Лидија

Лидија (Лидиски:𐤮𐤱𐤠𐤭𐤣𐤠, Śfarda; арамејски: Lydia; грчки: Λυδία, Lȳdíā; турски: Lidya) ― древно кралство од железното време во западниот дел од Мала Азија кое се наоѓало источно од античка Јонија, односно во денешните турски покраини Ушак, Маниса и средишниот дел од Измир. Жителите од ова кралство биле познати како Лидијци и зборувале лидиски јазик, дел од анадолската гранка од семејството на индоевропски јазици. Главен град на Лидија бил Сард.^[1]

Лидија (𐤮𐤱𐤠𐤭𐤣𐤠)
Древен регион и држава во Анадолија
Гимназиски комплекс во Сард, главниот град на Лидија
Местоположба	Западна Анадолија, Салихли, Маниса, Турција
Државата постоела	1200–546 г.п.н.е.
Јазик	Лидиски
Главен град	Сард (денешен Сарт во Маниса, Турција)
Позначајни владетели	Гиг, Крез
Персиски сатрап	Лидија
Римска провинција	Азија, Лидија

Кралството Лидија постоело од околу 1200 г.п.н.е. до 546 г.п.н.е. Во текот на VII век п.н.е., кралството зафаќало најголема територија и ја покривала цела западна Анадолија. Во 546 г.п.н.е., Лидија станала провинција на Ахеменидското Персиско Царство, позната како Лидиски Сатрап или Спарда на староперсиски. Во 133 г.п.н.е., таа станала дел од римската провинција Азија.

Лидиските сребрени монети се меѓу најстарите досега пронајдени монети и датираат од околу VII век п.н.е.^[2][3]

Дефинирање на Лидија

Храмот на Артемида во Сард .

Синагога во Сард

Ендонимот Śfard (името со кое Лидијците се нарекувале себеси) е напишан на двојазичните и тријазичните записи вклесани во камен од Ахеменидското Царство: сатрапијата Спарда (стар персиски), Сапарда, вавилонски Сапарду, еламитски Ишбарда, хебрејскиסְפָרַד ʃˈfarˌɛd].^[4] Името се поврзува со Сард, главен град на кралот Гигес, изграден во текот на 7 век п.н.е. Хетон од Корика (во Цветот на историјата од истокот) Лидија ја нарекува под името Киситан.

Во текот на 15-14 век п.н.е. територијата на Лидиското Кралство била дел од кралството Арзава. Сепак, лидискиот јазик обично не е категоризиран како дел од лувичката подгрупа, за разлика од другите блиски анадолски јазици лувиски, кариски и ликиски.^[5]

Портрет на Крез, последниот крал на Лидија, атичка црвена амфора, насликана околу. 500–490 г.п.н.е.

Триполи на Меандер бил антички лидиски град во денешна Турција.

Географија

Границите на Древна Лидија се менувале низ вековите. Прво се граничела со Мизија, Карија, Фригија и крајбрежниот дел од Јонија. Подоцна, Алијат и Крез територијално ја прошириле Лидија, која, со главен град Сард, ја зафаќала цела Мала Азија западно од реката Халис, освен Ликија. По персиското освојување, реката Мендерес се сметала за нејзина јужна граница, а за време на царското римско време Лидија ја зафаќала територијата меѓу Мизија и Карија од една страна и Фригија и Егејско Море од друга страна.

Јазик

Лидискиот јазик бил индоевропски јазик ^[6] во семејството на анадолски јазици, поврзан со лувискиот ^[7] и хетитскиот. Поради фрагментираноста на достапните извори за него, значењата на многу зборови се непознати, но утврден е значителен дел од неговата граматика. Како и другите анадолски јазици, тој се одликувал со честа употреба на префикси и граматички честички за поврзување на клаузули.^[8] Лидискиот, исто така, претрпел обемна синкопација, што довело до појава на многу групи на согласки нетипични за повеќето индоевропски јазици. Лидискиот јазик изумрел во текот на 1 век п.н.е.

