Malagasy (vahoaka)
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ny Malagasy dia ny olom-pirenen' i Madagasikara sy ny olona manana razambe ao amin' ny foko malagasy izay monina eto Madagasikara na monina any amin' ny firenen-kafa. Ny olona tety ivelany no nanome io anarana hoe Malagasy io sy Madagasikara koa ho an' ny vahoaka malagasy sy i Madagasikara, firenena onenan' ny Malagasy. Ny teny hoe Madagasikara dia avy amin' i Marco Polo. Ny Nosin' i Madagasikara dia nafangarony tamin' ny tanànan' i Mogadiscio, any Sômalia amin' izao fotoana izao, tamina sarintany.
Ny foko eto Madagasikara dia miisa tsy latsaky ny valo ambin' ny folo. Misy ny foko manana endrika aziatika kokoa, ny foko sasany manana endrika afrikana. Kanefa ny fitenin' izy ireo dia tsy dia samihafa loatra amin' ny hafa ka manana voambolana iraisana; ka noho izany dia mifankahazo fiteny ihany ny Malagasy avy amin' ny foko roa samihafa na dia tsy mitovy tanteraka aza ny fiteny. Ny teny malagasy ôfisialy dia mampiasa ny voambolan' ny fiteny merina miaraka amin' ny voambolana iraisan' ny fiteny malagasy rehetra.
Ny ankabeazan' ny razan' ny Malagasy ankehitriny dia tonga tamin' ny lakana na botry avy any Indônezia tamin' ny taonjato faha-3 hatramin' ny taonjato faha-5. Ny amantarana ny fihavian' ny Malagasy avy any Indônezia dia ny fiteny tenenin' ny Malagasy amin' izao fotoana izao: fantatra fa misy fitovizana lehibe amin' ny fiteny sasany any amin' ny Nosin' i Bôrneô ny fiteny malagasy, indrindra eo amin' ny lafiny voambolana ampiasaina: rehefa manonona ny volana izao ohatra, ny fiteny indôneziana (Bahasa Indonesia) dia mampiasa ny teny hoe bulan sy ny teny javaney hoe wulan, mitovitovy fanononana amin' ilay teny malagasy, saingy ny fomba fanoratana fotsiny no miova.
Ny Malagasy koa dia manan-drazana avy any Afrika atsinanana sy Arabo, ka ny amantarana izany dia ny endrik' ireo Malagasy tandrefana sy tavaratra. Ny endriky ny foko mipetraka atsy Afrika Atsinanana dia mitovy amin' ny Afrikana miaina ao Afrika. Ny fiavian' izy ireo ao Afrika dia eo amin' ny Tontolo Soahily nentina ho andevo eto Madagasikara na nifindra monina.
Ny mahasamihafa ny vahoaka malagasy avy any Indônezia sy ny vahoaka malagasy avy atsy Afrika Atsinanana dia ny endriny. Ny avy any Indônezia dia manana volon-koditra fotsifotsy kokoa noho ireo izay avy any Afrika, ary mbola tsotra kokoa ny volony noho ny Afrikana.
Ireto ny foko malagasy fantatra indrindra izay efa nisy talohan' ny fanjanahantany: ny Antefasy, ny Antemoro, ny Antesaka , ny Antankarana, ny Antambahoaka, ny Antandroy, ny Antanosy, ny Bara, ny Betsimisaraka, ny Betsileo, ny Bezanozano, ny Mahafaly, ny Merina, ny Sakalava, ny Sihanaka, ny Tanala, ny Tsimihety ary ny Zafisoro.
Ao amin' ny tendro avaratr' i Madagasikara no ahitana ny Antankarana na Tankarana. Antsiranana sy i Vohimarina no tanàn-dehibe any. Niisa 50 000 any ho any ny izy ireo tamin' ny taona 2013[1].
Ao amin' ny lemaka manaraka ny morontsiraka avaratra-atsinanana, ao amin' ny Faritanin' i Toamasina, ny Betsimisaraka. I Maroantsetra, i Fenerivo, i Soanierana-Ivongo, i Toamasina, i Vatomandry, i Mahanoro ary Andevoranto no tanàna lehibe any. Niisa 1 500 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2011[2].
Any amin' ny faritra avaratra-andrefana, ao amin' ny Faritanin' i Mahajanga, ny Tsimihety, eo anelanelan' ny tanin' ny Antankarana avy ao avaratra, ny Betsimisaraka avy ao atsinanana, ny Sihanaka avy ao atsimo, ary ny Sakalava avy ao andrefana. Antsohihy, i Mandritsara, i Befandriana-Avaratra, i Mampikony, i Boriziny ary i Bealanana no tanàna lehibe any. Teo anelanelan' ny 700 000 sy 1 200 000 ny isan' izy ireo tany amin' ny taompolo 2000-2010[3][4].
Ao amin' ny tapany atsimo-atsinanan' i Madagasikara no misy ny Antambahoaka. I Mananjary no tanan-dehibe any. Niisa 50 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2013[5]. Misy amin' izy ireo ny mitovy fiaviana arabo amin' ny Antemoro.
