Византиска морнарица

Византиска морнарица или источноримска морнарица — збирен поим за поморските сили на Византија. Како и на царството кое ја користело, таа била директно продолжување на традицијата на римската морнарица, но имала голема улога во одбраната и зачувувањето на државата за разлика од нејзиниот претходник. Додека флотите на обединетото Римско Царство се соочувале со поголеми морски закани, функционирајќи како полициска сила биле мошне послаби во моќ и престиж од легиите, морето било пак од голема важност за опстанокот на источниот дел на царството, па така некои научници ја нарекуваат и „поморско царство“.^[5][6]

Византиска морнарица
Учесник во Јустинијановите војни,Византиско-арапските војни,Византиско-бугарските војни, Византиско-руските војни, Византиско-норманските војни, Крстоносните војни и Византиско-османлиските војни
Царскиот симбол развеан на византиските бродови во XIV век, опишан од Ѓорѓи Кодин и нацртан во Кастилскиот атлас Книга на знаења за сите царства (о.1350)[1][2]
Период на делување	330–1453
Водачи	Византиски цар (врховен командант) друнгариј и тематски стратег (VIII–XI век), мега дукс (по 1092 година)
Седиште	Цариград
Подрачје на делување	Средоземно Море, Дунав, Црно Море
Бројност	околу 42.000 луѓе во 899 г.[3] ~300 бродови в IX-X в.[4]
Дел од	Византија
Претходник	Римска морнарица
Сојузници	Венеција, Џенова, Пиза, Крстоносни држави, Ајдиниди
Противници	Вандали, Остроготи, пирати од Калифатот и сараценски пирати, Словени, Бугари, Руси, Нормани, Џенова, Венеција, Пиза, Крстоносни држави, Селџуци, Анадолски бејлици, Османлии

Првата закана за Рим во Средоземјето била заканата од вандалите во V век, но нивната закана била отстрнета во војните на Јустинијан I во VI век. Воспоставувањето на постојано одржувана флота и воведувањето на дромонот галија во тој период го означува моментот кога византиската морнарица почнала да се одвојува од нејзините римски корени и да развива сопствен карактеристичен идентитет. Овој процес забрзал со започнувањето на муслиманските освојувања во VII век. По загубата на Левант а подоцна и Африка, Средоземното Море било трансформирано од „римско езеро“ во поморско боиште меѓу Византијците и Арапите. Во овие борби, византиската флота била критична, не само за одбраната на далечните поседи на царството околу Средоземјето, туку и за одбивање на нападите на главниот град. Притоа бил употребен штотуку измислениот „течен оган“, најстрашното и најпознатото оружје на византиската морнарица, и токму со ова оружје Цариград бил спасен од опсади и во бројни поморски битки биле извојувани победи.

Првично, одбраната на крајбрежјето и приодите до Цариград биле чувани од големата флота Карабисијан. Понатамошно истата била поделена во неколку регионални флоти, додека во главниот град била централната флота, која го заштитувала градот и го образувала јадрото на поморските експедиции. Кон крајот на VIII век, византиската морнарица, добро организирана и одржувана сила повторно станала доминантна поморска моќ во Средоземјето. Непријателството со муслиманските морнарици продолжил со променлив успех, но во X век, византијците успеале повторно да ја наметнат својата моќ во срдоземјето.

За време на XI век, морнарицата, како и самото царство, почнле да слабеат. Засегнати со нови поморски закани од запад, византијците морале да се потпрат на морнариците на италијанските градови држави како што била на пример Венеција и Џенова, што имало катастрофални последици на византиската економија и суверенитет. Периодот на обнова под владение на Комнините бил следен со уште еден период на слабеење, што кулуминирал со катастрофалното распаѓање на царството за време на Четвртата крстоносна војна во 1204 година. Откако царството било возобновено во средината на XIII век, поточно во 1261 година, неколку цареви на Палеолошката династија се обиделе да ја возобноват морнарицата, но нивните напори дале само привремен успех. Кон средината на XIV век, византиската флота, која некогаш можела да постави стотина бродовви на море, сега била ограничена само на неколку дузина бродови, и контролата на Егејот минала во рацете на италијанските и османлиските морнарици. Смалената морнарица, сепак, продолжила да биде активна сè до падот на Византија под османлиско владение во 1453 година.

Историја на дејствување

Првичен период

Граѓански војни и варварски напади: IV и V век

Кон крајот на V век, западното Средоземје потпаднало во рацете на варварските кралства. Освојувањата на Јустинијан I ја возобновиле римската контрола над целото море, која ќе трае до муслиманските освојувања во подоцнежната половина на VII век.

Византиската морнарица, како и самото царство, бил дел од Римското Царство и неговите институции. По Битката кај Акциум во 31 п.н.е, во отсуство на надворешна закана во Средоземјето, римската морнарица била коистена како полициска сила или пак за придружба на трговските бродови. Немало веќе големи поморски битки, како Пунските војни, и римките флоти се состоеле од мали бродови, кој биле најсоодветни за моменталните потреби.На почетокот на IV век, постојаните римски флоти се смалиле, па така кога флотите на соперничките цареви Константин Велики и Ликиниј се се судриле во 324 година,^[7] биле составени од новоизградени бродови или пак бродови од источните градови на источното Средоземје.^[8] Граѓанските војни од IV и V век, сепак, ја заживеале изградбата на флоти, чија улога била пренос на армиите.^[9] Значајни поморски сили продолжиле да се употребуваат во западното Средоземје низ првата четвртина на V век, особено од Северна Африка, но власта на Рим била предизвикана кога Африка била заземена од страна на Вандалите во период од 15 години.^[10]

Новото Вандалско кралство на Картагина, под владение на способниот крал Гејсерих, веднаш започнало со грабежи на крајбрежјата на Италија и Грција, дури и во грабежот на Рим во 455 година.^[11] Вандалските грабежи продолжиле непречено да се одвиваат во наредните двве декади, и покрај римските обиди да бидат поразени.^[11] Западното царство било немоќно, неговата морнарица се свела на речиси ништо,^[12] но источните цареви сè уште можеле да се пофалат со поморско знаење и бродови во источното Средоземје. Првата источна експедиција во 448 година, сепак, не отишла подалеку од сицилија, а во 60 година, Вандалите ја нападнале и уништиле западната римска флота во Картагена во Шпанија.^[11]Конечно во 468 година, голема источна флота била собрана под водство на Василиск, која броела 1.113 бродови и имла 100.000 луѓе, но истата потфрлила катастрофално. Околу 600 бродови биле изгубени поради брандери, и финасискиот трошок од 130.000 илјади фунти во злато и 700.000 илјади фунти во сребро скоро да го банкротирале царството.^[13] Ова ги приморало Римјаните да се спогодат со Гејсерих и да потпишат мир. По смртта на Гејсерих во 477 година, вандалската закана се намалила.^[14]

VI век – Јустинијан воспоставува контрола над Средоземјето

VI век го означил возобновувањето на поморската моќ. Во 508 година, како што се зголемувал антагонизмот кон Остроготското кралство на Теодорих, царот Анастасиј I (491–518) е забележано дека испратил 100 воени бродови да го ограбуваат крајбрежјето на Италија.^[15] Во 513 година, генералот Виталијан се побунил против Анастасиј. Бунтовниците составиле флота од 200 бродови, и покрај првичните успеси, истите биле уништени од адмиралот Марин, кој употребил запалива супстанца заснована на сулфур за да ги порази.^[16]

Во 533 година, искористувајќи го отсуството на вандалската флота, која била испратена да го сузбие бунтот во Сардинија, армија од 15.000 луѓе под водство на Велизар била пренесени во Африка од страна на флота од 92 дромони и 500 транспортни бродови,^[17] со што започнала Вандалската војна, една од првите војни за освојување на царот Јустинијан I (527–565). Ова била доста амбициозни зафати,овозможени со контрола на Средоземјето, и флотата играла важна улога во носењето на залихи и засилување до распостранетите гарнизони и експедициони сили.^[16] Овој факт не останал незабележан од страна на византиските непријатели. Веќе во 520-ите, Теодорих планирал да изгради масивна флота за да се справи со византијците и вандалите, но неговата смрт во 526 година ја спречила реализацијата на неговите планови.^[18] Во 535 година, започнала Готската војна со византиска офанзива на два фронта, со флота која повторно ја пренела Велизаровата армија во Сицилија и подоцна во италија, и друга армија која ја нападнала Далмација. Византиската контола на морето била од голема важност, дозволувајќи и на малата византиска армија да го звземе полуостровот до 540 година.^[19]

Сепак во 541 година, новиот остроготски крал, Тотила, создал флота од 400 воени бродови со кои ги бранел береговите околу Италија од Византијците. Две византиски флоти биле уништени во близина на Неапол во 542 година,^[20] и во 546 година, Велизар лично командувал 200 бродови против готската флота која го блокирала устието на Тибар, во неуспешен обид да го спаси Рим.^[21] Во 550 година, Тотила ја нападнал Сицилија, и наредната година, неговата флото од 300 бродови ги освоила Корзика, и го ограбила Крф и крајбрежјето на Епир.^[22] Сепак, поразот во поморската битка кај Сена Галика гоо означила почетокот на последната империска надмоќ.^[16] Со конечното освојување на Италија и јужна Шпанија под водство на Јустинијан, Средоземјето повторно станало „Римско езеро“.^[16]

И покрај постепеното губење на Италија под дејство на Лангобардите, Византија ја задржала контролата на морињата околу полуостровот. Бидејќи Лангобардите ретко се упатувале на море, византијците успеале да задржат неколку крајбрежни италијански територии со векови.^[23] Единствената поголема поморска акција била по 80 години за време на Опсадата на Цариград од страна на сасанидите, Аварите и Словените во 626 година. За време на таа опсада, словенската флота од моноксили била пресретната од византиската флота и била уништена, оневозможувајќи и на персиската армија да мине преку Босфор што пак ги приморало Аварите да се повлечат.^[24]

Борби против арапите

Пјава на арапската поморска закана

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под Ираклиевата династија.

Карта на главните Византиско-муслимански морски дејства во битките во Средоземието, од VII до XI век.

За време на 640-ите, муслиманското освојување на Сирија и Египет создало нова закана за Византија. Не само што арапите ги освоиле значајните регрутни и приходни области, туку и по употребата на силната византиска морнарица при заземањето на Александрија во 644 година, тие започнале да создаваат сопсвена флота. Во оваа задача новата муслиманска елита, која потекнувала од копнените внатрешни делови на Арапскиот полуостров, главно се потпирала на ресурсите од освоениот Левант (особено на Коптите од Египет), кои само до пред неколку години претходно произведувале бродови и екипаж за византијците.^[25][26][27] Сепак, постојат докази во новите морски бази и палестинските бродоградилишта биле употребени бродоградители од Персија и Ирак.^[28] Недостатокот на цртежи порано до XIV век, значи дека ништо не се знае за одликите на првите муслимански бродови, иако вообичаено се претпоставува дека напорите за изградба на флотата се засновале на веќе постоечката Средоземна поморска традиција. ако се земе предвид споделената поморска номенклатура, и долговековната заемна рамена меѓу двете култури, византиските и арапските бродови споделувале многу сличности.^[29][30][31] Оваа сличност се однесувал и на употребата на тактики и општата органиација на флотата, односно со преводите византиските воени упатства биле достапни на арапските адмирали.^[29]

„Во тој период Калиник, истражувач од Хелиопол, пребегнал во Византија. Тој го осмислил течниот оган кој ги палел арапските бродови со целата палуба. Па така византијците се вратија како победници и го открија морскиот оган.“

Хроника на Теофан Исповедник, Annus Mundi 6165.^[32]

По заземањето на Кипар во 649 година и ограбувањето на Родос, Крит и Сицилија, младата арапска морнарица успешно ја совладала византиската морнарица под лична команда на царот Констанс II (641–668) во Битката на јарболи од 655 година.^[33] Овој катастрофален пораз на византијците го отворило Средоземјето на Арапите, и зпочнало долговековни борби за владение и контрола на средоземјето.^[33][34] За време на владението на Муавија I (661–680), грабежите зачестиле, како што се справеле подготовки за напад на самиот Цариград. При долгата прва арапска опсада на Цариград, Византиската флота се покажала од голема важност за преживувањето на царството: арапските флоти биле поразени со употребата на новото тајно оружје — течниот оган. Муслиманскиот напредок во Мала Азија и Егејот бил сопрен, по што следел договор за примирје кој траел наредните 30 години.^[35]

Во 680-ите, Јустинијан II (685–695 и 705–711) обрнал внимание на потребите на морнарицата, зајакнувајќи ја со преселувањето на 18.500 мардаити по јужното крајбрежје на царството, каде биле употребени како морнари и веслачи.^[36] Сепак, арапската поморска закана се зголемувала како што тие постепено преземале контрола над Северна Африка во 680-ите или 690-ите.^[37] Последното византиско упориште, Картагина, била освоена во 698 година, иако византиска поморска експедиција успеала накратко да го освои градот во Битката за Картагина.^[38] Арапскиот владетел Муса бин Нусајр изградил нов град и морска база во Тунис, и 1.000 коптски бродоградители биле донесени да изградат нова флота, која ќе ја предизвика контролата на византијците на средоземјето.^[39] Така, од почетокот на VIII век, муслиманските грабежи без прекин се одвивале во западните поседи на царството, особено на Сицилија.^[28][40] Во продолжение, новата флота ќе им овозможи на муслиманите целосно да ја освојат Северна Африка и успешно да освојат поголем дел од визиготска Шпанија.^[41]

Византиски противнапад

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под Сириската династија.

Царот Лав III и неговиот син наследник, Константин V. Заедно, тие успеале да и повратат византиските богатста од арапите, но исто така предизвикале внатрешни немири поради иконоборството.

Византијците биле оневозможени да одговорат соодветно на муслиманските освојувања во Африка, бидејќи во дваесетте години меѓу 695 и 715 година биле период на внатрешни превирања.^[42] Тие дејствувале со сопствени грабежи на истокот, како онаа од 709 година против Египет 7каде го заробиле месниот адмирал^[40] но исто така биле свесни и за претстојниот колеж: бидејќи Калифот ел-Валид I (705–715) ги спремал своите сили за повторен напад на Цариград, царот Анастасиј II (713–715) го подговтвил главниот град, и извел неуспешен превентивен напад против муслиманските морски бази.^[42] Анастасиј набрзо бил соборен од Теодосиј III (715–717), кој исто така бил соборен, во моментите кога арапската армија напредувала низ Анадолија, стѕапил на власт Лав III Исавријанин (717–741). Всушност Лав III вил оној кој се соочил со втората и конечна арапска опсада на Цариград. Употребата на течниот оган, кој ја осакатил арапската флота, повторно бил одлучувачки во византиската победа, додека пак и суровата зима и бугарските напади ја исцрпиле силата на опсадувачите.^[43]

По завршувањето на опадата, повлекувајќи се остатоткот од флотата бил десеткуван во бура, и византијците организирале контраофанзива, со флота која ја опљачкала Латакија и армија која ги изгонила од Мала азија.^[44][45] Во следните три декади, поморските битки се состоеле од грабежи од двете страни, при што византијците постојано ги напаѓале муслиманските поморски бази во Сирија и Египет (Дамијета и Тинис).^[40] Во 727 година, бунтот на тематските флоти, воглавно мотивирани од омразата кон царовото иконоборство, бил згаснат со употреба на течен оган.^[46] И покрај загубите, околу 390 бродови биле испратени да ја напднатДамијета во 739 година, и во 747 година, помогнати за првпат од италијанските градови држави, византијците одлучно ги победиле сириските и александриските флоти кај Кипар, со тоа ја уништиле морката моќ на омајадите.^[40]

Византијците продолжиле со уништување на северноафриканските флоти, и својот успех на море наметнале ограничувања на муслиманските трговци. Бидејќи царството можело повторно да ги контролира водните патишта, се задушила муслиманската поморска трговија.^[47] Со падот на омајадите и и зголемената поделба на помали држави во муслиманскиот свет, византијците биле единствената поморска сила во средоземјето.^[40] Па така, за време на втората половина на VIII век, византијците доживеале втор период на целосна поморска супериорност.^[26] За време на овој период, да се чува стража на бреговите на Сирија, чувајќи се од грабеж од страна на византиската флота, за муслиманите претставувало поважен чин отколку да се оди на ноќна молитва во ќабата.^[48] Овие успеси му овозможиле на царот Константин V (741–775) да ја пренасочи флотата од Средоземјето во Црното Море во борбите против бугарите во 760-ите. Во 763 мгодина, флота од 800 бродови носела 9.600 коњаници и пешадија во Поморие, каде имал значајна победа, но во 766 година, втопра флота, која анводно се состоела од 2.600 бродови, повторно насочени кон Поморие, потонала на пат.^[49] Во истиот период, Исавријаните цареви ја поткопале византиската поморска моќ: немајќи ја арапската закана, и големиот број на иконопоклонички поморски теми му се спротивставувале на царското иконоборството, па така царевите ја намалиле големината на морнарицата и ги смалиле поморските теми.^[50]

Обновена муслиманска надмоќ

Пиратската сараценска флота плови кон Крит. Приказ од Јован Скилица.