Историја

Рана историја: Мејонија и Лидија

Лидија се развила по падот на Хетитското Царство во 12 век п.н.е. За време на Хетитите, регионот бил нарекуван Арзава. Според грчки извор, првобитно име на Лидиското Кралство било Мајонија (Μαιονία), или Меонија: Хомер (Илијада II. 865; т. 43, xi. 431) жителите на Лидија ги нарекува Мајонци (Μαίονες). Хомер нивниот главен град го нарекува не како Сард, туку како Хајд (Илијада xx. 385); Хајд можеби било името на областа во која се наоѓал Сард.^[9] Подоцна, Херодот (Истории i. 7) додава дека „Мејонците“ биле преименувани во Лидијци по нивниот крал Лид (Λυδός), син на Атис, за време на митската епоха која ѝ претходела на династијата Хераклеиди. Хебрејскиот термин за Лидијците, Lûḏîm (לודים), кој може да се најде во Книгата на Еремија (46.9), исто така се смета дека (почнувајќи од Јосиф Флавиј) е изведен од Луд, син на Сем;^[10] сепак, Иполит Римски (234 н.е.) понудил алтернативно мислење дека Лидијците потекнуваат од Лудим, син на Мизраим. Во библиските времиња, лидиските воини биле познати стрелци.

Во грчката митологија

За лидиската митологија не се знае речиси ништо, а нивните пишани документи и ритуали се изгубени поради отсуството на споменици или археолошки наоѓалишта со обемни натписи; затоа митовите за Лидија претежно се од грчката митологија^{[се бара извор]}

Според грчката митологија, Тантал бил исконски владетел на митската Лидија. Неговата ќерка Ниоба се омажила со тебанскиот крал Амфион; така Лидија се поврзала со Теба во Грција. Преку Пелопс лозата на Тантал била дел од втората династија на Микена.

Реката Пактол, од која Лидија добивала електрум, легура на сребро и злато.

Лидија го усвоила и симболот со двојна секира, кој исто така се појавува во микенската цивилизација.^[11] Омфала, ќерка на реката Јардан, била кралица на Лидија; неа требало одредено време да ѝ служи Херакле. Неговите авантури во Лидија се авантури на јунак во туѓа земја: за време на неговиот престој Херакле ги поробил Итоните; го убил Силеј, кој ги принудувал минувачите да му го копаат лозјето; ја убил змијата на реката Сангариј (која на небото се појавува како соѕвездието Змијоносец)^[12] и ги заробил симиските измамници, Церкопите. Според преданијата Херакле имал барем еден син со Омфала или со робинка; Херодот (Истории i. 7) вели дека тоа бил Алкеј кој ја започнал лидиската династија Хераклеиди која завршила по смртта на Кандаул о. 687 г.п.н.е. Диодор Сицилиски (4.31.8) и Овидиј (Хероиди 9.54) споменуваат син наречен Лам, Аполодор (Библиотека 2.7.8) го дава името Агелај, а Павзаниј (2.21.3) го именува Тирсен како син на Херакле со „ Лидијка“. Сите тие укажуваат на лидиска династија која потекнува од Херакле. Херодот (1.7) се повикува на Хераклидската династија на кралеви кои владееле со Лидија, но можеби не потекнувале од Омфала. Тој исто така ја споменува (1.94) легендата дека етрурската цивилизација била основана од колонисти од Лидија предводени од Тирен, брат на Лид. Дионисиј од Халикарнас бил скептичен за оваа приказна, затоа што етрурскиот јазик и обичаите биле сосема различни од оние на Лидијците. Освен тоа, приказната за „лидиско“ потекло на Етрурците не му била позната на Ксант од Лидија, авторитет за историјата на Лидијците.^[13]

Подоцнежните хронолози го занемариле пишувањето на Херодот дека Агрон бил прв Хераклид кој станал крал и во нивната листа на кралеви на Лидија ги вклучуваат неговите непосредни предци Алкеј, Бел и Нин. Страбон (5.2.2) го именува Атис, татко на Лид и Тирен, како син на Херакле и Омфала, но тоа е во спротивност со скоро сите други записи кои ги именуваат Атис, Лид и Тирен меѓу пред-Хераклидските кралеви и принцови на Лидија. Според преданијата, златото во реката Пактол, кои биле извор на огромното богатство на Крез (последниот крал на Лидија), било оставено таму кога легендарниот крал Мида од Фригија го измил „мидиевиот допир“ во нејзините води. Во трагедијата од Еврипид „Бахки“, Дионис, додека на себе има човечка маска, изјавува дека негова земја е Лидија.^[14]

Први кованици

Лидиска монета од електрум од почетокот на 6 век п.н.е.(деноминирана на една третина статер).