Ao amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanana ihany koa no misy ny Antefasy na Tefasy, ao amin' ny faritra manodidina an' i Farafangana. Tamin' ny taona 2013 dia niisa 150 000 any ho any izy ireo[6].
Any amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanan' i Madagasikara no misy ny zaratany nentim-paharazan' ny Zafisoro. Heverina ho zana-pokon' ny Antefasy ny Zafisoro sady mitovy faritra onenana amin' ny Antefasy. Eo amin' ny 91 000 ny isan' ny Zafisoro[7].
Ao amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanana ihany koa no misy ny Antemoro. I Vohipeno sy i Manakara no tanàna lehibe any aminy. Niisa 500 000 any ho any ny izy ireo tamin' ny taona 2013[8]. Ny razan' ny Antemoro no nitondra ny sorabe teto Madagasikara.
Ao amin' ny distrikan' i Vangaindrano, faritra Atsimo-Atsinanana, no ahitana ny Ny Antesaka na Tesaka. Tanàna lehibe ao aminy dia i Vangaindrano sy i Midongy Atsimo. Niisa 600 000 any ho any ny izy ireo tamin' ny taona 2013[9].
Ao amin' ny faritra misy ny havoanan' Ikongo no misy ny Tanala na Antanala, voafaritry ny tanin' ny Betsileo ao andrefana, ny Betsimisaraka sy ny Antambahoaka sy ny Antemoro ary ny Antefasy ao atsinanana, ary ny ony Manampatrana ao atsimo. Ambohimanga Atsimo sy Ivohibe ary Ifanadiana no ny tanàna lehibe any. Miisa 400 000 any ho any ny Tanala tamin' ny taona 2014[6].
Foko ao amin' ny faritra mipaka hatrany amin' ny tendron' i Madagasikara atsimo indrindra ny Antandroy na Tandroy. Ambovombe sy Beloha sy Tsiombe ary Amboasary no tanàna lehibe any. Niisa 600 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2013[10].
Ny Antanosy na Tanosy kosa dia ao amin' ny tendron' i Madagasikara atsimo-atsinanana indrindra, ao amin' ny faritra Anosy. Ahitana azy koa ny tanàna toa an' i Bezaha sy i Vatolatsaka ary i Bereketa izay samy any amin' ny faritra Atsimo-Andrefana. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013[11].
Monina any amin' ny tapany atsimo amin' ny faritra Atsimo-Andrefana ny Mahafaly. Ny tanàna lehibe any dia i Betioky Atsimo sy i Ejeda ary Ampanihy. Niisa 150 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2013[12].
Monina amin' ny tany midadasika any amin' ny tapany atsimo-andrefana sy andrefana ary avaratra-andrefan' i Madagasikara ny Sakalava. Ireto ny tanàn-dehibe ao amin' ny tanin' ny Sakalava: Mahajanga, Besalampy, Morondava, Analalava, Maintirano ary Morombe. Niisa 1 210 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2014[13]. Ny Vezo sy ny Masikoro ary ny Makoa dia heverina ho zana-pokon' ny Sakalava.
Ny Makoa dia foko ao amin' ny morontsiraka avaratra-andrefan' i Madagasikara. Indraindray izy ireo dia heverina ho zana-pokon' ny Vezo, izay foko ao anatin' ny Sakalava.
Foko any amin' ny morontsiraka atsimo-andrefan' i Madagasikara ny Masikoro. Niisa 90 000 ny Masikoro tamin' ny taona 2001 [14].
Foko any amin' ny morontsiraka atsimo-andrefan' i Madagasikara ny Vezo. Heverina ho anisan' ny Sakalava izy ireo.
Foko monina ao afovoan' i Madagasikara ny Merina. Antananarivo, Antsirabe, Ambatolampy, Arivonimamo, i Miarinarivo, i Manjakandriana ary i Soavinandriana. no tanàna lehibe ao aminy. Niisa 5 000 000 any ho any ny Merina tamin' ny taona 2013[15].
Monina manodidina ny farihin' Alaotra ny Sihanaka. Ny tanàna lehibe any dia Ambatondrazaka. Miisa 200 000 any ho any izy ireo tamin' ny taompolo 2010.
Foko ao amin' ny tany lemaka manodidina an' ny ony Mangoro ny Bezanozano, Voafaritry ny tany onenan' ny Sihanaka ao avaratra, ny Betsimisaraka ao atsinanana, ary ny Merina ao andrefana ny faritra misy azy ireo. Ireto ny tanàn-dehibe ao: Moramanga sy Beparasy ary Anjiro. Niisa 100 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2011[16].
Foko ao amin' ny toerana faritan' ny ony Mania ao avaratra, ny tanin' ny Tanala ao atsinanana, ny tendrombohitr' Andringitra ao atsimo, ary ny tandavan-tendrombohitr' i Bongolava ao andrefana, ny Betsileo, izany hoe ao amin' ny Faritanin' i Fianarantsoa. Ireto ny tanàn-dehibe betsileo: Ambositra, Ambohimahazo, Ambohinamboarina, Fianarantsoa, Ambohimahasoa ary Ambalavao. Tombanana ho 4 359 000 any ho any ny isan' ny Betsileo tamin' ny taompolo 2010.