Виантиската поморска моќ траела до почетокот на IX век, кога последователни порази предизвикани од страна на муслиманската флота ставиле крај на еден период со што започнал периодот на муслиманската надмоќ.^[51][52] Веќе во 790 година, византијците доживеале голем пораз во пораз во Анталискиот Залив, и грабежите на Крит и Кипар продолжиле за време на владеењето на Харун ел-Рашид (786–809).^[53] Околу средоземјето, се појавиле нови држави, меѓу кои најистакната била Каролиншкото Царство, додека пак во 803 година, Pax Nicephori ја признал de facto независноста на Венеција, која била дополнително оддалечена со одбивањето на нападот на Византија во 809 година.^[54] Во исто време, во Ифрикија, била воспоставена новата аглабидна династија, која веднаш започнала со напади низ централното средоземје.^[54]

Византијците од друга страна пак, биле ослабени од серија на катастрофални порази во борбите со бугарите, следено со бунтот на Тома Славјанинот, кој придобил поголем дел од византиските воени сили, вклучувајќи ги и тематските поморски флоти.^[55] И покрајзадушувањето на бунтот, одбранбените сили на Византија биле значително ослабени. Како резултат на ова, Крит бил освоен во периодот меѓу 824 и 827 година од група на андалусиски изгоненици. Три последователни византиски обиди за повторно освојување биле неуспешни во наредните години, и островот станал база на муслиманските пиратски дејства во Егејот, крајно менувајќи ја рамнотежата на моќ во регионот.^[56][57] Покрај некаков византиски успех во дејствувањата во Крит, како и разурнувањето на Дамијета од византиската флота од 85 бродови во 853 година,^[58] арапската морска во Левантот постепено се зајакнуала под владеењето на абасидите.^[59] Понатамошните обиди на византијците за освојување на Крит во 843 и 866 година биле целосни неуспеси.^[60]

"За време на овој период [...] муслиманите стекнале контрола над целото средоземие. Нивната доминација и моќ биле ненадминливи. Христијанските народи не можеле да сторат ништо против муслиманските флоти, насекаде низ средоземието. Цело време, мусиманите пловеле во освојувања."

Ибн Халдун, Мукадима, III.32^[61]

Ситуацијата била уште полоша на запад. Критичен удар му бил зададен на царството во 827 година, како што аглабидите го започнале спорото освојување на Сицилија, помогнато од пребегнатиот византиски командант Ефемиј и островската тематска флота.^[59][62] Во 838 година, муслиманите преминале и во Италија, заземајќи ги Tаранто и Бриндизи, по што следело освојувањето на Бари. Венецијанките операции насочени против ови напади биле безуспешни, и во текот на 840-ите, арапите слободно ја ограбувала Италија и Јадранот, го нападнале дури и Рим во 846 година.^[62] Нападите на ламбардите и Лотар I неуспеале да ги отстранат арапите од Италија, додека пак два обиди на Византија за повторно заземање на Сицилија биле тешко поразени во 840 и 859 година.^[63] Во 850 година, муслиманските флоти, tзаедно со голем број на независни газашки ограбувачи, станале најголема поморска сила во средоземието, ставајќи ги христијаните и византијците во постојана одбранбена положба.^[59][64]

Во истиот период, кога истоштената Византија се борела со непријатели од сите страни, се соочила со нова, неочекувана закана: русините се појавиле во византиската историја со грабежот на Пафлагонија во 830-ите, по што следела големиот поход во 860 година.^[65][66]

Византиско повторно освојување: периодот на македонската династија

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под владение на македонската династија.

Во текот на IX и X век, како штом калифатот се разделил на помали држави и арапската моќ почнала да слабее, византијците започнале успешна кампања за повторно освојување на загубените територии.^[67] Ова византиско повторно освојување на загубените територии било спроведувано од страна на способните владетели на македонската династија (867–1056), со што започнал зенитот на Византија.^[68][69]

Владеењето на Василиј I

Златен солид на царот Василиј I. Неговото покровителсто над флотата довело до големи успеси и долго време биле памтени од морнарите, со што се создала силна врска на лојалност кон македонската династија која можела да се почувствува сè до владеењето на неговиот внук, Константин VII.^[70]

Стапувањето на власт на царот Василиј I (867–886) довело до обнована флотата, како што тој се заложил за поагресивна надворешна политика. Продолжувајќи ги напорите на својот претходник, Михаил III (842–867), тој покажал особена грижа за флотата, и како резултат, следеле последователни победи.^[71] Во 867 година, флота под водство на друнгарот Никит Орифа ја спасил Далмација од арапските напади и ја возобновил византиското присуство во областа.^[72] Неколку години подоцна, двапати тешко ги поразил Критските пирати,^[73] привремено обезбедувајќи го егејот.^[59] Кипар исто така бил привремено ослободен а Бари опсаден.^[74]Во исто време, сепак, муслиманското присуство во Киликија се засилио, и Тарс станал голема база за копнени и поморски напади на византиската територија, особено под познатиот емир Јазаман ел-Хадим (882–891).^[75]

На запад, муслиманите продолжила да напредуваат пополека, бидејќи месните византиски сили се покажале како несоодветни: царството се потпирало на помошта на нејзините италијански поданици, па морале да се префрлат источните флоти во Италија за да се постигне успех.^[76]По падот на Ена во 855 година, византијците биле притеснети на источниот брег на Сицилија. Експедиција со помош во 868 година постигнала мал успех. Сиракуза била нападната во 869 година, и во 870 година, додека пак Малта била освоена од аглабидите.^[77] Муслиманските пирати вршеле грабежи во Јадранот, и иако биле истерани од Апулија,на почетокот на 880-итетие повторно воспоставиле база на западното италијанско крајбрежје, од кае нема да бидат протерани сè до 915 година.^[78] Во 878 година, Сиракуза, главното византиско упориште, било повторно нападнато и потпаднал под арапска власт, во најголем дел поради тоа што флотата била зафатна со пренос на мермер за изградбата на Неа Еклезија, Василовата нова црква.^[79] Во 880 година, насленикот на Оорифа друнгарот Насар, кој постигнал значајна победа во ноќнта битка над тунижаните кои ги ограбувале Јонските острови. Оттаму продолжил да ја напажа Сицилија, од каде донел голем плен, пред да порази уште една муслиманска флота во близина на Пунта Стило. Во исто време, друг дел од византиската флота постигнал значајна победа во близина на Непал.^[80][81] Овие успеси успеле да предизвикаат краткотрајна контраофанзива на запад во 870-ите и 880-ите под водство на Никифор Фока, со што се зголемило владението на Византија во Апулија и Калабрија со што се создала новата тема Лангобардија, од која подоцна ќе настане Италијанскиот катепанат. Тешкиот пораз во близина на Милацо во 888 година, сепак, го означило почетокот на исчезнувањето на поголемо византиско влијание во морињата околу Италија во наредниот век.^[59][82]

Арапските грабежи за време на владеењето на Лав VI

Грабежот на Солун под водство на лав Триполски во 904 година, како што е прикажанод страна на Јован Скилица во неговиот ракопис. Станува збор за најсериозни нови бранови на пиратски грабежи од страна на муслиманските флоти во Егејското Море за време на владеењето на Лав VI.

И покрај успехот на Василиј, за време на владеењето на неговиот наследник царот Лав VI (886–912), царството се соочило со нови закани. На север, започнала војна со бугарскиот цар Симеон, и дел од византиската флота била искористен во 895 година за пренос на армијата на унгарците преку Дунав за да ја ограбуваат Бугарија.^[83] Бугарската војна довела до неколку скапи порази, додека истовремено арапската поморска закана постигнала нови височини, со последователни грабежи кои го опустошиле крајбрежјето Егејското Море под контрола на Византија. Во 891 или 893 година, арапската флота го ограбила островот Самос и го земале тамошниот стратег заробеник, и во 898 година, адмиралот евнух Рагиб заробил 3.000 византиски морнари.^[84] Овие загуби ја ослабеле византиската одбрана, отворајќи го Егејот за грабежи на сириските флоти.^[75] Првиот тежок удар бил во 901 година, кога одметникот Дамијан Тарсуски ја ограбил Деметрија, додека пак наредната година ја опљачкал Таормина, византиското упориште во Сицилија, било освоено од муслиманите.^[85][84] Најголемата катастрофа, сепак, била онаа во 904 година, кога друг одметник, Лав Триполски, го ограбувал Егејот. Неговата флота навлегла дури и во Дарданели, пред да продолжи и да го ограби вториот по големина град во царството, Солун, и во тој период византиската флота била пасивна во лице на бројната арапска флота.^[86] Понатамошно, грабежите на Критските пирати достигнале таков интенитет, така што при крајот на владеењето на Лав IV, поголемиот дел од жителите на јужните острови биле приморани да го прифатат муслиманското владение или пак да плаќаат давачки на пиратите.^[87] Не е за чудење што во тогашните записи на Лав во (Naumachica) велат дека треба да се води одбрандбена и внимателна одбрана.^[59]

Најпочитуваниот византиски адмирал од тој период бил Химериј, дроголомофет,кој бил назначен за адмирал во 904 година, не бил во можност да го спречи грабежот на Солун, но ја постигнал својата прва победа во 905 или 906 година, и во 910 година, тој спровел успешен напад на Латакија.^[88][89] Градот бил ограбен а неговата околина опустошен без притоа да загуби ни еден брод.^[90] Една година подоцна, сепак, голема експедиција од 112 дромони и 75 памфилои со 43,000 луѓе, кои пловеле под Химериј против Критскиот Емират, не само што не успеале да го освојат островот,^[91] на враќање паднале во заседа и биле поразени од Лав Триполски во близина на Хиос (912).^[92][93]

Повторно почнале да постигнуваат успех по 920 година. Случајно, во истата година на чело на царството застанал адмиралот, Роман I (920–944), по вторпат но и последен во историјата на царството по Тибериј III. Конечно во 923 година, тешкиот пораз што го доживела Лав триполски недалеку од Лемнос, заедно со смртта на Дамијан за време на опсада на византиска тврдина наредната година, го означило почетокот на закрепнувањето на Византија.^[94]

Заземањето на Крит и Северен Левант

Опсадата на Ираклион, главното упориште на муслиманите на Крит, прикажан од Јован Скилица. Никифор Фока повел голема операција со која го освоил Крит, со што го обезбедил Егејот од заканата муслиманските пирати.

Растечката византиска моќ се покажала во 942 година, кога царот Роман I испратил скадрила во Тиренското Море. Користејќи течен оган, флотата уништила непријателска муслиманска флота на пирати во близина на Фраксинет.^[95] Во 949 година, сепак, друга експедиција од 100 бродови, испратена од Константин VII (945–959) против Критскиот Емират, завршила катастрофално, поради неспособноста на нејзиниот командант, Константин Гонгил.^[96][97] Обновените напади на Италија во 951–952 била поразена од страна на аглабидите, но друга експедиција од 956 година и загубата на туниската флота во бура во 958 година привремено ја стабилизирала ситуацијата на полуостровот.^[95] По бунтот на жителите на островот во 963-965 година визнатиска експедиција успеала да го освои градот Таормина,^[98] но тешкиот пораз на византиските сили од страна на фатамидите кај Месинскиот Проток во 965 година ја намалила византиската амктивност на западот.^[99] Морињата во околина на Италија биле оставени на месните сили на Византија и разните италијански градови држави сè до 1025 година, кога Византија повторно земала активно учество во јужна Италија и Сицилија.^[99][100]

На исток, во 956 година стратегот Васил Хексамилет и нанесол тежок пораз на Тарсошката флота, отворајќи го патот за уште една голема експедиција за заземање на Крит.^[95] Му било доверено на Никифор II, кој во 960 година тргнал со флота од 100 дромони, 200 хеланди, и 308 преносни бродови, кои носеле 77.000 луѓе, за да го освојат осровот.^[101] Освојувањето на Крит ја отстранило директната закана на Егејот, византиската срцевина, додека последователните дејства на Фока довеле и до освојување на Киликија (963), Кипар (968),^[102] и северниот брег на Сирија (969).^[103] Овие освојувања ја отстраниле опасноста на некогаш моќните муслимански сириски флоти, делотворно воспоставувајќи ја повторно моќта на Византија на источното средоземие, па така Никифор Фока можел да му се фали на Лиутпранд Кремонски со зборовите „Јас самиот владеам со морето“.^[71][99] Неколку грабежи и поморски судири се случиле со фатамидите кон крајот на 990-ите, но бил воспоставен мир, и на тој начин источното средоморие останало релативно мирно во наредните неколку декади.^[104]

Во истиот период, византиската флота била активна и во Црното Море: руската флота која била закана за Цариград во 941 година била уништена од 15 набрзина спремени стари бродови со течен оган, и на тој начин морнарицата имала важна улога во Византиско-руската војна 970–971, кога Јован I (969–976) испратил 300 бродови за да го спречи повлекувањето на Киевските Руси преку Дунав.^[105]

Комнински период

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под Комнинската династија.

Падот во текот на XI век

"Стремете се во секој момент да имате флота во врвна состојба и да ја имате кога не ви треба воопшто. Зашто флотата е славата на Римското Царство. [...]Друнгарите и протонотарите на флотата мора [...] да го истражат со најголема строгост најмалото нешто кое и е сторено на флотата. Зашто кога флотата е сведена на ништо, ќе бидеш соборен и нема да успееш."

Предупредување до царот, од стратегикон Кекавамен, Ch. 87^[106]

Во поголемиот дел на XI век, византиската морнарица се соочила со неколку предизвици. Муслиманската закана се намалила, како што нивните флоти се намлиле и односите особено со фатамидите биле во поголем дел мирнодопски. Последниот арапски грабеж на византиска територија бил забележан во 1035 година во близина на Кикладите, и истите биле поразени наредната година.^[107] Друг руски напад во 1043 година бил одбиен со леснотија, и со исклучок на краткорочниот обид за освојување на Сицилија под водство на Ѓорѓи Манијак, не се преземале поголеми поморски експедиции. Неизбежно, овој долг период на мири просперитет довел до запоставување на армијата. Дури и при владеењето на Василиј II (976–1025), одбраната на Јадранот им била доверена на венецијанците. За време на владеењето на Константин IX (1042–1055), и војската и морнарицата била намалени бидејќи војската во поголем дел била платеничка, што пак довело до зависност на царството од странски платеници.^[108][109] Тематските големи флоти се намалили и биле заменети од помали ескадрони кој биле под власт на месните воени команданти, опремемни за справување со пиратство отколку да му се спротивстават на некој поголем непријател.^[110]

Во последната четвртина на XI век, била сенка од некогашната големина, намалувајќи се поради негрижа, неспособност на офицерите, и недостатокот на парични средства.^[111] Кекавмен, пишувајќи во 1078 година, жали дека „под изговор за чести патроли, [византиските бродови] не прават ништо друго освен што пренесуваат жито,’рж, сирење, вино, месо, маслиново масло, голем богатство, и ништо друго“ од островите и бреговите во Егејот, додека тие „бегаат пред [непријателот] пред и да го видат истиот, и со тоа се срам за римјаните“.^[106] Во времто кога Кекавмен пишувал, се појавиле нови моќни противници. На запад, норманското Кралство Сицилија, кое ги истерало Византијците од јужна Италија и ја освоиле Сицилија,^[112] сега го насочиле својот поглед на византиското јадранско крајбрежје и пошироко. На истокот, катастрофалната Битка кај Манцикерт во 1071 година довела до загуба на Мала Азија, военото и економско јадро на царството, потпаднало во рацете на селџуциите, кои во 1081 година го воспоставиле својот главен град во Никеја, на двестотина километри од Цариград.^[113] Малку подоцна, се појавиле турски и христијански пирати во Егејот. Византиските тематски флоти, кои еднаш ги чувале морските води, сега биле толку смалени од негрижа и последователните граѓански војни биле неспособни да се справат со новата ситуација.^[114]