Според Херодот, Лидијците биле први луѓе кои користеле златни и сребрени монети и први кои основале продавници за малопродажба на постојани локации.^[15] Меѓутоа, не е познато дали Херодот сакал да каже дека Лидијците биле првите кои користеле монети од чисто злато и чисто сребро или воопшто првите монети од благородни метали.^[16] И покрај оваа двосмисленост, оваа изјава на Херодот е еден од доказите кои најчесто се наведуваат за поткрепа на аргументот дека Лидијците го измислиле ковањето монети, барем на Запад, иако првите монети (за време на Алјат I, владеел околу 591 -560 г.п.н.е.) не биле ниту златни ниту сребрени, туку од легура од двата метала наречена електрум.^[17]

Од кога потекнуваат овие први ковани монети е една од најчесто дебатираните теми за античката нумизматика,^[18] и временскиот период се движи од 700 г.п.н.е. до 550 г.п.н.е., но најчесто е мислењето дека биле ковани за време или непосредно пред почетокот на владеењето. на кралот Алијат.^[19][20] Првите монети биле изработени од електрум, природна легура на злато и сребро, но на која Лидијците ѝ додавале сребро и бакар.^[21]   Крез (владеел околу 560 -.546 г.п.н.е.) се смета дека располагал со големо богатство. Крез издавал Крезиди, први вистински златници со стандардизирана чистота за општа циркулација, и првиот биметалистики монетарен систем во светот околу 550 г.п.н.е.

Требало да помине извесно време пред античките монети да се користат за трговија. Дури и монетите од електрум со најмала деноминација, можеби биле вредни за околу еден ден егзистенција и би биле премногу вредни за да се купи леб.^[22]

Сард бил познат како прекрасен град. Околу 550 п.н.е., во близина на почетокот на неговото владеење, Крез платил за изградба на храмот на Артемида во Ефес, кој станал едно од седумте чуда на античкиот свет. Крез бил поразен во битка од Кир II од Персија во 546 п.н.е., при што лидиското кралство ја изгубило својата автономија и станало персиска сатрапија.

Автохтони династии

Според Херодот, со Лидија, од вториот милениум п.н.е. до 546 г.п.н.е., управувале три династии. Првите две династии се легендарни, а третата е историска. Херодот споменува три рани мејонски кралеви: Ман, неговиот син Атис и неговиот внук Лид. ^[23] Земјата и народот своето име го добиле по Лид. Еден од неговите потомци бил Јардан, со кого Херакле во еден период бил на служба. Херакле имал афера со една од робинките на Јардан, а нивниот син Алкеј бил родоначалник на лидиските Хераклиди. ^[23]

Хераклеидите владееле со Мејонците; Херодот пишува дека тие владееле низ 22 генерации и вкупно 505 години од околу 1192 г.п.н.е. Првиот хераклидски крал бил Агрон, правнук на Алкеј.^[23] Него го наследиле 19 Хераклидски кралеви, со непознати имиња, сите наследувања биле од татко на син.^[23] Во 8 век п.н.е., Мелес станал 21-виот и претпоследниот хераклидски крал, а последен бил неговиот син Кандаул (починал околу 687 г. п.н.е.).^{[23] [24]}

Мермнадско Царство

Таблица ог Гиг, Британски музеј

Гиг

Достапните историски докази наведуваат дека Кандаул бил соборен од човек по име Гигес, за чие потекло ништо не се знае освен она што го навел Херодот дека тој бил син на човек по име Даскил.^[25] На Гиг во државниот удар против Кандаул му помогнал карискиот принц од Миласа по име Арселис,^{[26] [25]} и затоа се претпоставува дека Мермнадската династија на Гиг имала добри односи со кариските аристократи. Доаѓањето на Гиг на власт се случил за време на превирања по инвазијата на Кимеријците, номадски народ од Понтската Степа кој ја нападнал Западна Азија, и кој околу 675 г.п.н.е. ја уништил претходната голема сила во Анадолија, кралството Фригија.^[27]

