Тонгански јазик
From Wikipedia, the free encyclopedia
Тонганскиот јазик (lea faka-Tonga) е океански јазик, дел од подгрупата на полинезиски јазици, кои пак се дел од јазичното семејство на австронезиски јазици. Јазикот е службен и национален јазик во Тонга, островска држава во Океанија. Јазикот го зборуваат над 120.000 луѓе, од кои над 90.000 живеат во Тонга. Тонганскиот јазик е сроден до ниуеанскиот јазик, со кој ја сочинуваат подгрупата на тонгански јазици. Зборовниот редослед во тонганскиот јазик прирок-подмет-предмет.
| Тонгански јазик | |
|---|---|
| lea faka-Tonga | |
 Натпис пред „Слободната црква во Тонга“ на тонгански и англиски јазик. | |
| Застапен во | Тонга, мали групи во Американска Самоа, Австралија, Канада, Фиџи, Нов Зеланд, Ниуе, САД и Вануату |
| Говорници | 126,390 (од 1998)[1] |
| Јазично семејство | австронезиско
|
| Писмо | тонганска азбука |
| Статус | |
| Службен во | Тонга |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | to |
| ISO 639-2 | ton |
| ISO 639-3 | ton |
Сродни јазици
Тонганскиот јазик е еден од многуте јазици од полинезиската подгрупа на јазици од австронезиската јазична фамилија. Во таа грпа на јазици спаѓаат и хавајски јазик, маорски јазик, самоански јазик, тахитски јазик. Заедно со ниуеанскиот јазик, тонганскиот јазик ја формира групата на тонгански јазици, што е воедно подгрупа на полинезиската група на јазици.
Споредувајќи го тонганскиот јазик со другите полинезиски јазици, можно е да се реконструира зборовниот фонд на праполинезискиот јазик.
Тонганскиот јазик е малку необичен за останатите полинезиски јазици поради својот дефинитивен акцент. Како и сите полинезиски јазици, тонганскиот го прифатил фонолошкиот систем на праполинезискиот јазик.
- Тонганскиот јазик го зачувал праполинезискиот глас *h, но се споил со оригиналниот *s како /h/ (гласот /s/ што го има во тонгоанскиот јазик доаѓа од гласот *t пред висока самогласка). Повеќето полинезиски јазици го изгубиле праполинезискиот глас /q/ но се задржал во тонгоанскиот јазик, како и во рапа јазикот.
- Во праполинезискиот јазик гласовите *r и *l биле посебни фонеми, но денес во скоро сите источни полинезиски јазици тие се споиле во еден глас па така имаат глас /r/, а додека во западните се спиле во /l/. Оваа поделба не важи за тонгоанскиот јазик бидејќи го зачувал гласот /l/ а го изгубил гласот /r/.
| Полинезиски гласови | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| фонеми | праполинезиски | тонгански | ниуеански | самоански | рапанујски | тахитски | маорски | куковоостровски маорски | хавајски | македонски |
| /ŋ/ | *taŋata | tangata | tangata | tagata | tangata | taʻata | tangata | tangata | kanaka | маж |
| /s/ | *sina | hina | hina | sina | hina | hinahina | hina | ʻina | hina | сивокос |
| /h/ | *kanahe | kanahe | kanahe | ʻanae | ʻanae | kanae | kanae | ʻanae | барбун | |
| /ti/ | *tiale | siale | tiale | tiale | tiare | tiare | tīare | tiare | kiele | Гарденија |
| /k/ | *waka | vaka | vaka | vaʻa | vaka | vaʻa | waka | vaka | waʻa | кану |
| /f/ | *fafine | fafine | fifine | fafine | vahine | vahine | wahine | vaʻine | wahine | жена |
| /ʔ/ | *matuqa[2] | matuʻa | matua | matua | matuʻa | metua | matua | metua, matua | makua | родител |
| /r/ | *rua | ua | ua | lua | rua | rua[3] | rua | rua | lua | два |
| /l/ | *tolu | tolu | tolu | tolu | toru | toru | toru | toru | kolu | три |
Правопис
Писмо
Во старата т.н. мисионерска азбука, самогласките биле прво ставани па потоа следувале согласките. Тоа било така сѐ до Привискиот советот и со одлуката на советот во 1943 за правописот на тонгоанскиот јазик. Како и да, се користи стандардниот распоред на латинските букви па така имаме:
Правописни одлики
Правописот на тонганскиот јазик е фонетски, исто како во македонскиот јазик.
