случај. Исто така, Монброновиот главен лик доживува низа разочарувачки патувања слични на оние на Кандид.[9][10]
Волтер (1694–1778) веќе бил добро познат автор, значаен по својата сатирична духовитост, уште од времето на Лисабонскиот земјотрес. Тој станал член на Француската академија, (француски: Académie Française) во 1746 година. Волтер бил деист (приврзаник на деизмот), голем борец за слобода на религијата и критичар на сè она што е поврзано со тиранијата на владејачките слоеви. Кандид станал дел од филозофските, политичките и уметничките дела што искажуваат такви гледишта.[11][12] Попрецизно, книгата била пример за другите романи од XVIII и раниот XIX век, наречени „Философски романи“ (Contes philosophiques). Овој жанр, ги опфаќа и неговите претходни дела: Задиг и Микромегас.[13][14][15]
Не е познато кога точно Волтер го напишал Кандид,[16] но стручњаците претпоставуваат дека делото првично било напишано во доцната 1758 година, а Волтер започнал да го пишува уште во 1757 година.[17] Се смета дека еден дел од делото Волтер го пишувал во неговата куќа во Фернеј, а друг дел при тринеделната посета на Карл Теодор, изборник на Баварија, Пфалц во областа Швецинген (Schwetzingen), за време на летниот период во 1758 година. Покрај цврстиот доказ за овие тврдења, познатата легенда вели дека Волтер го напишал Кандид за три дена. Оваа идеја веројатно е врз основа на непознавање на делото од 1885 година La Vie intime de Voltaire aux Délices et à Ferney од Лусјен Пери, (нејзиното вистинско име било Клара Адел Лус Херпин) и Гастон Могра. Во неа се докажува дека Волтер не се брзал, ниту пак го импровизирал работејќи на Кандид, туку работел на него во текот на една година.[18]
Постои само едно проширено, непечатено издание на Кандид, напишано уште пред неговото објавување во 1759 година. Тоа било откриено во 1956 година од страна на Вејд, кое тогаш било наречено La Vallière Manuscript. Постоело верување дека Волтер им испраќал поглавја на војводата и војвотката Ла Виера (La Vallière) есента, 1758 година. Непечатеното издание било продадено на Bibliothèque de l'Arsenal во доцниот 18 век, каде што останало неоткриено скоро цели двесте години.[19] Ова било најоригиналното и најреалното од сите „преживеани“ копии на Кандид, што Волтер веројатно ѝ го издиктирал на својот секретар Жан-Луј Вањиер, па потоа било веднаш издадено.[20] Покрај ова издание, се верувало дека постојат и други, од кои едно е копирано од Вањиер за Карл Теодор, кај кого гостувал Волтер летото 1758 година. Првиот кој установил дека постоела оваа копија бил Норман Л. Тореј во 1929 година, но останува непотврдено дали таа сè уште постои.[21][22]
Поради строгата цензура што владеела за време на Луј XV, „Кандид“ не бил објавен со името на Волтер како автор, туку лажно било наведено дека станува збор за француски превод од некој германски автор. Така, на насловната страница на првото издание на „Кандид“ од 1759 година пишувало дека станува збор за „превод од германски јазик од страна на господинот д-р Ралф, со додатоците што се најдени во докторовиот џеп кога умрел во Минхен, летото господово 1759“. Истовремено, дури и во своите приватни писма, тој упорно одрекувал дека „Кандид“ е негово дело.[23][24] Појавата на „Кандид“ веднаш предизвикала остра реакција на кралскиот режим. На пример, во писмото на генералниот адвокат до врховниот тужител на Франција (двајцата највисоки државни функционери кои го следеле секое ново книжевно и филозофско дело) „Кандид“ се опишува како дело против религијата и добрите обичаи, по што врховниот тужител веднаш издал налог да се пронајдат виновниците. Меѓутоа, уште пред да реагираат надлежните органи во Франција, „Кандид“ бил јавно запален во Швајцарија, што само продонесло да се зголеми неговата популарност надвор од границите на Франција.[25]
Кандид бил истовремено издаден во пет држави, до 15 јануари 1759 година, иако точната дата на издавањето е непозната. Денес се познати седумнаесет верзии на Кандид од 1759 година, на оригинален француски јазик, за кои се водело голема расправа во врска со тоа, која од нив е најпрвин издадена. Многу верзии биле издадени и на други јазици, на пример, на италијански јазик и трипати на англиски јазик, истата година. Комплицираната наука за пресметување на датите на објавување на сите верзии нашироко е опишана во статијата на Вејд „Првото издание на Кандид: Проблем на идентификација“. Процесот на објавување бил премногу таен, веројатно тоа е „најскришното дело на векот“, поради очигледната незаконска и непристојна содржина на книгата. Најголемиот број копии на Кандид истовремено биле објавени во Женева од Крамер, во Амстердам од Марк-Мишел Реј, во Лондон од Џин Ноурс, а во Париз од Ламбер.
