From Wikipedia, the free encyclopedia
I Matio na Matio Levy dia iray amin' ny Apôstôly roa ambin' ny folo nanaraka an' i Jesoa na Jesosy Kristy. Araka ny lovantsofina kristiana dia izy no nanoratra ny filazantsara voalohany ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly kristiana. Tsy mitonon-tena ho nanoratra ny Filazantsara araka an' i Matio anefa izy. Talohan' ny naha apôstôly azy dia mpamory hetra no asany.
Atao hoe koa Matio Levy na Levy zanak' i Alfeo na Levy fotsiny koa i Matio. Fanagasiana ny anarana grika hoe Ματθαῖος / Matthaios ny hoe Matio. Mattai kosa amin' ny teny hebreo, izay fanafohezana ny hoe מַתִּתְיָהוּ / Mattithyahû. Ny hoe Mattith dia midika hoe "fanomezana" ary ny Yâhû dia "Andriamanitra"; noho izany ny hoe Matio dia midika hoe "fanomezan' Andriamanitra"). Matthaeus no fiantsoana azy amin' ny teny latina.
Voaresaka ao amin' ny Testamenta Vaovao i Matio ao amin' ny lisitry ny Apôstôly roa ambin' ny folo (Mat. 10.3; Mar. 3.18; Lio. 6.15). Misy andalana hafa izay milaza fa mpamory hetra no asany talohan' ny naha apôstôly azy (Mat. 9.92; Mar. 2.13-14; Lio. 5.27-28). Voaresaka ao amin' ny Asan' ny Apôstôly koa izy (Asa. 1.13).
Ampitovina amin' i Levy zanak' i Alfeo i Matio satria atao hoe Matio koa ity lehilahy ity ao amin' ny Filazantsaran' i Matio nefa ny andininy ao amin' ny Filazantsaran' i Marka sy ny an' i Lioka mitovy zavatra lazaina amin' io dia miantso azy hoe Levy. Ny Filazantsaran' i Marka dia miantso azy hoe Levy-Alfeo (Mar. 2.14).
Mpamory hetra tao Kapernaomy i Matio ary mety niandraikitra ny famoriana ny hetran' ny fampiasàn-dalana izay aloa amin' i Herôda. Nahita fianarana ambony kokoa noho ny apôstôly mpanjono (i Petera sy i Andrea sy i Jakôba zanak' i Zebedeo ary i Joany zanak' i Zebedeo) i Matio. Tsy nitiavan' ny Jiosy na Jody azy io asa sahaniny io satria heverin' ny Jiosy ho mpamadika ny mpiray tanindrazana na mpiasan' ny fanjakana rômana mpibodo tany ny mpamory hetra.
Mampitovy ny apôstôly Matio amin' ilay olona nanoratra ny Filazantsara na Evanjely araka an' i Matio ny lovantsofina kristiana. Araka ny soratr' i Ireneo avy any Smirna (grika: Εἰρηναῖος Σμυρναῖος / Eirênaĩos Smyrnaĩos) (tamin' ny taonjato faha-2), tamin' ny fotoana nanamafisan' i Petera sy i Paoly ny fiangonan' ny mpianatr' i Jesoa tao Rôma (taona 60 na 61 eo ho eo), i Matio, izay nanambara ny vaovao mahafalin' i Jesoa Kristy tamin' ny "Hebreo" tany Palestina sy Siria, dia nasaina namintina an-tsoratra ny fiainana sy ny fampianaran' i Jesoa ka izany no niforonan' ny "endriky ny vaovao mahafaly voasoratra"[1].
Toraka izany koa ny nambaran' i Eosebio avy any Kaisarea tamin' ny taonjato faha-4:
"Nitory teny tamin' ny Hebreo aloha i Matio. Satria tokony handeha any amin' ny olona hafa koa izy, dia nankininy amin' ny soratra natao amin' ny fiteny nitaizana azy ny filazantsarany, izay misolo tena azy ankoatra izany, amin' ny alalan' ny soratra, ho an' ireo izay hilaozany"[2].
Eto dia miankina amin' ny tantara nataon' i Papiasy i Eosebio, izay nosoratana tamin' ny taona 120 eo ho eo, sady nanamarika an' izao:
"Noho izany dia nanangona tamin' ny fiteny hebreo ny teny (logia) [nataon' i Jesoa] i Matio ka nanao fivoasana an' izany ny tsirairay araka ny fahaizany (Ματθαῖος μὲν οὖν ἑβραΐδι διαλέκτῳ τὰ λόγια συνετάξατο, ἡρμήνευσεν δ' αὐτὰ ὡς ἧν δυνατὸς ἕκαστος)" (7.8).
Mbola araka an' i Eosebio ihany, i Pantena (taona 240 - 306 eo ho eo) manam-pahaizana ambony kristiana izay nitarika ny Akademian' i Aleksandria, dia nahita an' io Evanjely io tany amin' ny faritr' i India, voasoratra tamin' ny abidy hebreo. Nentin' ny apôstôly Bartôlômeo (na Bartelemy) hono io sora-tanana io ho an' ny mponina tany an-toerana, izay nitahiry azy sahala amin' ny zava-tsarobidy[3]. Izany no niavian' ilay petra-kevitra hoe "Matio hebreo", izany hoe evanjely amin' ny endriny voalohany indrindra nataon' ny apôstôly Matio, nosoratany tamin' ny fiteny hebreo na arameana sy nadika taty aoriana tamin' ny fiteny grika. Tsy miombon-kevitra amin' io petra-kevitra io ny manam-pahaizana satria tsy misy sisa tavela tamin' izany soratra voalohany izany, araka ny ampahatsiahivin' i Élian Cuvillier[4], izay milaza hoe:
"Ankoatra izany, mahavariana raha mampiasa loharano faharoa (ny Filazantsaran' i Marka) ny ny vavolombelona nanatri-maso (dia ny apôstôly Matio) no mba hanoratany ny fitantarany manokana"[5].
Raha momba ny Filazantsara araka an' i Matio kosa, "tsy ekena ankehitriny amin' ny ankapobeny ny maha soratry ny apôstôly Matio azy" hoy i Élian Cuvillier[6].
Milaza ny mpanao heviteny maro fa ny mpanoratra dia Jiosy (na Jody). Milaza ny petra-kevitra eken' ny maro fa nampiasa loharano roa ny mpanoratra an' ilay filazantsara heverina fa an' i Matio, ka ireo loharano ireo dia ny Filazantsara araka an' i Marka, izay angamba tamin' ny endriny taloha kokoa noho izay ahafantarana azy ankehitriny, sy loharano tsy ahitana afa-tsy tenin' i Jesoa (logia), atao hoe "Loharano Q" (ny "Q" dia litera voalohany amin' ny teny alemàna hoe Quelle izay midika hoe "loharano"). Sahala amin' ny filazantsara hafa nosoratana tamin' ny tapany faran' ny taonjato voalohany dia zatra ny fiheverana jiosy ny mpanoratra. Maneho ny zava-misy niainana taorian' ny Fikomiana lehibe nataon' ny Jiosy (taona 66-73) ny endriky ny jodaisma izay azo tarafina ao aminy[6].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