Гиг го искористил вакуумот на моќ кој настанал по кимериските напади за да го консолидира своето кралство и да го направи воена сила. Тој стапил во контакт со новоасирскиот двор и во Ниневија пратил делегати за да побараат помош против кимериските напади,^[28] и ги нападнал Јонските градови Милет, Смирна и Колофон. ^[27] Сојузот на Гиг со кариските династии му овозможиле да мобилизира кариски и јонски војници и ги пратил да му помогнат на египетскиот крал Псамтик I од градот Саис, со кого воспоставил контакти околу 662 година г.п.н.е. Со помош на овие војници, Псамтик I го обединил Египет под своја власт, откако претходно ги елиминирал единаесетте други кралеви со кои заедно владеел со Долен Египет.^{[26] [28][29] [25]}

Во 644 г.п.н.е., Лидија се соочила со трет напад од Кимеријците, предводени од нивниот крал Лигдам. Лидијците овој пат биле поразени, Сард бил освоен, а Гиг бил убиен.^[29][28]

Ардис и Садјатес

Ардис, син на Гиг, станал нов крал на Лидија и тој ја продолжил дипломатската активност со Асирија, а исто така требало да се соочи со Кимерите.^[29][28] Ардис го нападнал јонскиот град Милет и успеал да го заземе градот Приена, по што Приена ќе остане под директна власт на лидиското кралство до неговото пропаѓање.^[30]

Владеењето на Ардис било краткотрајно,^[31] и во 637 г.п.н.е., односно во седмата година од владеењето на Ардис, тракиското племе Трери го преминало Босфор и ја нападнало Анадолија.^[32] На чело на Трерите бил кралот Коб. Тој бил во сојуз со Кимеријците и Ликијците и заедно ја нападнале Лидија.^[28] Откако успеале да ги поразат Лидијците, тие по втор пат го ограбиле лидискиот главен град Сард, освен неговата тврдина. Најверојатно Ардис бил убиен за време на овој кимериски напад.^[31][33]

Ардис бил наследен од неговиот син Садјатес, кој владеел уште пократко.^[31] Садјатес умрел во 635 г.п.н.е., и можно е, како и неговиот дедо Гиг, а можеби и неговиот татко Ардис, да умрел во битка со Кимеријците.^[31]

Алијат

Среде екстремни превирања, Садјатес бил наследен во 635 п.н.е. од неговиот син Алијат, кој од Лидија направил моќно кралство.^{[23] [31]}

Откако Алијат дошол на власт, добил одобрување од Асирците^[34] за Скитите на чело со нивниот крал Мадиј и во сојуз со Лидијците,^[32] за влезат во Анадолија. Заедно ги протерале Трерите од Мала Азија и ги поразиле Кимерите, така што тие веќе не претставувале закана за Лидија. Скитите, пак, ја прошириле својата територија во Средна Анадолија,^[35] додека во 590-тите п.н.е. не биле протерани од Медијците кои дошле од Западна Азија.^[28] Овој конечен пораз на Кимеријците бил извршен од здружените сили на Мадиј, на кого Страбон му припишува заслуга за протерувањето на Трерите и Кимерите од Мала Азија, и на Алијат, за кои Херодот од Халикарнас и Полиен тврдат дека конечно ги победил Кимерите.^{[36] [37]}

Гробницата на Алијат

Алијат ги проширил границите на Лидија на исток сѐ до Фригија. Потоа, Алијат ја продолжил својата експанзионистичка политика на исток и завладеал со сите народи западно од реката Халис. Херодот пишува дека наследникот на Алијат, Крез, владеел со Лидијците, Фригијците, Мизијците, Мариандините, Халибите, Пафлагонците, Тинијците и Битите, Тракијците, Каријците, Јонците, Доријците, Еолците и Памфилијанците и многу е веројатно дека дел од овие народи претходно биле покорени од Алијат, а не е невозможно Лидијците да ја потчинеле Ликија, имајќи предвид дека ликискиот брег бил важен за Лидијците затоа што бил блиску до трговски пат кој ги поврзувал егејскиот регион, Левант и Кипар.^[38][39]

Кралската могила Бин Тепе (гроб на Алијат, татко на Крез), Лидија, 6 век п.н.е.