Делото претрпело поголема и значителна проверка, но и неколку помали, веднаш по неговото првично објавување.[26][27] Верзијата на Кандид, објавена во 1761 година, покрај неколку незначителни промени, содржела големо дополнување на 22. поглавје, за кое војводата од Валиер сметал дека е слабо. Англискиот наслов на ова издание бил Кандид, или Оптимизам, преведено од Германецот д-р Ралф.[2] Последното издание на Кандид одобрено од Волтер било вклучено во Крамеровата компилација (собран материјал) од 1775 година, (l'éditions encadrées).[28][29][30]
Волтер категорички бил против вметнување на илустрации во неговите дела, како што тој изјавил во писмото до писателот и издавачот, Шарл-Жозеф Панкук во 1778 година. Наспроти овој протест, два комплета илустрации за Кандид биле насликани од францускиот уметник Жан-Мишел Моро ле Жен. Првата верзија била направена на трошок на Моро, во 1787 година, вклучувајќи го и објавувањето на делото на Кел Oeuvres Complètes de Voltaire, истата година.[31] Моро нацртал четири слики за ова издание, а истите биле изгравирани од Пјер-Шарл Бакоа.[32] Втората верзија се состоела од седум цртежи на Моро, изменувани од многубројни резбари.[33] Современиот уметник од XX век Паул Кле се надоврзал на ова, велејќи дека додека го читал делото Кандид го открил својот уметнички стил. Кле, исто така, го илустрирал ова дело, а неговите цртежи биле објавени во верзијата од 1920 година, режирана од страна на Курт Волф.[34]
Кандид се состои од триесет епизодични поглавја, кои може да се групираат во две главни шеми: едната шема го дели романот на два дела, одделени од хијатусот на главниот лик во Ел Дорадо, а другата го дели на три дела, секој од нив дефиниран според географското опкружување. Според првата шема првиот дел од Кандид е заплетот, а последниот дел е расплетот. Ова е поддржано од силната тема на патување и потрага, карактеристично авантуристичките и пикарските романи, кои тежнеаат кон користење на ваква драматична структура.[35] Според втората шема првите триесет поглавја се групираат во три дела, секој од нив се состои од десет поглавја дефинирани од локацијата: I–X се во Европа, XI–XX во Америка, а XXI–XXX се во Европа и Отоманското Царство.[36][37] Кратката содржина на дејствијето што следи ја користи втората шема и ги вклучува Волтеровите дополненија од 1761 година.
Кандид е младо момче кое живее во Вестфалија, во замокот на баронот Тундер-тен-тронк. Таму, тој ги слуша предавањата на филозофот Панглос, кој учи дека ова е најдобриот од сите можни светови и дека сè што се случува на светот не може да биде подобро. Но, еден ден, баронот гледа како неговата ќерка Кунегунда и Кандид се бакнуваат и безмилосно го брка Кандид од замокот. Потоа, Кандид завршува во војската на бугарскиот крал, каде е брутално претепан. Сепак, кога започнува крвавата војна меѓу Бугарите и Абарите, Кандид успева да избега и заминува во Холандија, каде му помага анабаптистот Јаков. Таму, Кандид го среќава својот учител Панглос, кој му кажува дека бугарската војска го разурнала замокот на баронот, убивајќи го целото семејство при што Кунегунда најпрвин била силувана, а потоа убиена. Панглос е заразен од венерична болест и Јаков му помага да се излечи. Тројцата заминуваат со брод во Португалија, а патем ги зафаќа бура при што Јаков се дави во морето. Кандид и Панглос успеваат да стигнат на брегот, но тогаш силен земјотрес го разурнува Лисабон. По земјотресот, Инквизицијата организира јавно палење на луѓе, како мерка против појавата на нови земјотреси при што Панглос е обесен, а Кандид камшикуван. Тогаш, Кандид започнува да се сомнева во учењето на доктор Панглос.
За среќа, непозната старица го лечи претепаниот Кандид, а потоа го носи во една куќа, каде тој ја среќава Кунегунда. Таа му раскажува дека навистина ја силувале, дека потоа била земена како воен плен, по што му била продадена како робинка на Евреинот Дон Исахар. Истовремено, во неа се вљубил големиот инквизитор, така што неколку дена во неделата таа му припаѓала и нему. Во тој миг, во куќата влегуваат Евреинот и инквизиторот и Кандид го убива, по што тој, Кунегунда и старицата бегаат во Кадис. Таму се подготвува воен поход против бунтот во Парагвај, а Кандид е назначен за капетан.