Едно од правилата на тонганскиот јазик е дека две согласки не може да стојат една до друга, мора да има самогласка меѓу нив. Од другата страна пак дозволено е да се има повеќе самогласки една до друга во еден збор. Исто така, важно е да се напомене дека ниту еден тонгански збор не може да завршува на согласка.
Акцентот во тонганскиот јазик најчесто паѓа на претпоследниот слог од зборот. Сепак има исклучок од ова правило. Првиот исклучок е ако има долга самогласка, тогаш акцентот паѓа на таа самогласка. Вториот исклучок е ако зборот пред него има определен член 'e' или 'he', тогаш акцентот е на последниот слог.
Регистри
Во јазикот има три регистри кои се состојат од:
- обични зборови (нормалниот јазик)
- учтиви зборови
- зборови за почит (јазикот на поглавиците)
- кралски зборови
- потценувачки зборови
На пример, фразата "Дојди и јади!" се преведува како:
- обично: haʻu 'o kai (дојди и јади!); пријатели, фамилија и сл.
- учтиво: meʻatokoni (храна или попрецизно: meʻa-tokoni: хранливо нешто); Во сериозни книги или во формални ситуации
- со почит: meʻa mai pea ʻilo (дојди и јади!); Кон благородници
- кралски: hāʻele mai pea taumafa (дојди и јади!); Се користи кон кралот или Господ.
- потценувачко: mama (јади!); Обично за потценување како обраќање кон свињи.
Граматика
Член
Во повеќето од јазиците во светот постојат само два члена:
- неопределен член,
- определен член.
Феноменот на дефинитивен акцент му дозволува на тонгоанскиот јазик да има три нивоа на членови:
- неопределениот член ha. Пример: ko ha pālangi ('бел човек', или било кој човек надвор од тонга.)
- полуопределениот член (h)e. Пример: ko e pālangi ('белиот човек' во смисла дека човекот не припаѓа на друга раса туку како подгрупа на таа раса (ако има))
- определен член (h)e со сменет ултимативен акцент. Пример: ko e pālangí ('белиот човек').
Заменки
Тонганскиот јазик разликува три граматички броеви: еднина, множина и двоина. Тие се појавуваат во трите колони подолу. Јазикот исто така разликува четири лица: прво лице (лексклузивно), прво лице (инклузивно), второ лице и трето лице и тие се во четирите главни редови во табелата подолу.
Ова дава 12 главни групи. Во секоја група заменката може да биде во функција како подмет (црвено) или прирок (зелено). Тоа е разликата за разлика од другите полинезиски јазици каде се наведува како а-присвојност и о-присвојност.
Лични заменки
Основните заменки се главните лични заменки кои во тонганскиот јазик можат да бидат пред глаголот (светла боја) или после (темна боја). Првите се нормалните подметни заменки.
| Позиција | Еднина | Двоина | Множина | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 лице | ексклузивно (јас, ние, нам) |
пред. | u, ou, ku | ma | mau |
| пост. | au | kimaua | kimautolu | ||
| инклузивно (еден, ние, нам) |
пред. | te | ta | tau | |
| пост. | kita | kitaua | kitautolu | ||
| 2 лице | пред. | ke | mo | mou | |
| пост. | koe | kimoua | kimoutolu | ||
| 3 лице | пред. | ne | na | nau | |
| пост. | ia | kinaua | kinautolu | ||
Manatuʻi:
- сите заменки што одат пред глаголот со еден слог се енклитички кои немаат акцент, туку го ставаат на самогласката пред него. Пример: ʻoku naú наспроти ʻokú na (not: ʻoku ná).