Крез на клада. Страна А од атичка црвена амфора, ок. 500–490 п.н.е

Границите на Лидија за време на владеењето на Крез

Поради освојувањата на Алијат на исток Лидиското Царство во 590-тите п.н.е. влегло во судар со Медијците.^[40] Во 590 г.п.н.е. избувнала војна помеѓу Медијското и Лидиското Царство која се водела во источна Анадолија и траела 5 години. Во 585 п.н.е. за време на битка (Битка на затемнувањето) меѓу лидиските и медиските војски имало затемнување на сонцето, двете страни ова го протолкувале како лош предзнак и ја завршиле војната. Вавилонскиот крал Навуходонозор II и кралот Синез од Киликија биле посредници во мировниот договор, а кој бил запечатен со бракот на синот од медискиот крал Кјаксар Астијаг со ќерката на Алијат, Аренида, и можната венчавка на ќерката на Кјаксар или со Алијат или со неговиот син Крез.^{[32] [41][42]}

Крез

Алијат починал во 585 г.п.н.е.,^[31] а во Лидија имало борба за престолот меѓу неговиот син Панталеон, роден од Гркинка, и неговиот друг син Крез, роден од Кариска благородничка. Крез го наследил престолот.^[25]

Крез ја ставил Карија под директна контрола на Лидиското Царство, потоа ги потчинил цела копнена Јонија, Еолија и Дорија, но се откажал од своите планови за освојување на грчките градови-држави на островите во Егејско Море. Наместо да ги освојува, тој со нив склучил договор за пријателство, што му помогнало да земе дел од исплатливата трговија меѓу егејските градови-држави со Наукратис воЕгипет.^[43] Според Херодот, Крез владеел со сите народи западно од реката Хал, иако вистинската граница на неговото кралство била многу подалеку на исток од Хал, на неодредена точка во источна Анадолија.^{[32] [41][39][42]}

Крез ги продолжил пријателските односи со Медијците. За време на владеењето на Крез, Лидија ги продолжила своите добри односи со египетското кралство Саит (кои ги започнал Гиг), подоцна управувано од фараонот Амасис II.^[38] Крез, исто така, воспоставил трговски и дипломатски односи со кралот Набонид од Нововавилонското Царство,^[38] и уште повеќе ги зајакнал односите со грчките градови-држави на европскиот континент преку воспоставување односи со Спарта.

Во 550 п.н.е., шурата на Крез, медискиот крал Астијаг, бил соборен престолот од неговиот сопствен внук, персискиот крал Кир Велики. Крез на ова одговорил со напад на Птерија, главен град на фригиската држава која во тоа време ѝ била вазал на Лидија. Се смета дека Крез ја нападнал Фригила затоа што таа можеби се обидела да ја објави својата верност кон новата персиска империја на Кир. Кир за возврат ја нападнал Кападокија. Тој ги победил Лидијците во битката кај Птерија, и уште еднаш кај Тимбра. Конечно, ја опседнал и ја зазел лидиската престолнина Сард, со што се ставило крај на владеењето на династијата Мермнад и на Лидиското Царство. Лидија никогаш повеќе не станала независна држава, а нејзината територија со текот на времето била освојувана од многу царства.^[38]

Иако, најчесто како година за одигрување на битките кај Птерија и Тимбра и падот на Лидиското Царство обично се зема 547 г.п.н.е.,^[44] од понови проценки се заклучило дека извештајот на Херодот за падот на Лидија не е хронолошки веродостоен; ова значи дека моментално нема начини за одредување на точната година на крајот на Лидиското Кралство; теоретски, настанот можеби се случил дури по падот на Вавилон во 539 г.п.н.е.^[44][45]