Обиди за закрепнување под владение на Алексиј I и Јован II

Во тој момент, слабата состојба на византиската флота имла страшни последици. Норманската инвазија не можела да биде сопрена, и нивната армија го зазела Крф, влегле непречено во Епир и започнале опсада на Драч,^[115] започнувајќи декада на војни кои ги исцрпеле ресурсите на ослабеното царство.^[116] Новиот цар, Алексиј I (1081–1118), бил приморан да побара помош од Венеција, кои во 1070-ите веќе воспоставиле контрола над Јадранот и Далмација против норманите.^[117] Во 1082 година, во замена на помошта, им овозможил големи трговски привилегии.^[118] Овој договор, и последователните проширувања на овие привилегии, практично направиле заложник од Византија. (Подоцна и на Џенова и Пиза). Историчарот Џон Брикмајер забележува дека:

Отсуството на византиска морнарица [...] значело дека Венецијаможе постојано да изнудува економски привилегии, со што се одредувало дали освојувачите, како што биле норманите или крстоносците ќе влегле на територијата на царството, и да им парираат на обидите на Византија да ја ограничи венецијанската економска или поморска активност.^[116]

Во судирите со норманите во 1080-ите, единствената успешна поморска византиска сила била ескадрила командувана,и веројатно одржувана, од Михаил Маврекс, ветеран од претходните декади. Заедно со венедијанците, имал првичен успех против норманите, но здружената флота била изненадена и поразена од норманите во близина на Крф во 1084 година.^[119][120]

Алексиј неизбежно ја согледал потребата од сопствена флота, и покрај неговата зафаеност со копнени операции, тој презел чекори за обновување на поморската сила. Неговите обиди имале одреден успех, особено во спречувањето на обидите на турскиот емир Чака од Смирна да вплови флоти во Егејот.^[121][122] Флотата под водство на Јован Дука била постепено искористена за сузбивање на бунтовите на Крит и Кипар.^[123] Со помош на крстоносците, Алексиј успеал да ги освои крајбрежјата на западна Анадолија и го проширил своето влијание на исток: во 1104 година, визнатиска ескадрила од 10 бродови ги освоиле Лакадија и другите крајбрежни градови како Триполи.^[124] Во 1118 година, Алексиј му оставил мала флота на неговиот наледник Јован II (1118–1143).^[125] Како и неговиот татко, Јован II се сконцентрирал на армијата и копнените дејства, но се погрижил да одржува одредена поморска сила и за истата да обезбеди набавки.^[122] Во 1122 година, сепак, Јован одбил да ги обнови привилегиите кој Алексиј им ги овозможил на венецијанците. Како одмазда, венецијанците ограбиле неколку византиски острови, и,бидејќи византиската флота не можела да им се спротивстави, Јован бил приморан да го обнови договорот во 1125 година.^[125] Очигледно византиската флота во овој период не била доволно моќна за јован оторено да и се спротивстави на Венеција, особено што во тој период имало други проблеми кои ги исцрпувале ресурсите на царството. Краток период по овој инцидент, Јован II, по совет на својот министер за финансии Јован Пуѕе, го прекинал финансирањето на флотата и ги пренасочил парите кон армијата, опремувајќи бродови на по потреба.^[125][126]

Поморски експедиции на Мануил I

Морнарицата повторно се обновила за време на владеењето на амбициозниот цар Мануил I (1143–1180), која ја користел како моќна алатка во надворешната политика и во односиите со латините и муслиманските држави во источното Средоземје.^[127] На почетокот на своето владение, византиската морнарица била доста слаба: во 1147 година, флотата на Рожер II под водство на Ѓорѓи Антиохиски успеала да ги ограби Крф, Јонските Острови и во остатокот на Егејот каде не наишле на никаков отпор.^[128] Во следните години, со венециска помош, армија придружувана од голема флота (веројатно од 500 бродови 1.000 транспортери) биле испратени да го совојат Крф и Јонските Острови од норманите. Во одмазда, флота од 40 нормански бродови стигнала во Цариград, блокирајќи го Босфорот и Големиот дворец и ги ограбиле предградијата.^[129][130] Но сепак на враќање биле пречекани и уништени од здружената византиско-венециска флота.^[130]

Во 1155 година, византиска ескадрила од 10 бродови го помогнала норманскиот бунтовник Роберт III Лорителски да пристигне во Анкона, со што тоа бил последниот обид на Византија да ја освои јужна Италија. И покрај првичниот успех и засилувањето под водство на мега дукс Алексиј Комнин Бриениј, експедицијата била поразена во 156 година, и биле заробени 4 византиски бродови.^[131] во 1169 година, напорите на Мануил вродиле со плод, кога поголема самостојна византиска флота од околу 150 галии, 20 поголеми танспорти и 60 преноснибродови за коњи под водство на мега дукс Андроник Контостефан бил испратен да го нападне Египет во соработка со водачот на крстоносното Ерусалимско Кралство.^[132][133] TНападот бил безуспешен, и Византија изгубила половина од флотата при нејзиното враќање, флотата настрадала во бура.^[134]

По апсењето на сите венецијанци на територијата на Византиоја во март 1171 година, византиската флота била доволно силна да се одбрани од нападот на венецијанците, кои испловиле кон Хиос и започнале преговори. Мануил испратил флота од 150 бродови под водство на Контостефан да се соочи со нив и применил тактики за оддолговлекување, сè додека, ослабени од болест, венецијанците почнале да се повлекуваат и биле гонети од Контостевановата флота.^[135] Станува збор за неверојатен пресврт, споредуван со понижувањето од 1125 година. Во 1177 година, друга флота од 70 галии и 80 помошни бродови, насочени кон Египет, се вратиле дома откако се појавиле во Акра, откако грофот Филип I и многу други важни благородници од Ерусалимското Кралство одбиле да учествуваат во кампањата.^{[134][136][137]} Сепак, при крајот на Мануиловото владеење, тешкотиите од постојаното војување и разните царски грандиозни проекти станувале се поочигледни: историчарот Никита Хонијат го посочува поратот на пиратството во последните години на владеењето на Мануил како директна последица од намлените фондови наменети за одржување на флотата, поради други потреби на кралскиот трезор.^[138]

Пад

Ангелска династија и Четврта крстоносна војна

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под владение на ангелската династија.

По смртта на Мануил I и подоцна крајот на комнинската династија во 1185 година, морнарицата се намалила брзо. Одржувањето на галиите и екипажите биле скапи, и негрижата довела до брз распад на флотата. Веќе во 1182 година византијците морале да плаќаат византиски платеници како екипаж на нивните галии ^[139] но во 1180-ите, поголемиот дел од комнинската морнарича поставеност опстојувала, може да се забележат во тогашните записи експедиции од 70-100 бродови.^[140] Царот Андроник I Комнин (1183–1185) сè уште можел да собере 100 бродови во 1185 година за да се спротивстави и подоцна порази норманска флота во Мраморно Море.^[141] Сепак, подоцнежниот мировен договор имал клаузула во која норманите требало да одржуваат флота во име на царството. Ова, заедно со сличниот договор направен од страна на Исак II (1185–1195 и 1203–1204) со Венеција следната година, според кој Републиката ќе обезбеди 40–100 галии во тек на 6 месеци во замена за поволни трговски договори, сето ова укажува дека византиските власти знаеле дека имаат несоодветна морнарица.^[139]

Во овој период имало и пораст на пиратството во источното средоземие. Пиратската активност била голема особено во Егејот, додека пак капетаните на пиратите се нуделе како платеници на регионалните сили, обезбедувајќи на тој начин брз и евтин облик за составување на флота за одредени експедиции, без трошоците потребни за одржување на флотата. Византиската флота од 66 бродови испратена од Исак II за да го освои Кипар од Исак Комнин била уништена од пиратот Маргрит Бриндизиски, кој бил платеник на норманите од Сицилија.^[142] Пустошењата на пиратите, особено оние на џеновскиот капетан Кафур, опишан од Никита Хонијат и неговиот брат, митрополитот Атински Михаил Хонијат, конечно ги натерало Ангелови да преземат дејство. Данокот за флота повторно бил воведен во крајбрежните области и била оформена флота од 30 бродови, која му била доверена на калабрискиот пират Стеирион. И покај тоа што имал првичен успех, Стеирионовата флота била уништена во изненаден напад од Кафур во близина на Сестос. Втора флота составена од пизански бродови поторно му била доверена на Стеирион, конечно успеал да го порази Кафур и со тоа да стави крај на неговите пљачкосувања.^[143]

Падот на Цариград Четвртата крстоносна војна го означила триумфот на латинскиот запад, и особено венецијанската поморска моќ, над ослабената Византија.

Во истиот период, сепак, тогашниот мега дукс, Михаил Стрифно, бил обвинет од Никита Хонијат дека се збогатил продавајќи ја опремата на византиската флота,^[139][144] на почетокот на 1200-ите авторитетот на централната власт ослабнал толку многу што месните потентати ја зграбиле моќта во провинциите.^[145] Општата атмосфера наликувала на беззаконие, што овозможила на луѓе како Лав Сгур во јужна Грција и царскиот владетел на Самос, Пегонит, да ги користат бродовите за сопствени цели, lодносно вршеле сопствени грабежи. Дури и царот Алексиј III (1195–1203) се вели дека му дозволил на еден од своите комнданти, Константин Фрагопул, да спроведува пљачкања на трговските флоти во Црно Море.^[146]

Византиската држава и нејзината флота не биле во состојба да се спротивстават на моќта на Венеција, која ја поддржувала Четвртата крстоносна војна. Кога Алексиј III и Стрифон биле известени дека крстоносна флота се приближува кон Констнтинопол, тие можеле да најдат само 20 „очајни и распаднати“ пловила, според Никит Хонијат. За време на првата крстоносна опсада на градот во 1203 година, обидите на византиските бродови да се спротивстават на крстоносната флота да навлезе во Златен Рог биле одбиени, и византиските обиди да се употребат брандери неуспеале поради венецијанската вештина за справување со нивните бродови.^[147]

Никеја и Палеолошки период

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Византија под владение на плеолошката династија.

По освојувањето на и падот на Цариград за време на Четвртата крстоносна војна во 1204 година, Византија била поделена меѓу крстоносците, додека пак биле создадени и три држави наследници: Епирското Деспотство, Трапезунтското Царство и Никејското Царство, и секоја од нив се прогласила за наследник на византиската царска титула. Епирското Деспотство немало флота, трапезунтската морнарица била мала и се користела за патроли и за транспорт на војници, додека пак никејците спроведувале политика на консолидација и својата флота ја користеле за одбрана на крајбрежјето.^[148][149] Под водство на Јован III (1222–1254), била спроведувана поенергетска политика, и во 1225 година, никејската флота успеала да ги заземе островите Лезбос, Хиос, Самос, и Икарија.^[150] Но сепак, во никој случај не им биле дораснати на венецијанците: обидувајќи се да го блокираат Цариград во 1235 година, микејската морнарица била поразена од далеку помала венецијанска флота, и во уште еден сличен обид во 1241 година, никејците биле повторно изгомети.^[150] Никејските обиди за време на 1230-ите да го поддржат месниот бунт на Крит против Венеција биле исто така делумно успешни, со што последните никејски војници морале да го напуштат островот во 1236 година.^[151][152] Свесен за слабоста на морнарицата, во март 1261 година имераторот Михаил VIII (1259–1282) го склучил Нимфејскиот договор со Џенова, обезбедувајќи ја нивната помош против Венеција на море, за возврат добиле трговски олеснувања.^[153][154]

Царот Михаил VIII Палеолог. Тој ја возобновил Византија со освојувањето на Цариград и бил одговорен за последната силна византиска морнарица.

По освојувањето на Цариград неколку месеци подоцна, Михаил VIII бил во можност а го насочи своето внимание кон создавање на сопствена флота. На почетокот на 1260-ите, византиската морнарица била слаба, и во голема мера зависела од помошта на Џенова. Дури и така, сојузниците не биле способни да и се спротивстават на Венеција во директен судир, за што посведочува поразот на заедничката византиско-џеновска флота составена од 48 бродови од помалта флота на Венеција во 1263 година.^[155] Искористувајќи ја зафатеноста на италијанците со тогашната Венециско-џеновска војна,^[154] до 1270 година Михаиловите напори создале силна флота од 80 бродови, при што и неколку латински платеници пловеле под византиско знаме. Во истата година, флота од 24 галии го опсадила градот Орео во (Евбеја),и поразиле флота од 20 галии.^[156] Ова ја означило првата успешна независна победа на византиската морнарица и почетокот на организирана поморска кампања во Егејот, која ќе продолжи во текот на 1270-ите и накусо ќе ги освојат островите, иако накусо, од многуте острови под контрола на латините.^[157]

Оваа обнова на морнарицата не траело долго. По смртта на Карло I Анжујски во 1285 година и завршувањето на заканата за инвазија од Италија, Михаиловиот наследник Андроник II (1282–1328) претпоставил дека, може да се потпре на силата на своите сојузници од Џенова, и може да мине без одржување на флота, чии трошоци ја оптоварувале скоро целосно испразнетата царска каса, со други зборови поседувањето на флота се сметало за луксуз кој царството не можело да си го дозволи. Во истиот период, Андроник бил помалку загрижен за западот, имал доста обврски на исток во Мала Азија каде неуспеал да го спречи напредувањето на турските освојувања, воени дејства во кои морнарицата немала никаква улога. Последователно, целата флота била напуштена, екипажот распуштен а бродовите биле растурени и оставени да скапуваат.^[158][159] Резултатите набрзо следеле: за време на долгото владеење на Андроник, Турците постепено презеле постојана контрола на егејското крајбрежје на Анадолија, при што царството било немоќно да ја смени ситуацијата,^[160][161] додека пак венецијанската флота била во можност да го нападне Цариград и да ги пљачкосува неговите предградија кога и да посакала за време на војната во периодот од (1296–1302).^[162][163]

Андрониковата одлука предизвикала големо противење и критика од современиците учители и официјални лица како и од историчарите, Пахимер и Никифор Грегор укажуваат на долгорочните последици и ефекти од оваа кусогледа одлука: пиратството цветало, честопати во истото учествувал и распуштениот екипаж кој заминала во служба кај трурците и латините, Цариград бил оставен без одбрана од италијанските поморски сили, и сè поголем број на егејски острови потпаднале под туѓа власт како на пример Хиос на енованецот Бенедето Закарија, Родос и Додеканеза под власт на Малтешкоти ред, Лезбос и другите острови потпаднале под власт на Гатилуси.Како што Горгиј запишал, „ако [византијците] останала господари на морето, какви што биле, тогаш латините немаа да бидат толку арогантни [...], ниту пак Турците ќе ги имаа видено песоците на Егејското Море, [...] ниту пак ние ќе плаќавме ддавачки на секому секоја година.“^{[164][165][166]} По 1305 година, потклекнувајќи под постојаниот притисок да ја заузда Каталанската компанија, царот залудно се обидел да ја обнови морнарицата со 20 бродови, но најверојатно биле изградени неколку бродови и мала флота најверојатно била активна во неколкуте години кои следат, за истата повторно да биде распуштена.^[167][168]

Во XIV век, постојаните граѓански војни, Нападите од Бугарија и Србија на Балканот и уништувањето предизвикано од сепозасилените туски грабежи го забрзале падот на Византија, што ќе кулуминира со конечниот пад на Цариград под власта на Османлиите во 1453 година.^[169]Неколку цареви наследници на Андроник II исто тка се обиделе да ја обноват флотата, особено во обидот да ја обезбедат безбедноста а со тоа и независноста на Цариград од мешањето на италијанските поморски сили, но нивните обиди давале само куси резултати.^[170]