Додека патуваат со бродот, старицата ја раскажува својата жална историја: Таа била ќерка на папата Урбан Х, девојка со голема убавина, која живеела во раскош и која требало да се омажи за еден кнез, но непосредно пред свадбата него го отрула љубовницата. Додека патувала на еден свој имот, таа била грабната од гусари, а потоа одведена во Африка каде повеќекратно била продавана како робинка, многупати силувана, заболела од чума, а со своите очи го видела свирепото убиство на мајка ѝ. Како робинка била продадена во Истанбул, на Крим била жртва на канибализам, а потоа завршила како робинка во Москва. Сепак, успеала да избега, а во Холандија му станала слугинка на Евреинот Исахар.[38][39]
Тројцата пристигнуваат во Буенос Аирес, каде што гувернерот Дон Фернандо (d’Ibaraa, y Figueora, y Mascarenes, y Lampourdos, y Souza), ја запросува Кунегонда. Токму тогаш, пристигнува еден (португалски командир на тврдина), убедувајќи го Кандид да го убие гувернерот. Кандид без жените бега во Парагвај, заедно со својот слуга Какамбо. На граничното место на патот за Парагвај, Какамбо и Кандид зборуваат со командантот, којшто е всушност брат на Кунегонда. Тој им објаснува дека откако неговото семејство било заклано, а езуитската подготовка за погребот го освестила и тој присуствувал на тој чин. Кога Кандид објавува дека сака да се ожени со Кунегонда, нејзиниот брат го напаѓа, а Кандид во борбата со него го прободува со меч. Кандид и Какамбо бегаат, а по патот тие сретнуваат две голи девојки, кои биле гонети и гризени од неколку мајмуни. Кандид, сакајќи да ги заштити девојките, пука и ги убива мајмуните, а подоцна тој дознава од Какамбо дека мајмуните и девојките веројатно биле љубовници.
Какамбо и Кандид се фатени од Оријани, кои биле измислени жители на таа земја. Оријаните започнуваат да ги подготвуваат Какамбо и Кандид за печење, сметајќи го Кандид за езуит поради неговата облека. Меѓутоа, Какамбо ги убедува Оријаните дека Кандид убил еден езуит, па на тој начин се облекол во таа облека. Какамбо и Кандид се ослободени и тие пешачат цел месец, пловејќи со кану по реката и живеејќи само на овошје и зрнести плодови. По неколку авантури, тие пристигаат во Елдорадо, една географски изолирана утопија каде што улиците се прекриени со скапоцени камења, каде што не постојат свештеници и сите шеги на кралот се смешни. Кандид и Какамбо остануваат во тоа место еден месец, но Кандид и понатаму е тажен без Кунегонда, па тој на кралот му ја искажува својата желба за заминување од таму. Кралот вели дека тоа е глупава идеја, но великодушно им дозволува да си заминат. Па така, тие си го продолжиле своето патување, носејќи неверојатна сума пари, коишто постепено ги губат во следните неколку авантури.
Најпосле, Кандид и Какамбо стигнуваат во Суринам, каде што се разделуваат. Какамбо оди за Буенос Аирес за да ја поврати назад госпоѓица Кунегонда, додека Кандид се подготвува за одење во Европа да ги пречека и двајцата. Пред да го напушти Суринам, Кандид се чувствува многу осамен, па разговара со голем број луѓе што доживеале различни болести, несреќи и слични трагедии. Тој сака да пронајде и да запознае човек кој проживеал најмногу несреќи, па се одлучува за научникот Мартин, кој исто така имал тежок живот, така што неговиот поглед на светот е сосема спротивен од оној на доктор Панглос. Тогаш, Кандид целосно се откажува од оптимизмот на професорот Панглос.[38][40]
Овој соговорник, Мартин, е манихејски научник врз основа на песимистот Пјер Бел, кој бил главен противник на Лајбниц.[41] Како едно потсетување од долгото патување, Мартин и Кандид се расправаат за филозофијата, а Мартин го смета целиот свет за полн со глупаци. Кандид останува оптимист во душа, тоа е она што тој знае и умее. Кога тие пристигнуваат во Англија, забележуваат еден адмирал (врз основа на адмирал Бинг) кој бил пукан, но не и убиен од страна на непријателот. Мартин објаснува дека тоа е неизбежно во Британија, понекогаш да се пука еден адмирал, („француски: pour l'encouragement des autres“) за охрабрување на другите.[42] Кандид, исплашен, веднаш започнува да се подготвува за заминување од Британија. По неколку различни сцени сатиризирајќи други европски институции, Кандид и Мартин ја среќаваат Пакета, собарицата која го заразила Панглос со сифилис во Венеција. Таа сега е проститутка, која своето време го поминува со калуѓер, братот Жирофле. Иако и двајцата изгледаат среќни на почеток, тие ги откриваат своите разочарувања во животот. Пакета живеела многу мизерно како сексуален предмет, а калуѓерот (братот Жирофле) не го поднесувал религиозниот ред на кој бил поучуван.