Поврзано

• Лидиски јазик
• Азија (римска провинција)
• Храм на Артемида во Ефес

Наводи

1. Rhodes, P.J. A History of the Classical Greek World 478–323 BC. 2nd edition. Chichester: Wiley-Blackwell, 2010, p. 6.
2. "Lydia" in Oxford Dictionary of English. Oxford University Press, 2010. Oxford Reference Online. 14 October 2011.
3. „The origins of coinage“. britishmuseum.org. Архивирано од изворникот на September 24, 2015. Посетено на September 21, 2015.
4. Tavernier, J. (2007). Iranica in the Achaemenid period (ca. 530–330 B.C.): Texts. Peeters. стр. 91. ISBN 978-90-429-1833-7.
5. I. Yakubovich, Sociolinguistics of the Luvian Language, Leiden: Brill, 2010, p. 6
6. Bonfante, Giuliano; Bonfante, Larissa (1983). The Etruscan Language: An Introduction. Manchester University Press. стр. 50. ..confirmed by an analysis of the Lydian language, which is Indo-European..
7. Mouton, Alice; Rutherford, Ian; Yakubovich, Ilya, уред. (2013). Luwian Identities: Culture, Language and Religion Between Anatolia and the. Brill. стр. 4. Although the Lydian language is only distantly related to Luwian...
8. „Lydia – All About Turkey“. Allaboutturkey.com.
9. See Strabo xiii.626.
10. Calmet, Augustin (1832). Dictionary of the Holy Bible. Crocker and Brewster. стр. 648.
11. Sources noted in Karl Kerenyi, The Heroes of the Greeks 1959, p. 192.
12. Hyginus, Astronomica ii.14.
13. Robert Drews, Herodotus 1.94, the Drought Ca. 1200 B.C., and the Origin of the Etruscans, in Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte, vol. 41, no. 1, 1992, pp. 14–39.
14. Euripides. The Complete Greek Tragedies Vol IV., Ed by Grene and Lattimore, line 463
15. Herodotus. Histories, I, 94.
16. „Coinage“. worldhistory.org.
17. Carradice and Price, Coinage in the Greek World, Seaby, London, 1988, p. 24.
18. N. Cahill and J. Kroll, "New Archaic Coin Finds at Sardis," American Journal of Archaeology, Vol. 109, No. 4 (October 2005), p. 613.
19. „CROESUS – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org. Посетено на Sep 28, 2020.
20. A. Ramage, "Golden Sardis," King Croesus' Gold: Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, edited by A. Ramage and P. Craddock, Harvard University Press, Cambridge, 2000, p. 18.
21. M. Cowell and K. Hyne, "Scientific Examination of the Lydian Precious Metal Coinages," King Croesus' Gold: Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, Harvard University Press, Cambridge, 2000, pp. 169–174.
22. "Hoards, Small Change, and the Origin of Coinage," Journal of the Hellenistic Studies 84 (1964), p. 89
23. Herodotus 1975.
24. Bury & Meiggs 1975
25. Mellink 1991.
26. Braun 1982.
27. Cook 1988.
28. Spalinger, Anthony J. (1978). „The Date of the Death of Gyges and Its Historical Implications“. Journal of the American Oriental Society. 98 (4): 400–409. doi:10.2307/599752. JSTOR 599752. Посетено на 25 October 2021.
29. Spalinger, Anthony (1976). „Psammetichus, King of Egypt: I“. Journal of the American Research Center in Egypt. 13: 133–147. doi:10.2307/40001126. JSTOR 40001126. Посетено на 2 November 2021.
30. 'Miletos, the ornament of Ionia: history of the city to 400 BCE' by Vanessa B. Gorman (University of Michigan Press) 2001
31. Dale, Alexander (2015). „WALWET and KUKALIM: Lydian coin legends, dynastic succession, and the chronology of Mermnad kings“. Kadmos. 54: 151–166. doi:10.1515/kadmos-2015-0008. Посетено на 10 November 2021.
32. Diakonoff 1985.
33. Kristensen, Anne Katrine Gade (1988). Who were the Cimmerians, and where did they come from?: Sargon II, and the Cimmerians, and Rusa I. Copenhagen Denmark: The Royal Danish Academy of Science and Letters.
34. Grousset 1970
35. Phillips, E. D. (1972). „The Scythian Domination in Western Asia: Its Record in History, Scripture and Archaeology“. World Archaeology. 4 (2): 129–138. doi:10.1080/00438243.1972.9979527. JSTOR 123971. Посетено на 5 November 2021.
36. Ivantchik 1993.
37. Ivantchik 2006.
39. Lendering, Jona (2003). „Alyattes of Lydia“. Livius. Посетено на 7 May 2022.
40. Sulimirski, Tadeusz; Taylor, T. F. (1991). „The Scythians“. Во Boardman, John; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L.; Sollberger, E.; Walker, C. B. F. (уред.). The Cambridge Ancient History. 3. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 547–590. ISBN 978-1-139-05429-4.
41. Leloux, Kevin (December 2016). „The Battle of the Eclipse“. Polemos: Journal of Interdisciplinary Research on War and Peace. Polemos. 19 (2). Посетено на 2019-04-30.
42. Rollinger, Robert (2003). „The Western Expansion of the Median 'Empire': A Re-Examination“. Во Lanfranchi, Giovanni B.; Roaf, Michael; Rollinger, Robert (уред.). Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padua: S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria. стр. 1–12. ISBN 978-9-990-93968-2.
44. Evans, J. A. S. (1978). „What Happened to Croesus?“. The Classical Journal. 74 (1): 34–40. JSTOR 3296933. Посетено на 11 May 2022.
45. Rollinger, Robert (2008). „The Median 'Empire', the End of Urartu and Cyrus the Great's Campaign in 547 BC“. Ancient West & East. 7: 51–66. doi:10.2143/AWE.7.0.2033252. Посетено на 12 May 2022.