Наследникот на Андроник II, Андроник III (1328–1341), веднаш по неговото прогласување за цар, со помошта на различни магнати успеал да создаде флота од 150 пловила. Лично командувајќи ја флотата во последниот поголем поход на византиската морнарица во Егејот, освојувајќи ги Хиос и Фокеја од Џенова и присилил помали латински и турски општини да му се покорат.^[171][172] Неговите походи против Турците во Витинија биле неуспешни, сепак, наскоро Османлиите ја воспоставиле својата прва поморска база во Тирилје на брегот на Мраморното Море, од каде тие го напаѓале крајбрежјето на Тракија.^[173] За да се одбранат од оваа нова закана, при крајот на владеењето на Андроник III флота од 70 бродови биле изградени во Цариград за да се спротивстават на турските грабежи, и биле водени од мега дукс Алексиј Апокаук.^[174] Оваа флота била доста активна за време на граѓанската војна 1341–1347, во која командантот имал главна улога.^[175][176] По завршетокот на граѓанската војна, царот Јован VI (1347–1354) се обидел да ја возобнови морнатрицата и трговската флота, како начин за намалување на економската зависност на царството од колонијата на Џенова во Галата, која ја контролирала трговијата која минувала низ Цариград, и да се обезбеди контрола над Дарданели за да се спречи преминувањето на Турците.^[177][178] За таа цел, тој побарал помош од венецијанците, но во март 1349 година, неговата новоизградена флота од 9 галии и околу 100 помали бродови била зафатена од бура на јужното крајбрежје на Цариград. Неискусниот екипаж се испаничил, бродовите или биле потонати или запленети од Џенова.^[177][179] Решен, Кантакузин направил уште еден обид за изградба на флота, што му овозможило да ја зацврсти византиската власт над Солун и некој крајбрежни градови и острови. Јадрото на оваа флота било одржувано во Цариград, и иако византиските бродови биле активни во Егејот, и постигнале одреден успех во справувањето со турските пирати, тие сепак не биле во можност да ги спречат нивните активности, а пак да ги предизвикаат големите италијански поморски сили.^[180] Недостатокот на финансии ја осудиле на пропаст флотатакоја се свела на неколку бродови кои биле одржувани во Цариград.^[170] Карактеристично е дека во својот памфлет од 1418 годинадеспотот Теодор II, учителот Гемист Плетон советувале да не се одржува флотата, велејќи дека ресурсите биле недоволни за одржување на делотворна армија и флота истовремено.^[181]

Па така, осиромашената Византија станала пион во рацете на тогашните големи сили, обидувајќи се да преживее исористувајќи ги нивните соперништва.^[182] Во 1351 година, Кантакузин бил поттикнат да се приклучи на страната на Венеција во нивната војна со Џенова, но, напуштен од венецијанските адмирали, неговата флота била лесно поразена од Џенова и бил приоран да го потпише непосакуваниот мировен договор.^[183] За време на кусата узурпација на престолот од Јован VII во 1390 година, Мануил II (1391–1425) бил во можност да собере само 5 галии и 4 помали пловила за да го освои Цариград и да го спаси својот татко Јован V.^[184] Ѓест години подоцна, Мануил ветил дека ќе вооружи десет бродови за да помогне во Битката кај Никопол,^[185] дваесет години подоцна, тој лично командувал со 4 галии и 2 други пловила пренесувајќи пешадија и коњаница, и фо спасил островот Тасос од престојната инвазија.^[186] Слично во 1421 година, 10 византиски воени бродови биле вклучени во поддршката на османлискиот претендент за престолот Мустафа против султанот Мурат II.^[185]

Последната запишана византиска поморска победа била онаа од 1427 година во Битката покрај Ехинадските Острови, кога царот Јован VIII (1425–1448) ја поразил супериорната флота на Карло I Токо, гроф на Кефалонија и деспот Епирски, присилувајќи го да ги предаде териториите во Мореја на византијците.^[187] Последната појава на визнатиската морнарица било при последната опсада на Цариград од страна на Турците во 1453 година, кога флота составена од византиски ,џеновски и венецијски бродови (различен број на бродови се запишани во различни извори, движејќи се од 10 до 39 бродови) го бранеле Цариград од османлиската флота.^[188][189] За време на опсадата, на 20 април 1453 година, се случил последниот судир на византиската морнарица, кога три галии од Џенова придружувајќи византиски транспортен брод, се пробиле со борба низ огромната османлиска флота и се упатиле кон Златниот рог.^[190]

Организација

Почеток (IV век до средина на VII век)

Многу малку се знае за организацијата на римските флоти во доцната антика, со постепеното отцепување на провинциите и создавањето на помали ескадрили во III век па сè до создавањето на нова флота за време на муслиманските освојувања. И покрај доказите за значајна поморска активност во овој период, постарите хроничари сметале дека римската морнарица скоро и да исчезнала до почетокот на IV век, но поновите истражувања укажуваат дека истата се преобразила во незначајна крајбрежна сила, осмислена за блиска соработка со армијата.^[191]

За време на владеењето на царот Диоклецијан (284–305), силата на морнарицата се зголемила од 46.000 луѓе до 64.000 луѓе,^[192] бројка која го претставува бројниот максимум на доцната римска флота. Дунавската флота (Classis Histrica) со придружните легионески пловила се сретнува во записите Нотиција Дигнитатум, и нејзината активност се споменува и во Ренатовото дело (De Re Militari, IV.46). На запад, се споменуваат неколку речни флоти, но старите преторски флоти биле дел од минатото и целосно исчезнале (De Re Militari, IV.31) и дури и оние западни ровинционални флоти биле сериозно смалени до тој степен што не можеле да се спротивстават на поголеми варварски напади.^[193] На истокот, сириската и александриската флота од правни извори се знае дека постоеле околу 400 година (Codex Justinianus, XI.2.4 Архивирано на 16 февруари 2012 г. & XI.13.1 Архивирано на 16 февруари 2012 г.), се знае и за флота која била сместена во самиот Цариград, најверојатно составеена од остатоците на преторијанските флоти.^[8] Во 400 година била доволно голема да ги уништи големиот број на пловила на Готите, кои со сплавови се обиделе да го поминат морскиот дел кој ја двоел Азија од Европа.^[194] Нејзината големина, сепак, е непозната, и за истата нема записи во Нотиција.^[195]

За дејствата во Средоземното Море во V век, флотите се збирале по потреба и подоцна се разградувале.^[16] Првата постојана византиска флота може да се сретне најрано во VI век и при бунтот на Виталијан во 513–515, кога Анастасиј I создал флота за да се справи со сопствените бунтовници.^[16] Оваа флота била одржувана и при владеењето на Јустинијан I и неговите наследници, при што прераснала во професионална и добро одржувана сила.^[26] Поради отсуството на поморски закани, сепак, морнарицата при крајот на VI век била релативно мала, со неколку мали речни ескадрили во Дунав и две главни флоти во Равена и Цариград.^[196] Дополнителните ескадрили морало исто така да биле распределени низ големите поморски и трговски центри на царството: во Александрија, обезбедувала придружба на флотата со годишната жетва наменета за Цариград, и во Картагина, контролирајќи го западното средоморие. Јустинијан исто така поставил војска и бродови и во подалечните краишта на царството, во Септем (Сеута), Херсон на Крим, и Аелана (Елиат) во Акапски Залив.^{[197][198][199]} Договековната поморска традиција и инфраструктура во тие области го олеснило одржувањето на флотата, и, во случај на поморска експедиција,можела да се насобере голема и евтина флота со која биле восхитувани бројните трговски пловила.^[200]

Среден период (доцен VII век – 1070-ите)

Организација на флотата

Византија во периодот меѓу VI и доцниот IX век, вклучувајчи ги тука и темите од околу 900 година. Далечните и изолирани царски поседи околу средоземјето биле бранети и засилувани од страна на византиските флоти.

Како одговор на арапските освојувања во периодот на VII век, целиот административен и воен систем на царството бил реформиран, и бил воспоставен тематски систем. Според ова, царството било поделено на неколку теми, кој биле регионални граѓански и воени администрации. Под водство на стратег, секоја тема имала сопствена армија и флота, односно месни сили. Следејки по бунтовите на неколку тематски сили, за време на владеењето на Константин V поголемите теми последователно се укинувале, додека паралелно се создавала централна царската војска, наречена тагма, сместена во близина на Цариград или пак во самиот град, служејки како централна резерва и со тоа го образувала јадрото на походоносните армии.^[201][202]

Сличен процес се одвивал и во флотата, која била организирана на подеднаков начин. Во втората половина на VII век, била создадена флотата наречена карабисијан.^[203] Не се знае точната дата, при што се шпекулира со периодот меѓу 650-ите/660-ите, како одговор на Битката на јарболите,^{[33][204][205]} or following the first Arab siege of Constantinople in 672–678.^[206] Нејзиното потекло е непознато: најверојатно била создадена од старите остатоци на военото квесторство,^[207] или пак армијата на Илирик.^[208] Била раководена од стратег,^[209] и го вклучувала јужниот брег на Мала Азија од Милет до границите со Калифатот во близина на Силифке во Киликија, егејските острови и царските поседи во јужна Грција. Седиштето најверојатноп било на Самос, со команда на друнгариј во Кибира во Памфилија. Како што самото име укажува, се состои од целата византиска морнарица, и се соочувала со главната поморска закана, арапските флоти во Египет и Сирија.^[99][207]

Карабисијан, сепак се покажал како неуспешен обид и бил заменет на почетокот на VIII век од посложен систем составен од три елементи,кои со мали измени опстоиле сè до XI век: централна флота со седиште во Цариград, помал број на поголеми регионални поморски команди, дали биле тоа поморски теми или независни команди наречени „друнгарии“, и поголем број на месни ескадрили задолжени со само за одбрандбени и полициски задачи под водство на провинцијалните гувернери.^[210] За разлика од поранешната римска морнарица, каде провинциските флотибиле далеку послаби во бројност и вклучували само помали пловила за разлика од централните флоти, византиските регионални флоти биле далеку позастрашувачки формации во секој поглед.^[211]

Главната морнарица играла важна улога во одбивањето на арапските опсади на Цариград,^[207] но е нејасно дали византиската флота (basilikon ploïmon) дали била под одвоена команда во VII и VIII век. Како нејзин надлежен, друнгариј то плоимо, за првпат се сретнува во Успенски тактикон од 842/843 година, и бидејќи има мал број на докази за поголеми флоти кои дејствувале од Цариград во периодот на VIII век, Хелен Арвалер го сместува создавањето на почетокот на IX век.^[212] Од тогаш, византиската флота била главната централна резарва и јадрото на подоцнежните походни флоти.^[213]

Оваа предлошка е дел од серијата на статии поврзани со армијата на Византија, 330–1453 година
Структура
Византиска армија: Источноримска армија, Средновековна византиска армија (тема • тагма • Хетаиреја), Комнинска армија (пронија), Палеолошка армија (алагион) • Варјашка стража • Војсководци
Византиска морнарица: Течен оган • Дромон • Адмирали
Походи
Списоци на: војни, бунтови и граѓански војни и битки
Стратегија и тактики
Тактики • Опсадно војување • Воени прирачници • Утврдувања (Цариградски ѕидини)
Кутијава: преглед разговор уреди

Првата и во долг период единствена поморска тема (тема наутикон) била Кибиреота. Била создадена од флотата Карабисијан, и назначена за администрација и одбрана на јужното крајбрежје на Мала Азија.^[214][215] Точниот датум на создавање не е познат, според едно гледиште околу 719 година ^[216][217] според друго 727 година.^[46] Нејзиниот стратег, првпат е спомнат во 734 година, и бил со седиште во Анталија.^[218][219] Неговите први поручници биле катепан од Мардаитите, претставник од Силион и друнгариј од Анадолија и Кос.^[219][220] Бидејќи биле најблиску до муслиманскиот Левант, била главната византиска флотоа со векови,^[99] сè додека не била смалена со падот на арапската поморска закан. Флотата последен пат се споменува во 1043 година, од тогаш темата станува само цивилна провинција.^[219]

Кибиреота била составена од две независни поморски команди во Егејот, секоја раководена од друнагариј: Aigaion Pelagos („Егејско Море“), задолжена за северната половина на Егејот, Дарданели и Мраморно Море,^[221] и команфата позната како Dodekanesos („дванаесет острови“) и Kolpos („залив“), која била со седиште на Самос и ги заштитувала јужниот Егеј и Кикладите.^[222]За разлика од другите друнгарии кои имале подредени улоги, овие две флоти биле целосно независни, и нивните друнгарии имале и граѓански и воен авторитет.^[223] На крајот тие биле пртворени во целосни поморски теми, Егејско Море околу 843 година,^[58][224] додека пак источните делови од Dodekanesos/Kolpos биле основа на Самос во доцниот IX век. Се состоела од јониското крајбрежје, и главното седиште било во Смирна.^[222][225]

Некои теми исто така имале ексадрили со одредена големина, и истите биле под команда на турмарх. Тие имале посредна улога меѓу поголемите тематски флоти и централната византиска флота: тие биле постојани ескадрили со професионални екипажи (таксати), одржувани со ресурси од кралскиот трезор а не од провинцијата во која биле сместени, но биле под команда на месниот тематски стратег и биле задолжени со месната одбрана и полициски должности.^[226] Овие теми се:

• Хелас, основана во 686–689 година од Јустинијан II, ги вклучувала царските владенија во јужна Грција со главен град Коринт. Јустинијан населил 6.500 марадити, кои биле употребувани како веслачи и воени гарнизони.^[227] Иако не станувало збор за исклучиво поморска тема сепак поседувала сопствена флота. била поделена во 809 година на Пелопонез (тема) и новата тема Хелас, заштитувајќи ја Централна Грција и Тесалија, кои исто така имала свои сопствени помали флоти.^[215][228]
• Сицилија била задолжена за Сицилија и византиските поседи во југозападна Италија (Калабрија). Во еден период бастион на византиската поморска сила на западот, и во доцниот IX век била сенка од својата поранешна сила, и целосно исчезнала по губењето на Таормина во 902 година.^[99] Различни турмаси можат да се најдат во записите задолжени за Сицилија и Калабрија.^[229]
• Кефалонија, која ги контролирала Јонските Острови, била воспоставена во средината до крајот на VIII век, да ги штити царските комуникации со Италија и да го брани Јонското Море од арапските грабежи. Новите владенија во Апулија биле додадени во 870-ите, пред да биде прогласена посебна тема (Лангобардија) околу 910 година.^[230]
• Пафлагонија и Халдија биле создадени со поделба на Ерменија околу 819 година од страна на Лав V и ги снабдил со сопствени поморски ескадрили, најверојатно за заштита од руските грабежи.^[231]

Изолираните области со одредена важност за конрола на поморските патишта ниле заштитувани од посебни официјални лица со титула архонт, кој во одредени случаи можно е да командувал со делови од кралската флота. Познати се архонтите задолжени за Хиос, Малта, Евбејски Залив, и најверојатно за Теспротија и „Бугарија“ (чија област на контрола е опишана од Арвајлер со устието на Дунав).^[232] Сите овие исчезнале кон крајот на IX век, или биле уништени од арапските напади или биле реформирани и вклучени во темите.^[233]

Човечка моќ и големина

Како и во случајот со копнениот дел од армијата, точната големина на византиската морнарица и нејзините единици е дел од сериозна дебата, поради оскудноста и двосмислената природа на пвичните извори. Еден исклучок се бројот од при крајот на IX и почетокот на X век, за кои има подетални записи, од Критската експедиција во 911 година. Овие списоци покажуваат дека за време на владеењето на Лав V, морнарицата имала 34.200 веслачи и околу 8.000 морнари.^[3] Централната царска флота имала вкупно 19.600 веслачи и 4.000 морнари под команда на друнгариј од basilikon plōimon. Овие четири илијади морнари биле професионални војници, првпат регрутирани како трупимод Василиј I во 870-ите. Тие биле голема придобивка за царската флота, која претходно била зависна од тематските и тегматските војници, оваа нова сила обезбедила постабилна, подобро тренирана и веднаш достапна сила на повик од страна на царот.^[73] Високиот статус кои го имале морнарите, може да се согледа во фактот што тие се сметале за припадници на царската тагмата, и биле организирани во помали одреди.^[234] Егејската тематска флота броела 2.610 веслачи и 400 морнари, Кибериотската флота броела 5.710 веслачи и 1.000 морнари, Самијската флота броела 3.980 веслачи и 600 морнари, и на крај, темата хелас броела 2.300 веслачи каде дел од 2.000 тематски војници служеле и како морнари.^[3]

Во следнава табела се прикажани претпоставките за бројноста на флотата, од Ворен Тредголд, поточно бројот на веслачо низ целата историја на византиската флота:

Година	300	457	518	540	775	842	959	1025	1321
Веслачи	32,000[235]	32,000[235]	30,000[236]	30,000[236]	18,500[237]	14,600[238]	34,200[238]	34,200[238]	3,080[239]