Подоцна, кога Кандид и Мартин вечераа, Какамбо се навраќа на Кандид и го информира дека Кугонда се наоѓа заробена во Цариград. Таа таму мие садови за еден принц од Трансилванија, а ја загубила и целата своја убавина кој ја имала. На пат за да ја спаси, Кандид го наоѓа Панглос и брат и на Кунегонда, веслајќи на една античка галија.[43] Кандид ги ослободува нив, а понатаму и скапо им наплаќа за тоа. Баронот и Панглос раскажуваат како тие преживеале, но и покрај хоророт низ којшто поминале, оптимизмот на Панглос останува непроменет: „Јас сè уште се држам до моите ставови, бидејќи после сè, јас сум филозоф и не е пристојно да се одречам себеси. Лајбниц не може да погреши бидејќи предодредената хармонија е всушност најубавото нешто на светот, заедно со полниот простор и суптилната материја.“[44]
Патниците пристинуваат на отоманското крајбрежје, каде што ги наоѓаат Кунегонда и старицата и тие повторно им се придружуваат. Кунегонда навистина станала ужасно грда, но без оглед на тоа Кандид се жени со неа за да му напакости на брат ѝ. Исто така, Пакета и братот Жирофле се помириле со Кандид на имотот што тој го купил со последните пари. Еден ден, главниот лик Кандид пронаоѓа еден многу прочуен дервиш кого го сметаа за најголем филозоф на земјата. Панглос го прашува зошто човекот е создаден за да пати и што треба да направи. Дервишот му одговара со реторичко прашање, зошто Панглос е загрижен за постоење на доброто и злото. Дервишот ги објаснува човечките суштества како глувци на брод испратени од кралот, за Египет. Кралот не се грижи дали ним им е добро или лошо. А, веднаш потоа им ја треснал вратата пред нос. Кандид, Панглос и Мартин враќајќи се на својот мал имот, среќаваат еден Турчин, кој е посветен само на неговиот живот, работата и ништо друго. Тој заедно со своите четири деца работи на една мала фарма и на тој начин е оддалечен од трите големи зла: здодевноста, порокот и нужната потреба“. Кандид, Панглос, Мартин, Кунегонда, Пакета, Какамбо, старицата и братот Жирофле го претставуваат (овој „доверлив план“, или „француски: louable dessein“, како што вели раскажувачот), секој на една посебна задача. Кандид не го прифаќа настојувањето на Панглос дека сè се случува поради нужната потреба, а наместо тоа му укажува дека „ние мораме да ја обработуваме нашата градина“. Така, тие заклучуваат дека работата го ослободува човекот.[38][45]
Според описите на Волтер, целта на Кандид е да им „приреди забава на мал дел духовити луѓе“. Авторот ја постигнува целта со комбинирање на груба духовитост со смешна пародија на класичната авантуристичко-романтична содржина. Кандид многу често се соочувал со ужасни настани опишани во детали, што дури станало смешнo. Литературниот теорист Франчес К.Бараш го опишува раскажувањето на Волтер, како лекувачко, како масовна смрт, како „многу посвежо време за разлика од најавениот временски извештај“.[46] Брзото темпо и неверојатната содржина во која ликовите постојано, но едвај ја избегнуваат смртта, на пример предизвикува едно мешање на трагедии кои постојано им се случуваат на исти ликови. На крајот на делото, Јан Дејвидсон, биографот на Волтер го опишал Кандид пред сè како „краток, лесен, брз и хумористичен“.[47][48]
Позади разиграната и шеговита фасада на Кандид која развеселила многумина, постои остра критика на современата европска цивилизација, која пак налутила многумина други. Европските држави како што се Франција, Прусија, Португалија и Англија се безмилосно нападнати од авторот: Французите и Прусите за Седумгодишната војна, Португалците за нивната IПортугалска инквизиција, а Британците за погубата на Џон Бинг. Религијата е исто така строго третирана во делотоКандид. На пример, Волтер го исмејува Исусовиот ред на Романската католичка црква. Олдриџ дава карактеристичен пример за таквите анти-свештенички празнини, поради кои делото било забрането, додека во Парагвај, Какамбо кажува дека „[исусовите војници] се главни во сè, а немаат пари за ништо...“. Овде, Волтер ја најавува Христијанската мисија во Парагвај, која што влијаела на месното население. Волтер ги опишува исусовите војници дека ги држеле домородците како робови, а притоа нив им кажувале дека со тоа им помагаат.[49]
„Кандид“ претставува дело што може да се категоризира како „филозофски расказ“ или „сатира на карактерот“. Во него, главниот лик Кандид (што означува наивен човек) претставува персонификација на наивниот оптимизам што се соочува со бруталната реалност која е намерно пренагласена како остар контраст на наивниот оптимизам. Во „Кандид“ може да се препознаат бројни влијанија, како „Илјада и една ноќ“, „Дон Кихот“ и особено „Гуливеровите патувања“. Слично на овие дела, Волтер го носи главниот лик низ целиот свет (од Германија преку Холандија, Португалија, Јужна Америка, Франција, Англија, Венеција до Истанбул), кој е прикажан како олицетворение на бедата и злото.[50]