- Прво лице еднина, Јас користи u после kuo, te, ne, и исто така ka (станува kau), pea, mo и ʻo; но користи ou после ʻoku; и користи ku после naʻa.
- Прво лице инклузивно (Јас и ти) е некако слично. Значењето на te и kita може често да се замени со еден. Пример:
- Naʻa ku fehuʻi: Јас прашав
- Naʻe fehuʻi (ʻe) au: Јас(!) прашав (нагласено)
- ʻOku ou fehuʻi au: Јас се запрашав
- Te u fehuʻi kia te koe: Јас ќе те прашам
- Te ke tali kia te au: Ти ќе ми одговориш.
- Kapau te te fehuʻi: Ако некој праша.
- Tau ō ki he hulohula?: Дали сите одиме на балот?
- Sinitalela, mau ō ki he hulohula: Пепелашка, ние одиме на бал.
Друг архаичен аспект на јазикот е ретензијата на заменките што одат пред глаголот. Тие се користат помалку во самоански јазик, исчезнал во другите полинезиски јазици.
Присвојни заменки
| Присвојни заменки |
определени или не |
вид | еднина | двоина | множина | |||
| подметно | прирошки | подметно | прилошки | подметно | прилошки | |||
| 1 лице (ексклузивно) (мое, наше) |
определено | обично | heʻeku | hoku | heʻema | homa | heʻemau | homau |
| неопределено | haʻaku | haku | haʻama | hama | haʻamau | hamau | ||
| определено | емоционално | siʻeku | siʻoku | siʻema | siʻoma | siʻemau | siʻomau | |
| неопределено | siʻaku | siʻaku | siʻama | siʻama | siʻamau | siʻamau | ||
| емпатично | haʻaku | hoʻoku | haʻamaua | hoʻomaua | haʻamautolu | hoʻomautolu | ||
| 1 лице (инклузивно) (мое, наше) |
определено | обично | heʻete | hoto | heʻeta | hota | heʻetau | hotau |
| неопределени | haʻate | hato | haʻata | hata | haʻatau | hatau | ||
| определено | емоционално | siʻete | siʻoto | siʻeta | siʻota | siʻetau | siʻotau | |
| неопределено | siʻate | siʻato | siʻata | siʻata | siʻatau | siʻatau | ||
| емпатично | haʻata | hoʻota | haʻataua | hoʻotaua | haʻatautolu | hoʻotautolu | ||
| 2 лице (твој) |
определено | обично | hoʻo | ho | hoʻomo | homo | hoʻomou | homou |
| неопределено | haʻo | hao | haʻamo | hamo | haʻamou | hamou | ||
| определено | емоционално | siʻo | siʻo | siʻomo | siʻomo | siʻomou | siʻomou | |
| неопределено | siʻao | siʻao | siʻamo | siʻamo | siʻamou | siʻamou | ||
| емпатично | haʻau | hoʻou | haʻamoua | hoʻomoua | haʻamoutolu | hoʻomoutolu | ||
| 3 лице (негово, нејзино, негово, нивно) |
определено | обично | heʻene | hono | heʻena | hona | heʻenau | honau |
| неопределено | haʻane | hano | haʻana | hana | haʻanau | hanau | ||
| определено | емоционално | siʻene | siʻono | siʻena | siʻona | siʻenau | siʻonau | |
| неопределено | siʻane | siʻano | siʻana | siʻana | siʻanau | siʻanau | ||
| емпатично | haʻana | hoʻona | haʻanaua | hoʻonaua | haʻanautolu | hoʻonautolu | ||
Останати заменки
| Други заменки |
вид | еднина | двоина | множина | |||
| подметно | прилошки | подметно | прилошки | подметно | прилошки | ||
| 1 лице (ексклузивно) (мое, наше) |
именска придавка | ʻaʻaku | ʻoʻoku | ʻamaua | ʻomaua | ʻamautolu | ʻomautolu |
| именски прилог | maʻaku | moʻoku | maʻamaua | moʻomaua | maʻamautolu | moʻomautolu | |