Спротивно на општото мислење, не се користеле робови како веслачи, ниту од византијците ниту пак од арапите, ниту пак од грчките и римските претходници.^[240] Низ постоењето на царството, византиските екипажи се состоеле од слободни нискокласни луѓе, кои биле професионални војници кои биле правно обврзани да ја извршуваат воената обврска (стратерија) за возврат добивале плата и земјиште. Во првата половина на X век, платата на морнарите и војниците вкупно била околу 0,91–1,36 кг злато.^[241][242] Исто така се користеле и затвореници и заробеници од војните а исто така се ангажирале и странци. Покрај Мардаитите, кој биле значаен дел од екипажите на флотата, непозната група познаа како тулмаци (најверојатно далматинци) се споменуваат во критските експедиции, како и многу руси, на кој им било дадено право да служат во византиските вооружени сили во бранови во X век како дел од договорите.^[243][244]

Во своето дело Церемонии, Константин Порфирогенит ги споменува спиоците на флотата при експедициите против Крит од 911 и 949 година. Пвие наводи поттикнале значителна дебата за нивното толкување: така бројот за целата византиска флота во 949 година се состоела од 100, 150 или 250 бродови, во зависност од читањето на грчкиот текст. Точното значење на поимот ousia е исто така предмет на забуна: традиционално, се тврди дека била стандардна дружина од 108 луѓе, и дека можно е да има повеќе од една вкаква единица на секој брод. Но во записите на Церемонии сепак, може да се прочита и как „единица“ или „брод“.^[245][246] Бројот од 150 делува соодветно со другите бројчени записи од тој период, и е прифатено од повеќето научници, иако истите се разликуваат од составот на флотата. Макрипулија броевите ги толкува на следниов начин 8 памфили, 100 оузии и 42 дромони, каде се вклучени и двете царски пловила и десетте бродови на стеноснката ескадрила.^[247][4] За вкупниот број на византиската морнарица во овој период, Ворен Тредголд пресметал вкупен број, вклучувајќи ги тука и поморските теми, околу 240 воени бродови, број кој бил зголемен на 307 за време на критските походи од 960–961. Според Тредголд, подоцнежниот број најверојатно претставува привидна јачина на целата византиска морнарица (вклучувајќи ги тука и помалите флотили) во IX и X век.^[4] Важно е да се спомене дека постои значителен пад во бројот на бродови и луѓе поврзани со тематските флоти во периодот меѓу 911 и 949 година. Ова намалување, кое ја намалило големината на тематските флоти од третина на четвртина од вкупната морнарица, било делумно поради зголемувањето на употребата на полесни бродови оузии наместо потешките дромони, и делумно поради финансиските и тешкотиите да се најде соодветна човечка сила. Исто така постои и општо начело, кое ќе доведе до целосно исчезнување на провинциските флоти кон крајот на XI век.^[248]

Чиновна поставеност

Иако поморските теми биле организирани на ист начин како и копнената армија, постои забуна во византиските извори за точната чиновна поставеност.^[249] Вообичаениот израз за адмирал бил стратег, истиот поим кој се користел за копнените управници на темите. Под стратезите имало два или три турмарси (еднина турмарх, налик на „заменик адмирал“), кои пак контролирале одреден број на друнгари (еднина друнгариј, налик на „контраадмирал“).^[250] До IX век, владетелите на темите во Егејот и Самос се исто така запишувани како друнгари, бидејќи нивната команда била одвоена од оригиналните флоти наречени карабисинаи, но подоцна били издигнати на ранк на стратези.^[250] Како што тематските адмирали кои истовремено биле и владетели на темите, тие биле помогнати од протонотари („ботари“) кој ја раководеле граѓанската администрација во темата. Друг офицерски персонал биле хартуларите кој биле задолжени со администрацијата на флотата, протомандаторот („главен гласник“), кој бил главен администратор, и броен екипаж како комти („грофови“, еднина ком), вклучувајќи и ком те хетаириј, кој управувал со телохранителите (хетаирите) на адмиралот.^[251]

Печат на Никита, магистрат, друнгариј и катепан на basilikon ploïmon (доцен IX век)

Царската флота пак била поинаков случај, бидејќи не била поврзана со тематската администрација, но била сметана како едно со тагмата, професионалните резервни централни сили.^[252] Последователно, командантот на царската флота бил познат како друнгариј то василик плоим (подоцна со претставка мега, „голем“).^[253] Оваа титула се задржува и во комниновата династија, но како командант на царските придружни ескадрили, и опстојала до палеолошката династија, кде се споменува во книгата од XIV век Book of Offices од Ѓорѓи Кодин.^[254] Чинот назаменикот наречен топотерет исто ткак се споменува во царската флота, но неговата улога не е позната од изворите. Тој можн е да имал слична позиција како онаа на пристаништен адмирал.^[255] Иако некои од овие постари офицери биле професионални морнари, кои се издигнали низ ранковите, повеќето командири на флотата биле високи дворски достојници, кои целосно се потпирале на поискусниот потчинет екипаж поради поголемото поморско искуство.^[256]

Во пониските нивоа на организација, имало пголема изедначеност: ескадрили од 3 до 5 бродови биле командувани од коми или друнгарокоми, и секој капетан на бродовите бил наречен кентарх („кентурион“), иако литературните извори исто така користеле поими како наварх или пак триерарх.^[257] Секој екипаж на бродот, во зависност од големината, бил составен од три оузи. Под капетанот, бил бандофор („знаме носец“), кој дејствувале како извршни официри, два протокараби (еднина протокараб, „главен на бродот“), понекогаш архаично нарекувани кибернети, и прамен офицер, наречен прореј.^[258] Протокарабите биле кормилари, задолжени за насочувањето на весалчите во крмата, како и веслачите на секоја страна од бродот. Поголем чин имал првиот протокараб.^[259] Со други зборови, најверојатно имало повеќе луѓе од секој чин на сите бродови, кои работеле на смени.^[260] Повеќето од овие офицери се издигнале низ ранковите, за ова постојат записи во книгата За управувањето на царството првиот веслач (протелат) кој се издигнал на протокараб на царските пловила, за подоцна да се издигнат на повисоки позиции, царот Роман Лакапин е најуспешниот пример.^[261] Имало и бројни специјалисти на палубите, како што биле двајцата прамни веслачи и сифонаторите, кои биле задолжени за управување на цевките низ кои се испуштал течниот оган.^[258] Букинат („трубач“) истот така се споменува во изворите,^[262] кој ги спроведувале пораките до веслачите (копелати или елати).^[263] Бидејќи поморката пешадија била организирана како воени единици,^[263] нивните чинови биле исти како и кај армијата.

Доцен период (1080-ти–1453)

Комнински реформи

По падот на морнарицата во XI век, Алексиј I ја возобновил на поинаков начин. Бидејќи веќе ги немало тематските морнарици, остатоците биле споени во една единствена царска флота, под водство на новиот офицер наречен мега дукс. Првиот кој ја имал оваа позиција бил зетот на Алексиј, Јован Дука во 1092 година. Мега друнгаријот на флотата, во еден период севкупен поморски командант, бил потчинет директно под мега дуксот.^[122][264] Мега дуксот бил исто така назначен за севкупен управник на јужна Грција, старата тема Хелас и Пелопонез, кои биле поделени на дистрикти (ории) кои ја снабдувале флотата.^[265][266] За време на Јован II, Егејските острови исто тка биле одговорни за нејзиното одржување, како што биле снабдување со екипаж и потребните набавки за воените бродови, тогашните записи ја потврдуваат гордоста во фактот што големите флоти на Манул се со екипаж од „ромеи“, иако продолжиле да се користат и платеници и сојузнички ескадрили.^[122][267] Сепак, дека флотата сега била целосно градена и стационирана во околината на Цариград, треба да се има предвид дека и провинциските флоти не билевозобновени, што пак имало последици, за поодалечените области, особено во Грција, биле ранливи на напади.^[268]

Никејска морнарица

Со падот на византиската морнарица кон крајот на XII век, царството во голем дел се потпирало на флотите на Венеција и Џенова. По грабежот на Цариград во 1204 година од страна на крстоносците, во некои извори се споменува постоење на релативно силна флота под команда на првиот никејски цар, Теодор I, иако недостасуваат специфичмни детали. Под владение на Јован III и Теодор II (1254–1258), морнарицата имала две главни области на дејствување: Егејот, дејствувајки на противничките острови во (главно Родос) како и против транспортните и бродовите со снабдување за армиите кои се бореле на Балканот и Мраморното Море, кади никејците целеле на прекин на транспортот на латините и претставувале закана за Цариград. Смирна била главна база за изградба и одржување на бродовите во Егејот, со втора база во Датча, додека па главната база за дејствување во Мраморното Море бил Холкос, во близина на Лампсак во близина на Галиполе.^[269]

Палеолошка морнарица

Покрај своите напори, никејските цареви не успеале успешно да се спротивстават на Венеција и нејзината морска надмоќ, кои биле приморани да се обратат за помош до Џенова.^[270][153] По повторното заземање на Цариград во 1261 година сепак, Михаил VIII започнал голем напор да ја олесни оваа зависност со изградба на „национална“ морнарица, создавајќи бројни нови трупи за оваа намена: газмул, кои биле со мешано грчко-латинско потекло кое живеело околу главниот град и луѓе од Лаконија, наречени лакони, биле користени како морнари, создавајќи ја главнината на византиската поморска моќ во 1260-ите и 1270-ите.^{[271][272][273]} Михаил исто така ги поставил веслачите, наречени просаленти или проселонти, како независни сили.^[274] Сите овие групи примиле мали надоместоци во облик на земја за одгледување, за возврат на своите услуги, и биле населувани заедно во мали колонии.^[275] Веслачите биле сместени во близина на морето низ северното крајбрежје на Егејското Море,^[276] додека пак останатите единици биле населени во близина и околу Цариград во Тракија. Овие трупи опстоиле иако во намален број, во последните векови на царството, и навистина газмулите биле основата на екипажите на првите османлиски флоти.^[271] За време на палеолошката династија, главната база на флотата била во пристаништето Контоскалион на мрамоското крајбрежје во Цариград, потопено и утврдено од Михаил VIII.^[273] Од провинциските поморски центри, најверојатно најважен бил Монемвасија на полуостровот Пелопонез.^[277]

Истовремено, Михаил и неговите наследници продолжиле со веќе постоечката практика да користат платеници во флотата. Покрај неповерливите италијански градови држави, со ки сојузите се менувале постојано, платениците биле најброни при крајот на царството, најчесто биле наградувани за своите услуги со феуди. Повеќето од овие платениц, како на пример Џовани де ло Калво (годподар на Анафи и Родос), Андреа Мориско (наследник на ло Каво на Родос) и Бенедето Закарија (господар на Хиос и Фокеја), кој биле од Џенова, најголемиот сојузник на византијците од тој период. За време на владеењето на Михаил VIII, за првпат странец, италијанскиот приватник Ликарио, станал мега дукс на кого му била дадена евбоја како феудален имот.^[278][279] Во 1303 година, висок чин, амерал бил воведен со пристигнувањето на платениците од Каталанската компанија. Оваа положба била воведена во царската хиерархија, и била веднаш под мега дукс и мега друнгариј, иако се знае само за двајца носители, и двајцата од 1303 до 1305 година.^[280][281]

Бродови

Дромони и подизведби

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Дромон.

Главен воен брод на византиската морнарица до XII век бил дромонот и останатите на него сличните подизведби. Најверојатно развојот на лесните бродови Либурна од римските царски флоти, поим кој се појавуа при крајот на V век, и се користеле за определен вид на воени галии во 6 век.^[282] Поимот dromōn потекнува од страогрчки јазик δρομ-(άω), „да трча“,што би значело „трчач“, и хроничарите од VI век како што бил Прокопиј Кесариски се јасни во нивните записи за брзината на овие бродови.^[283] Во периодот на наредните неколку векови, како што поморските битки со арапите станувале се почести, биле создадени помасивни верзии со два а понекогаш и со три реда на веслачи.^[284] Последователно, поимот се користел во општа смисла за „воен брод“, и четопати се користел со друг византиски поим за голем воен брод, хеландион, тип на брод кој првпат се појавил во VIII век.^[285]

Развој и одлики

Појавата и развојот на средновековните воени бродови е тема на дебата и претпоставки: сè до неодамна, немало остатоци од бродови со весла ни од антиката но ни од средновековието, и информациите морале да се соберат со анализа на книжевните докази, или од грубите уметнички прикази и остатоците од неколку трговски бродови. Неодамна во 2005-2006 година археолошките ископувања од т.н. проект Мармареј кои се одвивале на местото на Теодосиево пристаниште (денсес Јенкапи) се откриени остатоците на преку 36 византиски бродови од VI до X век, вклучувајќи тука и четири лесни галии од типот галеа.^[286]

Прифатеното гледиште е дека главните равојни карактеристили кои довеле до посебен развој на дромони од либурни, а со тоа карактеристичните средоземни галии, каде била користена целосна палуба (катастрома), напуштањето на употребата на ударен овен на прамецот, за да се овозможи надвода кобилица, и постепена употреба на латинско едро.^[287] Точните причини за напуштањето на овнот (латински: rostrum; ἔμβολος, емболос) се непознати. Цртежите на нагоре насочени клунови во IV век во ракописот Ватикански Вергилиј јасно укажува на фактот дека ударните овни се заменети со прамец кај доцните римски галии.^[288] Една можност е дека оваа промена се случила поради постепениот развој на античките надворешност жлебување труп и методот на градба, кои всушност и биле цел на ударниот овен, со што првично се развил скелетниот метод кој обезбедувал поподвижна труп, кој бил повеќе отпорен на напади.^[289] Сигурно до почетокот на VII век основната функција на ударниот овен била целосно заборавена, ако се верува на Исидор Севиљски дека тие се користеле за заштита од удари и судири со подводни камења.^[290] А што се однесува на латинското едро, различни автори во минатото посочиле дека во средоземието било првпат употребено од страна на арапите, чие потекло пак најверојатно е Индија. Сепак, со откривањето на нови прикази и книжевни записи во последниве децении, ги навело на заклучок научниците да го поместат датумот на појавата на латинското едро во Левант, во доцниот хеленизам или раниот римски период.^{[291][292][293][294]} Но не постоела само триаголен облик, се знаело и за четириаголен облик, кој бил користен со векови (најверојатно на помали пловила) заедно со квадратни едра.^[291][295] Велизаровата инвазиона флота од 533 година била делумно опремена со латинско едро, со што најверојатно во тој период латинското едро станало стандаердно за дромонот,^[296] при што традиционалното квадратно едро постепено се исфрлило од употреба во средновековното поморство.^[295]

Дромоните кои Прокопиј ги опишал биле еднотрупни бродови со 50 веслачи, со по 25 веслачи од секоја страна.^[297] Повторно за разлика од хеленистичките пловила, кој користле помошен труп, кои биле издадени директно од трупот.^[298] Во подоцнежните биремски дромони во IX и X век, двата реда на веслачи биле разделени од палубата, при што првиот ред веслачи бил сместен под палубата, додека пак вториот ред на веслачои бил сместен над палубата, од овие веслачи се очекувало да се борат заедно со војската при напаѓање и истоварање на други бродови.^[299] Макрипулија зборува за 25 веслачи под и 35 веслачи над палубата на секоја страна од дромонот или вкупно 120 веслачи.^[300] Целата должина на овие бродови била најверојатно околу 32 метри.^[301] Иако повеќето тогашни пловила имале еден јарбол, поголемите биремски дромони најверојатно имале потреба од два јарболи за да се движат и маневрираат подобро,^[302] претпоставувајќи дека единечно латинско едро за брод со оваа големина би имало незамисливи димензии.^[303] Бродот бил управуван од две кормила на крмата, на кои исто така имало шатор кој ги покривал капетановите простории.^[304] Прамецот имал издигнат дел, под кој се наоѓале цевките за празнење на течниот оган,^[305] иако можеле да се носат и дополнителни цевки на секоја страна од пловилото.^[306] Имало и павесада, на која можеле војниците да ги закачат своите штитови, истите се простирале по целата должина на бродот, со што се обезбедувала заштита на екипажпот.^[307] Поголемите бродови имале и дрвени замоци (ксилокастра) на секоја страна помеѓу јарболите, слични на оние кои постоеле кај римските либури, со што на стрелците им се обезбедувала издигната платформа за стрлање.^[308] Металниот дел на прамецот бил наменет за преминување над непријателските весла, кршејќи ги, со што тие бродови биле онеспособени да се заштитат од проектилни напади и истоварање на палуба.^[309]

Четирите бродови галеи откриени во ископувањата на Јенкапи, кои најверојатно се од X или XI век, се со униформен изглед и изградба, што укажува на централизиран производствен процес. Тие се со должина од 30 м, и се изградени од Црн бор и Источен јавор.^[310]