Кандид претставува пикарски роман со слична приказна на посериозен т.н. bildungsroman, исмејувајќи многу авантуристички и романтични клишеа, чии напори се карикирани со саркастичeн тон. Во него, Волтер ги исмејува религијата, теолозите, власта, војската, филозофијата, како и самите филозофи преку алегорија, а најзабележително ги напаѓа Лајбниц и неговиот оптимизам.[51][52]
Темата на сатирата Кандид е во ироничен контраст помеѓу трагедијата и комедијата. Приказната ниту измислува, ниту ги преувеличува злата во светот, туку таа ги открива оние вистински суровите, при тоа дозволувајќи му на Волтер да ги поедностави суптилните филозофии и културни традиции, нагласувајќи ги нивните пропусти. На овој начин, делото Кандид го потсмејува оптимизмот, со многу страшни, историски (или навидум вистинити) настани со очигледно неизбавени квалитети.[9][46]
Едноставен пример од сатирата во Кандид се гледа преку обработката на историскиот настан од страна на Кандид и Мартин на пристаништето во Портсмут. Таму, двајцата шпиунираат еден непознат адмирал кој се претставува како Џон Бинг и кој е протеран поради провала во имот на фрацуската флота. Адмиралот е слеп и на цел глас вика од палубата на неговиот брод, само за „да ги охрабри останатите“ (француски: „Pour encourager les autres“). Оваа слика на воена казна ја маргинализира смртта на Бинг. Досадното и концизно објаснување „да ги охрабри останатите“ сатиризира сериозен историски настан на еден карактеристичен начин на Волтер. Оваа фраза стана една од често користените во делото Кандид.[51][53]
Волтер го отсликува најлошото во светот, а неговиот патетичен херој во делото сето тоа го смета за добро, гледајќи од една оптимистичка перспектива. Скоро целиот роман Кандид претставува една дискусија за различни форми на зла, па неговите ликови одвај и ретко доживуваат привремен одмор. Најпосле, постои еден забележлив исклучок, односно епизодата во Елдорадо, фантастично село во кое населението е многу рационално, а нивното општество е праведно и разумно. Позитивноста на Елдорадо може да се каже дека е во спротивност со песимистичкиот однос кој го има во најголем дел од книгата. Иако во овој случај, неизмерната среќа е секогаш краткотрајна. Кандид наскоро заминува од селото за да ја бара Кунегонда, со кого конечно ќе се ожени, но само од инает.[9][46]
Голем број критичари сметаат дека градините играат важна и симболична улога во делото Кандид. Првата локација која се смета за градина е замокот во Барон, од каде се истерани Кандид и Кунегонда на ист начин како што се истерани Адам и Ева од Рајската градина во Книгата за постанокот. Главните ликови од Кандид на крајот на делото се наоѓаат во една градина што тие сами си ја создале, градина која што претставува божествен рај. Третата значајна „градина“ е Елдорадо, која можеби е еден лажен рај.[54] Други можни и поважни градини се земјата на исусовите војници, градините на Пококуранте, Какамбо и Турчинот.[55]
Овие градини веројатно се однесуваат на Рајската градина, a сето ова било предлог на Ботиља, на пример, дека градините се однесуваат на Енциклопедијата, француски: Encyclopédie, и дека заклучокот на Кандид за обработување на „својата градина“ ја симболизира Волтеровата голема поддршка за овој стремеж. Кандид и неговите придружници на крајот од романот, се наоѓаат во многу слична позиција со Волтеровиот тесно поврзан филозофски круг, што ја поддржува „Енциклопедијата“ (Encyclopédie). Главните ликови на Кандид живеат во самотија додека ја „обработуваат [нивната] градина“, исто како што Волтер ги советува своите колеги да го напуштат општеството за некое време, барем додека пишуваат. Покрај тоа, постои доказ во епистоларната преписка на Волтер, дека тој ја користел оваа метафора за градинарството при пишување на „Енциклопедијата“. Друга можна интерпретација на сево ова е тоа што додека Кандид ја обработува „својата градина“ предизвикува чувство кај нас дека тој се занимава само со оние неопходни нешта, како што се нечие хранење, борба против досадата и сл. Ова е аналогно на она како Волтер гледа на градинарството. Тој самиот бил градинар на неговите имоти во Лес Делицес и Фернеј, па често пишувал во неговите преписки дека градинарството било негово важно хоби и претставувало извонреден и ефикасен начин да се биде постојано зафатен со нешто.[56][57][58]
Кандид сатиризира разновидни филозофски и религиозни теории што Волтер претходно ги критикувал. Првенствено, помеѓу овие е и Лајбницовиот оптимизам, (понекогаш наречен Панглосианизам според неговиот белетристички поборник), којшто е исмејуван од Волтер преку опишување на бескрајните трагедии. Волтер демонстрира разновидност од непоправливи зла во светот и предводел многу критичари да потврдат дека Волтер знае како да постапува со злото, посебно со теолошкиот проблем за егзистенција, што претставува тема во делото. Најспомнувани настани се Лисабонскиот земјотрес, болестите и потонувањето на бродови во бурите. Исто така војната, грабежот и убиството, злата кои се дела на човекот, се истражувани во Кандид како еколошки штети. Ботиља исто така изјавува дека Волтер е „детаљен“ во неговото набројување на светските зла. Тој е немилосрден во напаќањето на Лајбницовиот оптимизам.