| прилошка присвојност | maʻaku | moʻoku | maʻama | moʻoma | maʻamau | moʻomau | |
| 1 лице (инклузивно) (мое, наше) |
именска придавка | ʻaʻata | ʻoʻota | ʻataua | ʻotaua | ʻatautolu | ʻotautolu |
| именска прилог | maʻata | moʻota | maʻataua | moʻotaua | maʻatautolu | moʻotautolu | |
| прилошка присвојност | maʻate | moʻoto | maʻata | moʻota | maʻatau | moʻotau | |
| 2 лице (твој) |
именкса придавка | ʻaʻau | ʻoʻou | ʻamoua | ʻomoua | ʻamoutolu | ʻomoutolu |
| именски прилог | maʻau | moʻou | maʻamoua | moʻomoua | maʻamoutolu | moʻomoutolu | |
| прилошка присвојност | maʻo | moʻo | maʻamo | moʻomo | maʻamou | moʻomou | |
| 3 лице (негово, нејзино, негово, нивно) |
именска придавка | ʻaʻana | ʻoʻona | ʻanaua | ʻonaua | ʻanautolu | ʻonautolu |
| именски прилог | maʻana | moʻona | maʻanaua | moʻonaua | maʻanautolu | moʻonautolu | |
| прилошка присвојност | maʻane | moʻono | maʻana | moʻona | maʻanau | moʻonau | |
Броеви
- noa, taha, ua, tolu, fā, nima, ono, fitu, valu, hiva (0 … 9)
- hongofulu, taha-noa (10), uongofulu, uofulu, ua-noa (20), tolungofulu, tolu-noa (30), …
- hongofulu ma taha, taha-taha (11), uongofulu ma fā, ua-fā (24), …; исклучоци: uo-ua (22), nime-nima (55), hive-hiva (99)
- teau (100), teau taha (101), … teau hongofulu (110), teau-ua-noa (120), uongeau (200), tolungeau (300), … Но за покомплексни броеви: taha-taha-taha (111), … uo-uo-ua (222), fā-valu-ua (482), …
- afe, taha-afe (1000), ua-afe (2000), …
- mano (10000)
- kilu (100000)
- miliona (1000000)
ʻOku fiha ia? (колку тоа кошта)?) Paʻanga ʻe ua-nima-noa (T$ 2.50)
Покрај ова има и традиционално броење за риби, кокоси и сл.
Книжевност
Тонганскиот е јазик што има поголема традиција како орален отколку пишан јазик. На тонгански се преведени Библијата, Книгата од Мормор и уште неколку позначајни книги. Во Тонга се издаваат неколку месечни и седмични весници и списанија на тонгански.
Примери
Тонгански јазик | |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | Ko e kotoa 'o ha'a tangata 'oku fanau'i mai 'oku tau'ataina pea tatau 'i he ngeia mo e ngaahi totonu. Na'e fakanaunau'i kinautolu 'aki 'a e 'atamai mo e konisenisi pea 'oku totonu ke nau feohi 'i he laumalie 'o e nofo fakatautehina. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
Зборот „табу“ е од тонганско потекло, кој навлегол во македонскиот јазик преку англискиот. Во англискиот јазик зборот навлегол кога Џејмс Кук ја посетил Тонга. Зборот на тонгански е tapu, на фиџиски е tabu, на мароски tabu итн. Во превод зборот значи „забрането“[4] Првата употреба во англискиот јазик датира од 1777 година.
Некои основни зборови и фрази на тонгански:
- Mālō e lelei - здраво (разговорно)
- Mālō ‘etau lava. - здраво (формално)
- Fēfē hake? - Како си?
- Sai pē, mālō. - Добро, благодарам.
- ‘Alu ā. - довидување (ако некој заминува од местото каде си ти)
- Nofo ā. - довидување (ако ти заминуваш од местото каде е соговорникот)
- ‘Io - да
- ‘ikai - не
- mālō - благодарам
- fakamolemole - извини
Наводи
Литература
Поврзано
Надворешни врски
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.