Извори

• Braun, T. F. R. G. (1982). „The Greeks in Egypt“. Во Boardman, John; Hammond, N. G. L. (уред.). The Cambridge Ancient History. 3. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 32–56. ISBN 978-0-521-23447-4.
• Bury, J. B.; Meiggs, Russell (1975) [first published 1900]. A History of Greece (Fourth. изд.). London: MacMillan Press. ISBN 0-333-15492-4.
• Cook, J. M. (1988). „The Eastern Greeks“. Во Boardman, John; Hammond, N. G. L. (уред.). The Cambridge Ancient History. 3. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 196–221. ISBN 978-0-521-23447-4.
• Diakonoff, I. M. (1985). „Media“. Во Gershevitch, Ilya (уред.). The Cambridge History of Iran. 2. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 36-148. ISBN 978-0-521-20091-2.
• Graham, A. J. (1988). „The Colonial Expansion of Greece“. Во Boardman, John; Hammond, N. G. L. (уред.). The Cambridge Ancient History. 3. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 83–162. ISBN 978-0-521-23447-4.
• Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. стр. 9. ISBN 0-8135-1304-9.
• Herodotus (1975) [first published 1954]. Burn, A. R.; de Sélincourt, Aubrey (уред.). The Histories. London: Penguin Books. ISBN 0-14-051260-8.
• Ivantchik, Askold (1993). Les Cimmériens au Proche-Orient [The Cimmerians in the Near East] (PDF) (француски). Fribourg, Switzerland; Göttingen, Germany: Editions Universitaires (Switzerland); Vandenhoeck & Ruprecht (Germany). ISBN 978-3-727-80876-0.
• Ivantchik, Askold (2006). Aruz, Joan; Farkas, Ann; Fino, Elisabetta Valtz (уред.). The Golden Deer of Eurasia: Perspectives on the Steppe Nomads of the Ancient World. New Haven, Connecticut, United States; New York City, United States; London, United Kingdom: The Metropolitan Museum of Art; Yale University Press. стр. 146-153. ISBN 978-1-588-39205-3.
• Mellink, M. (1991). „The Native Kingdoms of Anatolia“. Во Boardman, John; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L.; Sollberger, E.; Walker, C. B. F. (уред.). The Cambridge Ancient History. 3. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 619–665. ISBN 978-1-139-05429-4.

Дополнителна литература

• Рид Голдсборо. „Првата монета во светот“.

Надворешни врски

• Livius.org: Лидија