Причина за напаѓање од страна на Волтер е домашниот учител на Кандид, Панглос, еден самопрогласен следбеник на Лајбниц и учител на неговата доктрина. Исмејувањата на теориите на Панглос воедно го исмејуваат Лајбниц, а најсмешни се неговите размислувања. На пример, учењата на Панглос за раскажувањето апсурдно ги мешаат причината и последицата. Панглос го брани оптимизмот, следејќи ги овие грешни размислувања, но порешителни од Кандидовите. Колку и да е нивната судбина морничава, Панглос повторува „сè е најдобро“ (француски: Tout est pour le mieux) и продолжува со „оправдување“ на појавата на злото. Карактеристичен пример за оваа теодикеја е пронајден во објаснувањето на Панглос зошто е добро постоењето на сифилис.
Кандид, импресионистичкиот и неквалификуван студент на Панглос, често се обидува да го брани злото, неуспесите, се повикува на својот учител, но веднаш губи надеж. Поради овие недостатоци, Кандид е болно излекуван од неговиот оптимизам(како што Волтер го гледа). Но, интересно е тоа што оваа критика на Волтер изгледа ја има само во Лајбницовиот оптимизам. Кандид не го исмејува Волтеровото дело Папата Александар, еден понатамошен оптимист со безмалку различни верувања. Кандид не дискутира ниту за оптимистичкиот принцип на Папата дека „сè е добро“, а Лајбниц тоа го кажува „ова е најдобриот од сите можни светови“. Меѓутоа, вешто се воочува разликата помеѓу овие две мисли, Кандид знае што се нивни заеднички теми. Некои критичари претпоставуваaт дека Волтер мислел да го заштити Папата од ова исмејување, иако Волтеровата „Поема“ (француски: Poème) можеби е напишана како еден подиректен одговор на теорите на Папата. Ова дело е слично со делото Кандид, но сепак многу различно по стилот на пишување. „Поемата“ искажува посериозен филозофски аргумент отколку во Кандид.
Во заклучокот на романот, Кандид конечно го отфрла оптимизмот на неговиот учител, но останува неразрешено прашањето, односно каква филозофија прифаќа главниот лик. Овој елемент бил напишан прилично сеопфатно и можеби пред сите други. Заклучокот е просторно загадочен и неговата анализа е карактеристична.
Волтер развива една неформална, ситематска филозофија за усвојување на ликовите. Заклучокот на романот може да се сфати како нефилозофска алтернатива до оптимизам, но и како пропишано гледиште кон надвор (што е одредено во една расправа). Многу критичари заклучиле дека сите споредни ликови се прикажани како да имаат вистинска филозофија кон сè. На пример, многумина мислат дека Мартин е третиран со разбирање и дека тој лик има свој идеал (филозофија- песимизам). Други не се сложуваат со ова, цитирајќи негативни опишувања на принципите на Мартин од страна на Волтер и заклучокот на делото каде Мартин игра мал дел.
Во рамки на дебатите, кои се обидуваат да го дешифрираат заклучокот на „Кандид“, лежи една примарна дебата. Оваа дебата го опфаќа степенот на една песимистичка филозофија што Волтер ја застапуваше, од која Кандид и неговите придружници губат надеж за подобар свет. Критичари расправаат дека групната осаменост на фармата означува дека Кандид и неговите придружници губат надеж за остатокот од животот на човекот. Ова гледиште се споредува со учење претставено од Волтер, застапувајќи една мелиористичка филозофија и задолжително правило на патниците за подобрување на светот преку метафоричното градинарство. Оваа расправа, како и другите, се фокусира на тоа што Волтер пропишуваше пасивно повлекување од општеството или активен и работлив придонес кон сето тоа.
„Внатрешната и надворешната“ расправа е одделена од дебатата за заклучокот на делото. Овој аргумент укажува на тоа дека овака или онака Волтер пропишуваше нешто. Рој Волфер, почесен професор по англиски јазик, во еден револуционерен весник од 1869 година, вели дека Кандид не го опишува авторот, делото треба да биде гледано како раскажување, независно од историјата на Волтер и дека пораката на делото е во неговата внатрешност. Овој начин на гледање на работите, „внатрешноста“, јасно ги отфрла обидите да се пронајде Волтеровиот „глас“ во многуте ликови во делото, како и во останатите негови дела. Навистина, писателите го гледаат Волтер преку неговите ликови: Кандид, Мартин и Турчинот. Волтер расправа дека ова дело без размислување треба да се прочита. Тоа има големо значење во животот на Волтер. Неговата статија нè води во нова ера на Волтеровите учења, која пак предизвикала многу стручњаци да гледаат поразлично на романот.