Видови на бродови

Приказ на битка на море, копија од XIII век на Опијановата Кинегетика

Во X век, имало три главни класи на биреми (дворедни веслачки) веени бродови од општиот дромонски тип, како што се опишани во списоцит на Критските експедиции од 911 и 949 година: [хеландион] остикон ([χελάνδιον] οὑσιακόν), така наречен поради тоа што бил со екипаж од една оуза, или 108 луѓе,[хелдион] памфилон ([χελάνδιον] πάμφυλον), со екипаж од 120 до 160 луѓе, нговото име најверојатно укажува на потеклото на тој облик во областа Памфилија како транспортен брод или пак неговиот екипаж бил избран и дромон, со екипаж од две оузи.^[311][312] Во делото Церемонии, тешкиот воен брод дромон пишува дека овие бродови имале доста поголем екипаж од 230 веслачи и 70 војници, поморскиот историчар Џон Приор ги смета истите како дополнителен екипаж кој бил носен во странство, додека пак грчкиот научник Макрапулија тврди дека овие дополнителни луѓе во екипажот се соодветниот број на вториот ред на веслачи на горните весла.^[313][314] Помал, еднотрупен брод, монерес или галеа, со екипаж од 60 луѓе, се користел во извиднички мисии но и како крила на линијата на битките.^[315] Галеата особено цврсто се поврзува со мардаитите, и Макропулијанаведува дека овој брод бил користен исклучиво од нив.^[316] Триредните („триери“) дромони се опишани во IX век во дело посветено на паракоимените од Василиј Лакапин. Сепак, трактат, од кој се зачувани само одредени делови, се користи со наводи за изгедот и изградбата на класичните триери, и од оваа причина треба да се користи внимателно кога се користи за објаснување и опис на воените бродови во византискиот период.^[317][318] Постоењето на триерни пловила, сепак, е посведочено од фатамидската морнарица во XI и XII век, и забелешките на Лав VI за големите арапски бродови во X век, можное е да посочува на постоењето на триерски галии.^[319]

За превоз на товар, византијците вообичаено употребувале обични трговски бродови или пак бродови за снабдување. Овие бродови во голем дел биле пловни бодови, одосно не користеле весла.^[320] Византијците и арапите исто така користеле бродови за пренос на коњи (хипагога), кои или биле пловни бродови или пак галии, при што галијата била приспособена за пренос на коњите.^[321] Знаејќи дека хеландија е брод кој првично се користел за пренос на коњи, ова пак посочува на разлики во изведбата меѓу хеландионот и дромонот соодветно, поими кои во книжевните извори се користат без да се направи разлика меѓу истите. Додека пак дромонот бил развиен целосно како воена галија, хеландионот би имал потреба од специјален оддел во средиштето во кој би се сместиле коњите, на тој начин зголемувајќи ја ширината на бродот и длабочината на складот.^[322] Во продолжение, византиските извориспоменуваат и сандал, што всушност претставува чамец кој бил носен странично од страна на поголемите бродови. Овој чамец опишан во Церемонии имал еден јарбол, четири весла и кормило.^[323]

Западни дизајни и последните векови

Точниот период кога дромонот бил истиснат од бродовите изведени од галеа или пак потекнува од италијанските бродови. Поимот продолжил да се користи сè до крајот на 12 век, иако визаниските писателине правеле разлика при неговата употреба.^[324] Авторите од запад современици од тој период го користеле поимот за да направат разлика од големите бродови, вообичаено транспорти, и постои доказ за поддршка на идејата дека оваа идеја започнала да се користи и меѓу византијците.^[325] Описите на Вилијам Тирски за византиската флота од 1169 година, биле дека „дромоните“ се класифицирани како транспортни бродови, и воените бродови со два реда весла се издвоени како посебни бродови, што на некој начин укажува на примената на биремски галии од страна на византијците.^[326] Од XIII век па натаму, престанал постепено да се користи поимот „дромон“ и бил заменет со катергон, поим од крајот на XI век кој се користел за самиот екипаж, кој всушност бил регрутиран од популацијата посветена на воената служба.^[327] Во подоцнежниот период на Византија, византиските бродови биле засновани на западниот модели: поимот катергон се користи без да се направи разлика за византиските и латинските бродови, а бродовите задолжени за пренос на коњи хеландион биле заменети со западните тарида.^[328] Сличен процес може да се забележи и во зачуваните извори од Анжујска Сицилија, каде поимот хеландра бил заменет со тарида, иако во еден период продолжиле да се користат и двата поима истовремено. Не постојат разлики во изведбата меѓу споменатите два вида на бродови, при што двата брода биле користени за пренос на коњи и имале капацитет да пренесат од 20 до 40 коњи.^[329]

Бриерите од италијанските галии останале главнина на средоземномораките флоти сè до крајот на XIII век, иако повторно, современите записи од тој период не обезбедуваат доволно информации за нивната изведба.^[330] Од таа гледна точка, галиите станале триерски бродови, т.е.. со три реда на луѓе на секоја страна сместени над палубата, сите веслајки со посебен ред на весла, односно со т.н. систем ала сенсиле.^[331] Венеијанците исто така имале развиено т.н. „голема галија“, што всушност претставувала зголемена галија способна да пренесува товар за трговија.^[332]

Малку се знае за одредените византиски бродови од овој период. Во записите од патувањето на византиската делегација во 1437 година за да присуствува на Фирентскиот собор, од византискиот свештеник Силвестер Сиропул и на венецијанскиот капетан Михаил Родошки, споменуваат дека повеќето бродови биле венецијански или пак папски, но исто така е запишано дека царот Јован VIII патувал на „царски брод“. Не е понато дали станува збор за византиски брод или пак истот бил најмен, и проблем е што во истиот извор не се споменува за каков тип на брод станува збор. Но, сепак е запишано дека бил побрз од големите венециски трговски бродови кои го придружувал, што пак укажува дека станувало збор за лесен воен брод.^[333] Михаил родошки исто така напишал трактат за бродоградење, што обезбедило инструкции и цртежи за изведба на главните бродови, за двата видови галии и бродови, користени од Венеција и останатите поморски држави од таа област во првата половина на XV век.

Тактики и оружја

Византијците се грижеле да ги кодифицираат, зачуваат и пренесат знаењата за војувањето на копно и море од претходните искуства, со употребата на воени упатста. И покрај некогашнбата античка терминологија, овие текстови биле основата на знаењето за византиските поморски дејствувања. Главните текстови кои се зачувани за поморските борби се во делото Тактики од Лав Мудриот и Никифор Уран (двајцата црпеле наводи од Naumachiai за Сиријан Магистрос и други претходни дела),^[317] дополнети со важни пасуси од делото за управувањето на царството од Константин Порфирогенит и други дела од византиски и арапски автори.^[29]

Поморска стратегија, логистика и тактика

Кога се разгледуваат старите и средновековните поморски операции, потребно е прво да се разберат технолошките ограничувања на флотите составени од галии. Галиите не биле погодни за немирни води и можно било да бидат потопени од брановите, што биб било катастрофално на отворено море, историски се повторува начело кога галиите биле потопени поради лошото време (на пример римските загуби за време на Првата пунска војна).^[334] Па така пловната сезона била ограничена од средината на пролетта до септември.^[335] Одржливата крстосувачка брзина на галијата дури и при употреба на едра, била ограничена, како и количеството на залихи кои можел да ги носи.^[336] Водата особено била важна за да може да се одвива пловидбата. Ако се земе предвид дека секој веслач имал потреба од осум литра на ден, нејзината достапност била одлучувачки фактор во со вода сиромашни и сончеви брегови на источното средоземие.^[337] За помалите дромони се се смета дека можеле да носат залихи за 4 денови.^[338] Технички ова значи дека флотите составени од галии биле приморани да се движат во близина на крајбрежјето,^[334] и морале честопати да застануваат и на копно да собираат залихи и да ги одморат своите екипажи.^[339] Сето ова е добро запишано во при византиските поморски походи, од Велизаровиот поход против вандалите па сè до Критските походи од IX и X век. Од овие причини Никифор Уран ја опфаќа потребата од „мажи со точно познавање и искуство на море [...], чии ветришта предизвикуваат едрата да се набабрат и истите да се оддалечат од копното. Тие треба да ги знаат како скриените камења во морето, така и местат кои се плитки и земјата покрај која се плови, островите покрај кој се минува пристаништата како и растојанијата меѓу две пристаништа. Тие треба да ги знаат земјите и местата на кои може да се најде вода за залихи.“^[338]

Средновековните средоземни поморски воени дејствија биле по природа крајбрежни и водоземни, спроведини за да се заземат крајбрежни територии или острови, а не да се заземе или контролира одредена „морска површина“ како што се подразбира денес.^[340] Понатамошно, следејќи по напуштањето на ударни рамови, единственото „бродобијно“ оружје достапно пред употребата на барут и експлозивни гранати,^[341] морските борби станале, кажано со зборовите на Јован Приор, „понепредвидливи. Ниту една сила повеќе не можела да се надева со предност стекната со некое оружје или пак од вештината на екипажот.“^[342] Затоа не е за чудење што византиските и арапските упатства опфаќале внимателни тактики, со што предност се давало на зачувувањето на сопствената морнарица, и собирањето на добри информации, најчесто со употреба на шпиони кои се маскирале како трговци. Нагласувањето било на постигнување на тактичко изненадување, односно, да се избегне да се биде изненаден од непријателот. Идеално, битката требала да се одвива само тогаш кога се има осигурана надбројност или тактичка надмоќ.^[343][344] Важноста се ставала и на предвидување на непријателската тактика, и да се преземат соодветни контрадејства: Лав VI, на пример, искористил (Тактика, XIX.74–77) контратактика против арапите со нивните тешки и спори бродови (коумбарија), со малите и брзи возила (акатија, главно моноксила), на словените и русите.^[345]

За кампања, по составувањето на различни ескадрили и утврдени бази (аплектон) по должината на брегот, флотата се состои од главно тело, составено од воени бродови со весла, и бродови за снабдување (тулдон) од едрени пловила и преносни бродови со весла, кои ќе биле испратени назад во случај на битка.^[346] Борбената флота била поделена на ескадрили, и наредбите биле испраќани од брод на брод со помош на сигнални знамиња (камеалукија) и фенери.^[347]

Византиската флота ги одбива руските напади на Цариград во 941 година. Качувањето на бродовите и битките гради в гради го одредувале исходот на поморските битки во средниот век. Тука византиските дромони се прикажани како минуваат низ руските пловила и кршејќи ги нивните весла со нивните рамови.^[348]

При приближувањето или пак за времето на самата битка, критична била потребна добро оформена формација: доколку флотата западне во неред, бродовите ќе западнат во неможност да си пружат меѓусебна поддршка и тоа ќе доведе до пораз.^[349] Флотите кои не можеле да оддржат формација или пак не можеле да се подредат самите во соодветна контраформација (антипаратаксис) да му се спротивстават на непријателот, најчесто избегнувале да влезат во битка, или пак се повлекувале од биката.^[350][351] Тактичките маневри затоа биле наменети да ја нарушат непријателската формација,^[350] вклучувајќи и употреба на најразлични стратегии, како што било поделувањето на непријателските сили и изведувале заобиколни маневри (Тактика, XIX.36) против директни судири и се залага за употреба на стратешки игри.^[352] Според Лав VI (Тактика, XIX.52), полумесечина била стандардниот облик, при што сигналниот брод бил во центарот а тешките борбени бродови биле на роговите од формацијата, со цел да ги заобиколат непрјателите.^[353] Постои голем број на варијанти и други тактики и контратактики кои биле достапни и се користеле во зависност од условите.^[29]

Во моментот кога флотите биле доволно близу, започнувала размената на проектили, од запаливи проектили па до стрели и копја. Целта не била да се потопат противничките бродови, туку да се исцрпат ранковите на непријателските екипажи пред да се започне со качување на непријателските бродови, што всушност го определувало исходот.^[354] Еднаш кога ќе се намалела силата на непријателот значително, флотата се наближувала, бродовите се приближувале и се поврзувале меѓусебно со куќи, и војниците и горниот ред на веслачи се качувале на непријателскиот брод и се вклучувале во борба гради в гради.^[355]

Наоружување

Гранати и чички од Крит, од X и XII век

За разлика од бродовите во антиката, византиските и арапските бродови немале ударни овни, и основните средства за борба брод со брод биле истоварување и стрелање со проектили, како и употребата на запаливи материјали како што е течниот оган.^[211] Покрај страшната репутација на течниот оган, истиот бил делотворен под одредени услови, но не претставувал решително противбродско оружје, какво што бил ударниот овен во рацете на искусните екипажи.^[356]

Како и нивните римски претходници, византиските и муслиманските бродови биле опремени со мали катапултите (мангана) и балисти (токсобалиста) кои лансирале камења, стрели, копја, садови со течен оган или други запаливи течности, чички (триболои) и дури и садови полни со вар за да ги задушат непријателски сили, и како што царот Лав VI понекогаш неуверливо укажува, скорпии и змии (Тактика, XIX.61–65).^[357] Војниците и горниот ред на веслачи бил опремен со тежок оклоп како подготовка пред војувањето (Лав кон истите со браќа со името „катафракти“) и вооружени со оружја за блиска вборба како копја и мечеви, додека пак останатите морнари носеле поставени платнени елеци (неврика) за заштита и користеле лак и стрели како и самострели.^[358] Важноста на количината на проектилите за време на поморските борби може да се согледа од списокот на флотата при Критските походи во X век, кои споменуваат 10.000 чички, 50 лакови и 10.000 стрели, 20 рачни балисти со 200 стрели наречени миги („болви“) и 100 копја за секој дромон.^[359]

Од XII век па нанатаму, самострелот станувал се поупотребуван и поважен во средоземното војување, останувајќи најсмртоносно оружје сè до појавата на бродови целосно опремени со топови.^[360] Византијците нечесто го користеле оружјето, главно при опсади, иако неговата употреба е забележана во некои од поморските битки.^[361] Топовите биле во употреба при крајот на втората половина на 14 век, кои имале само неколку аартилериски парчиња за одбрана на ѕидините на Цариград. За разлика од венецијанците и џеновјаните, не постојат показатели дека византијците користеле топови на своите бродови.^[362]

Течен оган

Повеќе за оваа тема ќе најдете на: Течен оган.