Критичари како што се: Лестер Крокер, Хенри Стејвен и Вивиен Милне пронајдоа многу сличности помеѓу начинот на гледање на Кандид и оној на Волтер за прифаќање на внатрешното „гледиште“. Иако, тие го поддржуваат надворешното толкување, веруваат дека конечната одлука на Кандид е иста со онаа на Волтер и гледаат сличност помеѓу развојот на главниот лик и авторотна делото. Некои стручњаци кои го поддржуваат надворешното гледиште, исто така веруваат и дека илузионистичката филозофија на стариот Турчин, темелно се одразува на онаа на Волтер. Други гледаат силна паралела помеѓу градинарството на Кандид и градинарството на авторот. Мартин Дерион Мејер образложува дека „внатрешноста“ не успева да го види сатиричното во текстот и го побива фактот дека Кандид првенствено претставува едно шегобијство на оптимизмот (со историски контекст), кое е „основно предавство“ во текстот.
Волтер не признал отворено дека го напишал контроверзното дело Кандид до 1768 година (дотогаш тој се потпишувал со псевдонимот „Доктор Ралф“ (француски: Monsieur le docteur Ralph). Веднаш по објавувањето на делото, тоа и неговиот автор биле осудени од црковните и нецрковните власти, бидејќи книгата отворено се потсмевала на властите и изгледот на црквите. Тоа било поради таквите полемики што Омер-Луис-Францоис-Џолиде Флери, којшто бил генерален адвокат на парискиот парламент кога делото било објавено, пронашол делови од Кандид коишто се „спротивни на религијата и етиката“.
Покрај ова официјално обвинение, подоцна неговото дело и непристојната проза на Кандид била цитирана. Фразата „Дозволете ни да ги изедеме исусовите војници“, станала популарна поради нејзиниот хумористичен контекст во Кандид. На крајот на 1759 година, во месец февруари, Големиот совет во Женева и неговите администратори на Париз го забраниле делото. Кандид сепак успеал во продажбата на дваесет и три илјади копии на крајот на годината, со преку дваесет изданија, а со тоа станува најбараната книга. Дјук де ла Валиере кон крајот на 1759 г., во јануари, дека Кандид можеби е најбрзо продавана книга некогаш. Во 1762 година, Кандид биле вбројувана во списокот на забранети книги од Романската Католичка црква, (француски: Index Librorum Prohibitorum).
Забраните на делото Кандид траеле и во дваесеттиот век во Соединетите Држави, каде што долго се сметало како семинарска работа на Западната литература. Најпосле, Кандид беше привремено забрането од влегувањето на Америка во февруари 1929 година. Службеник на царина во Бостон, Америка, спречил голем број копии од книгата, за кои се мислело дека се „непристојни“. Делото Кандид беше признаено во август истата година. Во едно интервју малку подоцна, службеникот кој ја запленил книгата ја објаснил одлуката за забрана на истото.
Главен предмет на критиката во „Кандид“ е познатата филозофска идека на Лајбниц за предодредената хармонија, според која сè се одвива по однапред определен совршен редослед, така што светот во кој живееме не може да биде поинаков, поради што тој е најдобриот од сите можни светови. Во „Кандид“, како олицетворение на космолошкиот оптимизам се јавува филозофот Панглос. Наспроти тоа, во „Кандид“, Волтер покажува дека таквиот космолошки оптимизам е во најостра спротивност со реалниот свет, бидејќи на секој чекор на Кандид му се случуваат само лоши работи: физичко измачување, војни, земјотреси, измами, грабежи итн.[59][60] Врз основа на фактот што „Кандид“ врие од остра критика на реалниот свет, дел од книжевната критика го смета ова дело како врв на Волтеровиот песимизам, но на таквиот заклучок му се спротивставува славниот крај на „Кандид“ кој е предмет на бројни дискусии. Имено, на крајот на делото, откако веќе ги доживеал сите лоши страни на реалноста, Кандид заклучува дека треба да се работи, зашто само на тој начин животот може да биде поднослив. Со тоа, „Кандид“ се потврдува како хуманистичко дело во кое, по критиката на човечките пороци, Волтер тежнее кон идеалот на човечноста.[61][62]
Кандид насекаде претставува најчитаното дело од многуте дела на Волтер и се смета за едно од најголемите достигнувања на Западната литература. Според Ботиља, „физичката големина на Кандид, исто како и Волтеровиот став кон неговиот расказ, го оневозможуваат достигнувањето на уметничката димензија во изобилие, самостојна '3Д' животна сила, емоционалноста или поетскиот занес. Кандид, во тоа време, не можел да се мери по голем квалитет со ненадминливи класики.“
Чарлс Брокден Браун, американски романописец, бил директно заразен од Волтер, чиешто дело добро го знаел. Марк Камрат, англиски професор, ја опишал силата на врската помеѓу Кандид и Едгар Хантли, Мемориите на месечарот (1799): „Несекојдневни голем број паралели се појавуваат ненадејно во двата романи, особено во ликовите и содржината.“ На пример, главните ликови од двата романи се заљубени во млада жена. Покрај тоа, и во двете дела браќата на двете девојки се исусови војници, кои подоцна се убиени (во различни услови).