Приказ за употреба на течниот оган ракописот на Јован Скилица

„Грчки оган“ нило името дадено од страна на западните Европејци на запаливата смеса користена од византијците, така наречен бидејќи западњаците ги сметале византијците за грци. Византијцита пак користеле различни описни имиња за смесата, но најчесто користено име било „течен оган“. Иако употребата на запаливи хемикалии од страна на византијците е посведочено уште од почетокот на VI век, смесата позната под името течен оган се верува дека била создадена во 673 година и се смета за дело на сирискиот инженер, именуван како Калиник.^[363] Најчесто користен метод за употреба бил да се испушти течноста низ голема бронзена цевка (сифон) на непријателските бродови.^[211] Алтернативно, можел истиот да се лансира во тегли од катапулти, се споменува и употреба на вртежни кранови (геранија) за истурање на запаливи течности на непријателските бродови.^[364]Вообичаено мешавината ќе биде складирана во загреани, под притисок буриња и подоцна испуштена низ цевката од неакков вид на пумпадодек пак оние кој ја управуваат цевката се заштитени зад големи метални штитови. Постоела и преносна верзија (хеиросифон), очигледно осмислен од страна на Лав VI, што на некој начин би бил директен аналог на современиот пламенофрлач.^[365] Начинот на производството на смесата бил чувана тајна, и неговите составни состојки се грубо нагаѓани и опишани од втори извори како што е на пример Ана Комнина, па така точниот состав е непознат до денес. Според начинот на дејствување, течниот оган бил многу сличен на напалм.^[211] Тогашните извори се мошне јасни дека пламенот не можел да се изгаси со вода, но истиот пловел и горел на површината на водата, со песок можел да се изгаси бидејќи се спречувал доводот на кислород, и неколку автори спомнуваат дека силна киселина или стара урина можеле да го изгасат, најверојатно под дејство на некоја хемиска реакција. Последователно, крзно или кожи потопени со киселина се користеле како заштита од течниот оган.^[366]

„Како што тој [царот] знаеше дека пижјаните се вешти во поморско војување и се плашел да се бори со нив, на праменот на секој брод тој имаше поставено глава од лав или некое друго копнено животно, направено од месинг или железо со отворена уста и подоцна позлатени, па самиот изглед бил застрашувачки. И огнот кој бил насочен против непријателот низ цевките кој излегувал од устата на ѕверовите, на начин кој наликувал како да лавовите и останатите слични чудовишта да го повраќале огнот.“

Од Алексијада дело на Ана Комнина, XI.10^[367]

Покрај на некој начин претераните записи на византиските автори, во никој случај не станува збор за „чудотворно оружје“, и не спречило некои сериозни порази.^[368][369] Занејќи го неговиот ограничен полупречник на дејствување, и потребата за мирно море и поволни ветришта, неговата употреба била ограничена.^[370] Сепак во погодни услови и против неподготвен непријател, неговата голема уништувачка моќ и психолошки удар се покажувале како одлучувачки, какви што биле случаите во судирите со киевските руси. Течниот оган се споменува и сè до XII век, но византијците не успеале да го искористат против Четвртата крстоносна војна, најверојатно поради губитокот на териториите од кои се снабдувале со потребните состојки (Кавказ и источното крајбрежје на Црното Море).^[371] Арапите исто така користеле свој сопствен „течен оган“ по 835 година, но не се знае дали ја користеле византиската формула, најверојатно добиена преку шпионажа или преку бегство на некој стратег Ефемиј во 827 година, или пак тие независно создале сопствена верзија на огнот.^[211] Трактат од XII век напишан од Марди ибн Али ел-Тарсуси за Саладин забележува употреба на верзија на течен оган, наречен „нафт“ (од нафта), кој користел како основа нафта, помешана со сулфур и различни смоли.^[372]

Улогата на морнарицата во византиската историја

Не е лесно да се процени важноста на византиската морнарица во историјата на царството. Од една страна, царството, низ неговото постоење, требала да одбрани долго крајбрежје, но и мал дел од внатрешноста. Треба да се напомене дека трговијата со бродови е секогаш најбрзиот и најевтиниот начин на транспорт, и најголеми градски и трговски центри во царството и воедно и поголемиот дел од плодното земјиште се во близина на морето.^[373] Знаејќи ја заканата од арапите од VII до X век, се зголемила потребата од силна флота. Морнарицата можно е да најважниот чиновник во одбраната на Цариград од двете арапски опсади, кои го спасиле царството. Но низ тој период, поморските дејства биле значајниот дел од византиските напори против арапите во игра на од грсбежи и контраграбежи кои продолжиле сè до крајот на X век.^[374]

Од друга страна, природата и ограничувањата на поморската технологија од тој период значело дека ниту византијците ниту пак нивните противници можеле да развијат вистинска таласократија.^[375] Флотите составени од галии биле ограничени на крајбрежни дејства, и не биле во можност да бидат целосно независни. Понатамошно, може да се забележи од наизменичните победи и порази на византиската морнарица против арапите, ниту една страна не успеала целосно да се стекне со предност. Иако византијците имале големи успеси, како што била ноќната победа на Назар во 880 година (една од неколкуте слини судири во средниот век), биле урамнотежени од подеднакво големи порази.^[376] Извештаите за бунтувања на веслачите во византиските флоти исто така покажува дека условите биле честопати далеку од идеални како што биле опишани во упатствата.^[377] Ако се земе предвид и традиционалната доминација на големите анадолски земјопоседници во повисоките воени и граѓански установи, сето ова укаќува на фактот, дека како и во Римското Царство, морнарицата, дури и во својот најголем зенит, сè уште се сметала како дел на копнените сили. Овој факт може целосно да се согледа од релативно ниските места кои ги имале адмиралите во царската хиерархија.^[378][379]

проЈасно може да се воочи дека со постепениот пад на византиската поморска моќ во X и XI век, кога била засенета од страна на италијанските градови држави, главно од Венеција и Џенова, било од големо долготрајно заначење за судбината на царството. Грабежот од Четвртата крстоносна војна, која ги урнала темелите на византиската држава, се должи делумно на целосната беспомошност на царството при одбраната на море.^[380] Овој процес бил започнат од самата Византија во IX век, кога италијанците биле ангажирани во голем број за да ја надомести својата немоќ на запад. Италијанските републики исто така заработувале од нивната улога како посредници во трговијата на царството со западните држави во Европа, маргинализирајќи ја византиската трговска флота, што пак довело до подоцнежен недостиг на потребни искусни византиски поморски екипажи.^[381] И како што италијанските републики, полека се оддалечувале од влијанието на Византија, започнале да си водат сопствена политика, и од крајот на XI век, тие од заштитници на царството станале нејзини изнудувачи и понекогаш и директни пљачкосувачи, со што на крајот Византија била доведена во финансиска и политичка зависност на нивните интереси.^[382] Отсуството на силан морнарицабило силно почувствувано од византијците во тој период, како што покажуваат и коментарите на Кекаумен. Силните и енергични цареви како Мануил Комнин а подоцна и Михаил VIII Палеолог, можеле да ја заживеат поморската моќ на Византија, но дури и по тешките загуби кои имги нанеле на венецијанците, тие само ги замениле со џеновјани и пизјани. Па на тој начин трговијата останала во рацете на Латините, и заработувачката продолжила да се извлекува од царството, и по нивната смрт нивните успеси брзо ги снемувало.^[268] По 1204 година, и со исклучок на владеењето на Михаил VIII, судбината на сега се помалат и помала Византија биле помалку или повеќе поврзани со менувањето на сојузите со италијанските поморски републики.^[383]

Кога би се гледал целиот тек на византиската историја, одржувањето на силата на морнарицата одбиску го отсликува богатството на царството. Токму овие случувања го навеле францускиот византист Луј Бреје да изјави: „Ерите на византиска доминација се во оној период кога имала контрола над морињата, и во моментот кога ја загубила контролта, започнал пресвртот.“^[384]

Наводи

1. Pseudo-Kodinos, Book of Offices, Bonn Ed. 1839, p. 28
2. „Other Byzantine flags shown in the "Book of All Kingdoms" (14th century)“. Flags of the World. Посетено на 2010-08-07.
3. Treadgold 1998, стр. 67.
4. Treadgold 1998, стр. 85.
5. Lewis & Runyan 1985, стр. 20.
6. Scafuri 2002, стр. 1.
7. Norwich 1990, стр. 48–49.
8. Casson 1991, стр. 213.
9. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 7.
10. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 8.
11. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 9.
12. MacGeorge 2002, стр. 306–307.
13. Norwich 1990, стр. 166.
14. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 10.
15. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 13.
16. Gardiner 2004, стр. 90.
17. Norwich 1990, стр. 207.
18. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 14.
19. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 14–15.
20. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 15.
21. Norwich 1990, стр. 77.
22. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 17–18.
23. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 19, 24.
24. Norwich 1990, стр. 259–297.
25. Campbell 1995, стр. 9–10.
26. Gardiner 2004, стр. 91.
27. Casson 1995, стр. 154.
28. Nicolle 1996, стр. 47.
29. Gardiner 2004, стр. 98.
30. Pryor 1988, стр. 62.
31. Nicolle 1996, стр. 87.
32. Turtledove 1982, стр. 53.
33. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 25.
34. Lewis & Runyan 1985, стр. 24.
35. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 26–27.
36. Treadgold 1998, стр. 72.
37. Lewis & Runyan 1985, стр. 27.
38. Norwich 1990, стр. 334.
39. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 28.
40. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 33.
41. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 29–30.
42. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 31.
43. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 31–32.
44. Norwich 1990, стр. 352–353.
45. Treadgold 1997, стр. 349.
46. Treadgold 1997, стр. 352.
47. Lewis & Runyan 1985, стр. 29.
48. Bashear, Suliman (1991), „Apocalyptic and Other Materials on Early Muslim-Byzantine Wars: A Review of Arabic Sources“, Journal of the Royal Asiatic Society, Cambridge University Press, 1 (2): 173–207, doi:10.1017/S1356186300000572, JSTOR 25182323
49. Mango 2002, стр. 141.
50. Runciman 1975, стр. 150.
51. Christides 1981, стр. 76.
52. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 41.
53. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 41–42.
54. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 45.
55. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 45–46.
56. Christides 1981, стр. 76–106.
57. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 46–47.
58. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 47.
59. Gardiner 2004, стр. 92.
60. Christides 1981, стр. 92.
61. Ibn Khaldūn & Rosenthal 1969, стр. 120.
62. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 48.
63. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 48–49.
64. Pryor 1988, стр. 102–105.
65. Lewis & Runyan 1985, стр. 30.
66. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 60.
67. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 50.
68. Jenkins 1987, стр. 183.
69. Treadgold 1997, стр. 534.
70. Jenkins 1987, стр. 192.
71. Runciman 1975, стр. 151.
72. MacCormick 2002, стр. 413.
73. Treadgold 1997, стр. 457.
74. Treadgold 1997, стр. 458.
75. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 62.
76. Scafuri 2002, стр. 49–50.
77. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 64–65.
78. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 65, 68.
79. Treadgold 1998, стр. 33.
80. MacCormick 2002, стр. 955.
81. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 65–66.
82. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 66.
83. Treadgold 1997, стр. 463–464.
84. Tougher 1997, стр. 185–186.
85. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 65.
86. Tougher 1997, стр. 186–188.
87. Christides 1981, стр. 82, 86–87.
88. Tougher 1997, стр. 191.
89. Christides 1981, стр. 93–94.
90. Norwich 1999, стр. 120.
91. Treadgold 1997, стр. 469–470.
92. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 63.
93. Christides 1981, стр. 94.
94. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 64.
95. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 72.
96. MacCormick 2002, стр. 414.
97. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 71.
98. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 74.
99. Gardiner 2004, стр. 93.
100. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 75.
101. Treadgold 1997, стр. 495.
102. Norwich 1999, стр. 195.
103. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 73.
104. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 75–76.
105. Treadgold 1997, стр. 509.
106. Kekaumenos & Tsoungarakis 1996, Strategikon of Kekaumenos, Ch. 87.
107. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 87–88.
108. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 76–77, 89.
109. Haldon 1999, стр. 90–91.
110. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 88.
111. Haldon 1999, стр. 91.
112. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 91–93.
113. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 94.
114. Bréhier 2000, стр. 335.
115. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 99.
116. Birkenmeier 2002, стр. 39.
117. Nicol 1992, стр. 55–58.
118. Nicol 1992, стр. 59–61.
119. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 100.
120. Nicol 1992, стр. 58.
121. Pryor 1988, стр. 113.
122. Haldon 1999, стр. 96.
123. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 109.
124. Nicolle 2005, стр. 69.
125. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 111.
126. Treadgold 1997, стр. 631.
127. Treadgold 1997, стр. 641.
128. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 106–107, 111–112.
129. Norwich 1996, стр. 98, 103.
130. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 113.
131. Treadgold 1997, стр. 643.
132. Phillips 2004, стр. 158.
133. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 112, 115.
134. Harris 2006, стр. 109.
135. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 116.
136. Magdalino 2002, стр. 97.
137. Lilie 1994, стр. 215.
138. Birkenmeier 2002, стр. 22.
139. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 121.
140. Harris 2006, стр. 128–130.
141. Norwich 1996, стр. 151.
142. Ahrweiler 1966, стр. 288–289.
143. Ahrweiler 1966, стр. 289–290.
144. Ahrweiler 1966, стр. 290–291.
145. Ahrweiler 1966, стр. 293–294.
146. Ahrweiler 1966, стр. 291–292.
147. Ahrweiler 1966, стр. 294–296.
148. Macrides 2007, стр. 168–169.
149. Bryer 1966, стр. 4–5.
150. Nicol 1992, стр. 166, 171.
151. Bartusis 1997, стр. 24.
152. Nicol 1992, стр. 171–172.
153. Bartusis 1997, стр. 39.
154. Lane 1973, стр. 76.
155. Geanakoplos 1959, стр. 127, 153–154.
156. Bartusis 1997, стр. 59.
157. Nicol 1993, стр. 59–60.
158. Ahrweiler 1966, стр. 374–376.
159. Laiou 1972, стр. 74–76, 114.
160. Nicol 1992, стр. 246.
161. Nicol 1993, стр. 158.
162. Laiou 1972, стр. 75.
163. Loenertz 1959, стр. 158–167.
164. Ahrweiler 1966, стр. 375–378.
165. Angelov 2007, стр. 175–176, 317.
166. Laiou 1972, стр. 115.
167. Ahrweiler 1966, стр. 380–381.
168. Laiou 1972, стр. 164–166.
169. Ahrweiler 1966, стр. 381–382.
170. Ahrweiler 1966, стр. 382.
171. Ahrweiler 1966, стр. 383.
172. Nicol 1993, стр. 171.
173. Ahrweiler 1966, стр. 383–384.
174. Ahrweiler 1966, стр. 384.
175. Nicol 1993, стр. 199.
176. Bréhier 2000, стр. 341.
177. Ahrweiler 1966, стр. 385.
178. Nicol 1993, стр. 220–221.
179. Bartusis 1997, стр. 98–99.
180. Ahrweiler 1966, стр. 386–387.
181. Bartusis 1997, стр. 219.
182. Ahrweiler 1966, стр. 382, 387.
183. Bartusis 1997, стр. 99.
184. Bartusis 1997, стр. 110.
185. Heath 1984, стр. 23.
186. Norwich 1996, стр. 376–377.
187. Setton 1978, стр. 18–19.
188. Nicolle 2005, стр. 45.
189. Bartusis 1997, стр. 132.
190. Nicolle 2005, стр. 53–56.
191. Cosentino 2008, стр. 578–583.
192. Treadgold 1997, стр. 19.
193. Lewis & Runyan 1985, стр. 4–8.
194. Ward-Perkins 2005, стр. 60.
195. MacGeorge 2002, стр. 307.
196. Haldon 1999, стр. 68.
197. Lewis & Runyan 1985, стр. 20–22.
198. Bréhier 2000, стр. 324–325.
199. Cosentino 2008, стр. 580.
200. Lewis & Runyan 1985, стр. 22.
201. Treadgold 1998, стр. 28.
202. Haldon 1999, стр. 78.
203. Ahrweiler 1966, стр. 22.
204. Treadgold 1997, стр. 315, 382.
205. Cosentino 2008, стр. 602.
206. Ahrweiler 1966, стр. 22–23.
207. Haldon 1999, стр. 74.
208. Treadgold 1998, стр. 73.
209. Ahrweiler 1966, стр. 24–25.
210. Ahrweiler 1966, стр. 31–35.
211. Gardiner 2004, стр. 99.
212. Ahrweiler 1966, стр. 73–74.
213. Ahrweiler 1966, стр. 33–34.
214. Ahrweiler 1966, стр. 50–51.
215. Haldon 1999, стр. 77.
216. Ahrweiler 1966, стр. 26–31.
217. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 32.
218. Ahrweiler 1966, стр. 82.
219. Kazhdan 1991, стр. 1127.
220. Ahrweiler 1966, стр. 82–83.
221. Ahrweiler 1966, стр. 76–79.
222. Ahrweiler 1966, стр. 79–81.
223. Ahrweiler 1966, стр. 64–65.
224. Treadgold 1998, стр. 76.
225. Kazhdan 1991, стр. 1836.
226. Ahrweiler 1966, стр. 83–85.
227. Treadgold 1997, стр. 383.
228. Treadgold 1997, стр. 427.
229. Ahrweiler 1966, стр. 83ff..
230. Kazhdan 1991, стр. 1122, 1250.
231. Treadgold 1997, стр. 433.
232. Ahrweiler 1966, стр. 85–89.
233. Ahrweiler 1966, стр. 95–96.
234. Treadgold 1998, стр. 104–105.
235. Treadgold 1997, стр. 145.
236. Treadgold 1997, стр. 277.
237. Treadgold 1997, стр. 412.
238. Treadgold 1997, стр. 576.
239. Treadgold 1997, стр. 843.
240. Casson 1991, стр. 188.
241. Pryor 1988, стр. 76.
242. Haldon 1999, стр. 267.
243. Makrypoulias 1995, стр. 154, 159.
244. Bréhier 2000, стр. 330–331.
245. MacCormick 2002, стр. 413–414.
246. Makrypoulias 1995, стр. 154–155.
247. Makrypoulias 1995, стр. 154–156.
248. Makrypoulias 1995, стр. 157–158.
249. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 266.
250. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 267.
251. Treadgold 1998, стр. 104.
252. Ahrweiler 1966, стр. 70.
253. Haldon 1999, стр. 119.
254. Heath 1984, стр. 20.
255. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 271, note 364.
256. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 393.
257. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 268.
258. Gardiner 2004, стр. 97.
259. Kazhdan 1991, стр. 1745.
260. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 275.
261. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 270–271.
262. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 273.
263. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 274.
264. Kazhdan 1991, стр. 1330.
265. Haldon 1999, стр. 144.
266. Magdalino 2002, стр. 234–235.
267. Magdalino 2002, стр. 233.
268. Lewis & Runyan 1985, стр. 37.
269. Macrides 2007, стр. 100–101.
270. Nicol 1993, стр. 16.
271. Ahrweiler 1966, стр. 405.
272. Bartusis 1997, стр. 44–45.
273. Nicol 1993, стр. 42.
274. Bartusis 1997, стр. 46.
275. Bartusis 1997, стр. 158.
276. Bartusis 1997, стр. 46–47.
277. Kazhdan 1991, стр. 1394.
278. Bartusis 1997, стр. 60.
279. Geanakoplos 1959, стр. 209–211.
280. Bréhier 2000, стр. 339.
281. Failler 2003, стр. 232–239.
282. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 123–125.
283. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 125–126.
284. Gardiner 2004, стр. 102.
285. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 166–169.
286. Delgado 2011, стр. 188–191.
287. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 127.
288. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 138–140.
289. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 145–147, 152.
290. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 134–135.
291. Casson 1995, стр. 243–245, Fig. 180–182.
292. Basch 2001, стр. 57–64.
293. Campbell 1995, стр. 8–11.
294. Pomey 2006, стр. 326–329.
295. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 153–159.
296. Basch 2001, стр. 64.
297. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 130–135.
298. Gardiner 2004, стр. 103–104.
299. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 232, 255, 276.
300. Makrypoulias 1995, стр. 164–165.
301. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 205, 291.
302. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 238.
303. Dolley 1948, стр. 52.
304. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 215.
305. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 203.
306. Haldon 1999, стр. 189.
307. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 282.
308. Gardiner 2004, стр. 104.
309. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 143–144.
310. Delgado 2011, стр. 190–191.
311. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 189–192, 372.
312. Casson 1995, стр. 149–150.
313. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 261–262.
314. Makrypoulias 1995, стр. 165.
315. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 190.
316. Makrypoulias 1995, стр. 159–161.
317. Pryor 2003, стр. 84.
318. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 284–286.
319. Gardiner 2004, стр. 108.
320. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 305.
321. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 307–308, 322–324.
322. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 166–169, 322–325, 449.
323. Makrypoulias 1995, стр. 168.
324. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 407–411.
325. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 413–415.
326. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 415–416.
327. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 418–419.
328. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 420.
329. Gardiner 2004, стр. 115.
330. Gardiner 2004, стр. 110–111.
331. Gardiner 2004, стр. 116, 123.
332. Gardiner 2004, стр. 123–124.
333. Andriopoulou, Vera; Kondyli, Fotini. „Ships on the Voyage from Constantinople to Venice“. The Syropoulos Project. The Institute of Archaeology and Antiquity of the University of Birmingham. Архивирано од изворникот на 2012-02-27. Посетено на 2009-03-09. Надворешна врска во |work= (help)
334. Pryor 1988, стр. 70.
335. Gardiner 2004, стр. 209.
336. Pryor 1988, стр. 71–77.
337. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 354, 356–357.
338. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 360.
339. Gardiner 2004, стр. 219–220.
340. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 388–389.
341. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 383.
342. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 387.
343. Christides 1981, стр. 79–80.
344. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 387–392.
345. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 513–515.
346. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 394–395.
347. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 396–399.
348. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 144.
349. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 399.
350. Pryor 2003, стр. 100.
351. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 399–400.
352. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 499.
353. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 505.
354. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 402.
355. Pryor 2003, стр. 102–104.
356. Pryor 2003, стр. 96.
357. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 509.
358. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 381.
359. Pryor 2003, стр. 102.
360. Dotson 2003, стр. 134.
361. Bartusis 1997, стр. 298–299, 331.
362. Heath & McBride 1995, стр. 19–21.
363. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 607–609.
364. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 378–379.
365. Gardiner 2004, стр. 105.
366. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 617.
367. Dawes 1928, стр. 292.
368. Pryor 2003, стр. 97.
369. Christides 1984, стр. 64.
370. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 384.
371. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 630–631.
372. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 610–611.
373. Mango 2002, стр. 197.
374. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 386.
375. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 388–390.
376. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 385.
377. Pryor & Jeffreys 2006, стр. 385–386.
378. Pryor 2003, стр. 103–104.
379. Runciman 1975, стр. 149.
380. Lewis & Runyan 1985, стр. 38–39.
381. Scafuri 2002, стр. 58–59, 61–63.
382. Lane 1973, стр. 34.
383. Bartusis 1997, стр. 10.
384. Bréhier, Louis (1949), „La marine de Byzance du VIII^e au XI^e siècle“, Byzantion, 19., cited in Scafuri 2002, стр. 2

Литература

„Византиска морнарица“ на Ризницата ?

• Ahrweiler, Hélène (1966), Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe–XVe siècles (француски), Presses Universitaires de France
• Angelov, Dimiter (2007), Imperial ideology and political thought in Byzantium, 1204–1330, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-85703-1
• Bartusis, Mark C. (1997), The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204–1453, University of Pennsylvania Press, ISBN 0-8122-1620-2
• Basch, Lucien (2001), „La voile latine, son origine, son évolution et ses parentés arabes“, Во Tzalas, H. (уред.), Tropis VI, 6th International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Lamia 1996 proceedings (француски), Athens: Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition, стр. 55–85
• Bibicou, Helène, „Problèmes de la marine byzantine“, Annales. Économies, Sociétés, Civilisations (француски), 13 (2): 327–338, doi:10.3406/ahess.1958.2743
• Birkenmeier, John W. (2002), The Development of the Komnenian Army: 1081–1180, BRILL, ISBN 90-04-11710-5
• Bréhier, Louis (2000), Les institutions de l'empire byzantin (француски), Paris: Albin Michel, ISBN 978-2-226-04722-9
• Bryer, Anthony Applemore Mornington (1966), „Shipping in the empire of Trebizond“, The Marriner's Mirror – Journal for the Society of Nautical Research, 52: 3–12, doi:10.1080/00253359.1966.10659307
• Campbell, I.C. (1995), „The Lateen Sail in World History“ (PDF), Journal of World History, 6 (1): 1–23, Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-08-04, Посетено на 2015-08-03
• Casson, Lionel (1991), The Ancient Mariners: Seafarers and Sea Fighters of the Mediterranean in Ancient Times, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-01477-7
• Casson, Lionel (1995), Ships and Seamanship in the Ancient World, Johns Hopkins University Press, ISBN 0-8018-5130-0
• Christides, Vassilios (1981), „The Raids of the Moslems of Crete in the Aegean Sea: Piracy and Conquest“, Byzantion, 51: 76–111
• Christides, Vassilios (1984), The Conquest of Crete by the Arabs (ca. 824): A Turning Point in the Struggle between Byzantium and Islam, Academy of Athens, OCLC 14344967
• Christides, Vassilios (1995), „Byzantine Dromon and Arab Shini: The Development of the Average Byzantine and Arab Warships and the Problem of the Number and Function of the Oarsmen“, Tropis III, 3rd International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Athens 1989 proceedings (PDF), Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition, стр. 111–122, Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-03-06, Посетено на 2015-08-03
• Christides, Vassilios (1997), „Military Intelligence in Arabo-Byzantine Naval Warfare“, Во Tsiknakis, K. (уред.), Byzantium at War (9th–12th c.) (PDF), National Hellenic Research Foundation – Centre for Byzantine Research, стр. 269–281, ISBN 960-371-001-6, Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-07-25, Посетено на 2015-08-03
• Cosentino, Salvatore (2008), „Constans II and the Byzantine navy“, Byzantinische Zeitschrift, 100 (2): 577–603, doi:10.1515/BYZS.2008.577, ISSN 0007-7704^{[мртва врска]}
• Dawes, Elizabeth A., уред. (1928), The Alexiad, London: Routledge & Kegan Paul, Архивирано од изворникот на 2014-08-14, Посетено на 2015-08-03
• Delgado, James P (2011), „Ships on Land“, Во Catsambis, Alexis; Ford, Ben; Hamilton, Donny L. (уред.), The Oxford Handbook of Maritime Archaeology, Oxford University Press, стр. 182–191, ISBN 978-0-19-537517-6
• Dolley, R. H. (1948), „The Warships of the Later Roman Empire“, The Journal of Roman Studies, Society for the Promotion of Roman Studies, 38: 47–53, doi:10.2307/298170, JSTOR 298170
• Dolley, R. H. (1953), „Naval tactics in the heyday of Byzantine thalassocracy“, Atti dell' VIII Congresso internazionale di Studi bizantini, Rome, I: 324–339
• Dotson, John (2003), „Venice, Genoa and Control of the Seas in the Thirteenth and Fourteenth Centuries“, Во Hattendorf, John B.; Unger, Richard W. (уред.), War at Sea in the Middle Ages and the Renaissance, Boydell Press, стр. 109–136, ISBN 0-85115-903-6
• Failler, Albert (2003), „L'inscription de l'amiral dans la liste des dignités palatines“, Revue des études byzantines (француски), 61: 229–239, doi:10.3406/rebyz.2003.2279, Посетено на 29 May 2011
• Friedman, Zaraza; Zoroglu, Levent (2006), „Kelenderis Ship—Square or Lateen Sail?“, The International Journal of Nautical Archaeology, 35 (1): 108–116, doi:10.1111/j.1095-9270.2006.00091.x
• Gardiner, Robert, уред. (2004), The Age of the Galley: Mediterranean Oared Vessels since pre-Classical Times, Conway Maritime Press, ISBN 978-0-85177-955-3
• Geanakoplos, Deno John (1959), Emperor Michael Palaeologus and the West, 1258–1282: A Study in Byzantine-Latin Relations, Harvard University Press
• Guilland, Rodolphe (1951), „Études de titulature et de prosopographie Byzantines: les chefs de la Marine Byzantine: Drongaire de la flotte, Grand Drongaire de la flotte, Duc de la flotte, Mégaduc“, Byzantinische Zeitschrift (француски), 44: 212–240
• Haldon, John F. (1999), Warfare, State and Society in the Byzantine world, 565–1204, Routledge, ISBN 1-85728-494-1
• Harris, Jonathan (2006), Byzantium and The Crusades, Hambledon & London, ISBN 978-1-85285-501-7
• Heath, Ian (1984), Armies of the Middle Ages, Volume 2: The Ottoman Empire, Eastern Europe and the Near East, 1300–1500, Wargames Research Group
• Heath, Ian; McBride, Angus (1995), Byzantine Armies: AD 1118–1461, Osprey Publishing, ISBN 978-1-85532-347-6
• Ibn Khaldūn; Rosenthal, Franz (Ed. & Transl.) (1969), The Muqaddimah: An Introduction to History, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-01754-9
• Jenkins, Romilly (1987), Byzantium: The Imperial Centuries, AD 610–1071, University of Toronto Press, ISBN 0-8020-6667-4
• Kekaumenos; Tsoungarakis, Dimitris (Ed. & Transl.) (1996), Στρατηγικὸν, Athens: Kanakis Editions, стр. 268–273, ISBN 960-7420-25-X
• Kazhdan, Alexander, уред. (1991), The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504652-6
• Kollias, Taxiarchis G. (1999), „Die byzantinische Kriegsmarine. Ihre Bedeutung im Verteidigungssystem von Byzanz“, Во Chrysos, Evangelos K. (уред.), Griechenland und das Meer. Beiträge eines Symposions in Frankfurt im Dezember 1996 (германски), Mannheim, стр. 133–140
• Laiou, Angeliki E. (1972), Constantinople and the Latins: The Foreign Policy of Andronicus II, 1282–1328, Harvard University Press, ISBN 0-674-16535-7
• Lane, Frederic Chapin (1973), Venice, a Maritime Republic: A Maritime Republic, Jons Hopkins University Press, ISBN 978-0-8018-1460-0
• Lewis, Archibald Ross; Runyan, Timothy J. (1985), European Naval and Maritime History, 300–1500, Indiana University Press, ISBN 0-253-20573-5
• Loenertz, Raymond-Jérôme (1959), „Notes d'histoire et de chronologie byzantines“, Revue des études byzantines (француски), 17: 158–167, doi:10.3406/rebyz.1959.1204
• MacCormick, Michael (2002), Origins of the European Economy: Communications and Commerce, A.D. 300–900, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-66102-7
• MacGeorge, Penny (2002), „Appendix: Naval Power in the Fifth Century“, Late Roman Warlords, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-925244-2
• Macrides, Ruth (2007), George Akropolites: The History – Introduction, Translation and Commentary, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-921067-1
• Magdalino, Paul (2002), The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180, Cambridge University Press, ISBN 0-521-52653-1
• Makrypoulias, Christos G. (1995), „The Navy in the Works of Constantine Porphyrogenitus“, Graeco-Arabica, Athens (6): 152–171
• Makris, George (2002), „Ships“, Во Laiou, Angeliki E. (уред.), The Economic History of Byzantium from the Seventh through the Fifteenth Century, Dumbarton Oaks, стр. 91–100, ISBN 0-88402-288-9
• Mango, Cyril (2002), The Oxford History of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 0-19-814098-3
• Michalopoulos, Dimitris; Milanos, Antonis (1994), Ελληνικά Πλοία του Μεσαίωνα ("Greek Vessels of the Middle Ages") (грчки), Evropi, ISBN 960-253-028-6
• Nicol, Donald MacGillivray (1992), Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations, Cambridge University Press, ISBN 0-521-42894-7
• Nicol, Donald MacGillivray (1993), The Last Centuries of Byzantium, 1261–1453, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-43991-6
• Nicolle, David (1996), Medieval Warfare Source Book: Christian Europe and its Neighbours, Brockhampton Press, ISBN 1-86019-861-9
• Nicolle, David (2005), Constantinople 1453: The End of Byzantium, Praeger Publishers, ISBN 978-0-275-98856-2
• Norwich, John Julius (1990), Byzantium: The Early Centuries, Penguin Books, ISBN 978-0-14-011447-8
• Norwich, John Julius (1996), Byzantium: The Decline and Fall, Penguin Books, ISBN 978-0-14-011449-2
• Norwich, John Julius (1999), Byzantium: The Apogee, Penguin Books, ISBN 978-0-14-011448-5
• Pomey, Patrice (2006), „The Kelenderis Ship: A Lateen Sail“, The International Journal of Nautical Archaeology, 35 (2): 326–329, doi:10.1111/j.1095-9270.2006.00111.x
• Phillips, Jonathan (2004), The Fourth Crusade and the sack of Constantinople, Viking, ISBN 978-0-14-303590-9
• Pryor, John H. (1988), Geography, Technology, and War: Studies in the Maritime History of the Mediterranean, 649–1571, Cambridge University Press, ISBN 0-521-42892-0
• Pryor, John H. (2003), „Byzantium and the Sea: Byzantine Fleets and the History of the Empire in the Age of the Macedonian Emperors, c. 900–1025 CE“, Во Hattendorf, John B.; Unger, Richard W. (уред.), War at Sea in the Middle Ages and the Renaissance, Boydell Press, стр. 83–104, ISBN 0-85115-903-6
• Pryor, John H.; Jeffreys, Elizabeth M. (2006), The Age of the ΔΡΟΜΩΝ: The Byzantine Navy ca. 500–1204, Brill Academic Publishers, ISBN 978-90-04-15197-0
• Runciman, Steven (1975), Byzantine Civilisation, Taylor & Francis, ISBN 978-0-416-70380-1
• Scafuri, Michael P. (2002), Byzantine Naval Power and Trade: The Collapse of the Western Frontier (PDF), Texas A & M University
• Setton, Kenneth M. (1978), The Papacy and the Levant (1204–1571), Volume II: The Fifteenth Century, DIANE Publishing, ISBN 0-87169-127-2
• Tougher, Shaun (1997), The Reign of Leo VI (886–912): Politics and People, BRILL, ISBN 90-04-09777-5
• Treadgold, Warren T. (1997), A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, ISBN 0-8047-2630-2
• Treadgold, Warren T. (1998), Byzantium and Its Army, 284–1081, Stanford University Press, ISBN 0-8047-3163-2
• Turtledove, Harry, уред. (1982), The chronicle of Theophanes: an English translation of anni mundi 6095–6305 (A.D. 602–813), University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-1128-3
• Lilie, Ralph-Johannes (1994), Byzantium and the Crusader States: 1096–1204, Oxford University Press, USA, ISBN 0-19-820407-8
• Ward-Perkins, Bryan (2005), The fall of Rome and the end of civilization, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-280728-1

Статијата „Византиска морнарица“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).