Читатели на Кандид често го споредуваат ова дело со други модерни дела од овој жанр, како што е Театарот на апсурдот. Хајдн Масон, стручњак на Волтер, гледа во Кандид неколку сличности со оваа литературна бранша. На пример, тој ги забележува сличностите меѓу Кандид и Чекајќи го Годо (1952). И во двете дела, на сличен начин, пријателството обезбедува емоционална поддршка за ликовите кога тие доживуваат тешки моменти во нивниот живот.
По само една година од објавувањето на Кандид од страна на Волтер, во 1760 година било објавено продолжението на делото, наречено „Кандид, II дел“, (француски: Ou l'optimisme, seconde partie). За ова дело се смета дека е напишано од непознатиот автор Торел де Кампињеулс, како и на Хенри осеф Ду Лауренс, за кого се мисли дека го плагирал истото. Приказната продолжува во ова издание, но со нови авантури на Кандид во Отоманското Царство, Персија и Данска. II дел веројатно е споменат во студиите на познатите и литературни сфаќања на Кандид, но тоа е само апокриф. Во целост, постојат најмалку десеттина имитации на Кандид од 1803 година или негови продолженија, што биле објавени од страна на други автори.
Оперетата на Кандид била оригинално осмислена од страна на драмскиот писател Лилијан Хелман, како драма со споредна музика. Леонард Бернштајн, американскиот композитор и диригент кој ја напишал музиката бил видно возбуден за проектот, па го убедил Хелман тоа да го направи како еден вид „комична оперета“. Многумина лиричари работеле на него, вклучувајќи ги Џејмс Агее, Дороти Паркер, Џон ла Тач, Ричард Вилбур, Леонард, Фелисиа Бернштајн и Хелман. Херши Кај ги организирал сите овие делови освен предлогот на Бернштајн.
Оперетата Кандид најпрво била изведена во Бродвеј како мјузикл на 1 декември 1956 година. Премиерата била изрежирана од страна на Тирон Гатри и водена од страна на Самуел Крачмалницк. Додека ова дело било на продажба во билетарите, музиката за него била високо оценувана и бил направен оригиналниот (отфрлен) албум. Тој постепено станал култен хит, а либретото на Хелман било критикувано за многу сериозна адаптација на Волтеровиот роман. Кандид станал популарен следните седумнаесет години со ново либрето на Х. Велер.
(Француски: Candido ovvero un sogno fatto in Sicilia) (1977) или само (француски: Candido) е книга на Леонардо Сциасција. Тоа било делумно врз основа на Волтеровиот Кандид, иако актуелното влијание на Кандид врз (на француски: Candido) било жешка тема на дебата. Голем број теории по тоа прашање биле предложени. Застапници на една теорија велат дека Candido е многу сличен на Кандид, но само со среќен крај. Поддржувачи на друга теорија сметаат дека Волтеровото дело само во почетокот е слично на делото на Сциасција, а инаку делата се многу различни во себе.
Недим Гурсел го напишал својот роман, (француски: Le voyage de Candide à Istanbul) во 2001 година, чијшто главен лик го запознава Ахмет III, паднатиот турски султан. Ова е мал дел од Кандид опишан како патување на ликот Кандид со брод од Венеција до Истанбул, а воедно ја претставува и содржината на книгата на Гурсел. Тери Саутерн, при пишување на неговото популарно дело Кенди со Масон Хофенберг го адаптирал делото Кандид за модерната публика и го променил главниот лик од машко во женско. Кенди се справува со отфрлањето на оптимизмост, кој авторот го гледа во женски списанија на модерната ера. Оваа книга исто така ја исмејува порнографијата и популарната филозофија. Оваа адаптација на Кандид била направена според филмот од режисерот Кристијан Маркванд, во 1968 година.
Покрај гореспоменатото, Кандид бил игран како голем дел помали филмови и театарски адаптации во текот на XX век. За овие дела, погледнете: (француски: Candide ou L'Optimisme et autres contes) (1989) со предговор и коментари од страна на Пјер Маландин.
Во мај 2009 година, претставата наречена „Оптимизам“ врз основа на делото Кандид била одиграна во Малтхаус театар во Мелбурн. Таа била направена според основната приказна на Кандид, притоа со присоединување кон анахронизмите, музиката и стенд ап комедијата од комедијантот Франк Вуди. Претставата се прикажувала во цела Австралија, а била одиграна и на Единбуршкиот интернационален фестивал.
Најпосле, изразите „кандидски“ или „кандидска реалност“ се користат како придавка за опишување на одредена точка на гледиште.
Книгата „Кандид“ била објавена од издавачката куќа „Феникс“, во рамките на библиотеката „Врвови“. Меѓутоа, во книгата не е наведена годината на издавањето, ниту пак таа е каталогизирана.[63]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