Foko monina ao amin' ny tapany atsimo-atsinanan' ny faritra afovon' i Madagasikara ny Zafimaniry, izay azo heverina ho zana-pokon' ny Betsileo, nefa mifanakaiky kolontsaina koa amin' ny Tanala. Tombanana eo amin' ny 25 000 eo ho eo ny Zafimaniry tamin' ny taona 2008[17].
Foko monina amin' ny toerana midadasika any afovoany atsimo amin,' i Madagasikara ny Bara. Ny tanàn-dehibe ao aminy dia Ihosy, i Betroka, i Sakaraha, i Ankazoabo Atsimo, ary i Beroroha. Niisa 520 000 any ho any izy ireo tamin' ny taona 2013[18].
Tsy ireo anisan' ny foko malagasy nentim-paharazana ihany no lazaina hoe "Malagasy" fa ireo rehetra izay misitraka ny zo maha olom-pirenena malagasy azy. Misy amin' izy ireo ny manam-piaviana karàna (indiana sy pakistaney), sinoa, eorôpeana (indrindra ny Frantsay), kômôriana, sy ny hafa koa.
Marihina fa misy amin' ny Karàna, Sinoa, Kômôriana ary Eorôpeana monina eto Madagasikara no tsy manana zom-pirenena malagasy, ary misy ireo izay mangataka ny mba hananany izany satria tsy manana na zom-pirenena hafa mihitsy.
Ny firenena ahitana zanaka am-pielezana malagasy lehibe dia i Frantsa (indrindra any any Mayotte sy La Réunion)[19], i Kômôro (indrindra ao Mwali), i Afrika Atsimo, any Amerika Latina, any Karaiba ary Etazonia. Ny Malagasy ampielezana any Etazonia dia misy taranaky ny olona tonga tamin' ny taonjato faha-18 sy faha-19[20], na andevo na olona afaka. Ny Amerikanina manana razambe malagasy, ankoatr' ireo voalaza teo aloha, dia mpifindra monina vao haingana avy eto Madagasikara.
Ny fiteny malagasy dia fiteny ao amin' ny sampana aostrôneziana, avy any Azia atsimo atsinanana. Ny fiteny malagasy tamin' ny fahatongavany teto Madagasikara dia nindrana teny avy amin' ny fiteny soahily, fiteny banto mifangaro amin' ny fiteny arabo, fiteny iray nitondra voanteny maro amin' ny fiteny malagasy toy ny anarana ampiasaina amin' ny fanandroana, ary betsaka tamin' izy ireo no nohagasiana ary lasa teny fampiasa amin' ny teny malagasy ankehitriny. Ny fiteny malagasy ampiasaina amin' ny fandraharahana sy atao hoe "teny malagasy ôfisialy", amin'ny ankapobeny, dia avy amin'ny fiteny merina taloha.
Araka ny antontanisan' ny Akademia malagasy dia ny 83,61 % amin' ny Malagasy dia tsy miteny afa-tsy ny teny malagasy. Miseho amin' ny endrika fitenim-paritra maro ny fiteny malagasy, dia ny fiteny bara, ny fiteny betsimisaraka atsimo, ny fiteny betsimisaraka avaratra, ny fiteny masikoro, ny fiteny merina, ny fiteny sakalava, ny fiteny tandroy-mahafaly, ny fiteny tanosy, ny fiteny antankarana, ny fiteny tsimihety, sns.
Zanatany frantsay taloha tsy nanary ny fiteny frantsay ny fitondram-panjakana mifandimby, ka ankoatra ny fampiasana ny teny fratsay amin' ny maha fiteny ôfisialy faharoa azy dia misy Malagasy vitsy miteny frantsay. Araka ny antontanisan' ny Akademia malagasy dia ny 0,57 %n' ny Malagasy no miteny frantsay fotsiny, ny 15,87 % miteny frantsay tsindraindray., ary ny 83,61 % dia tsy miteny afa-tsy ny teny malagasy[21].
Na dia izany aza dia olona latsaky ny 5 000 no miteny anglisy eto Madagasikara, ka anisan' ireo ny mpianatra miomana handranto fianarana any amin' ny firenena any ivelany miteny anglisy sy tonga avy any. Ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy no nitondra ny voambolana ara-teknika toy ny teknika momba ny jeôgrafia, ny jeôlôjia, ny solosaina sns.
Ny fiteny kômôriana dia tenin' ny Kômôriana sasany monina eto Madagasikara. Ny fiteny hindỳ sy ny fiteny gojaraty no fitenin' ny Karàna manaraka ny hindoisma. Ny Sinoa sasany monina eto Madagasikara no miteny sinoa; misy koa ny Malagasy ara-poko mianatra an' io fiteny io Ampianarina eto Madagasikara, eny amin' ny sekoly sasany na amin' ny sehatra ara-pivavahana na ara-kolontsaina, ny fiteny japôney, ny fiteny espaniôla, ny fiteny alemàna, ny fiteny sinoa, ny fiteny hebreo, ny fiteny arabo.
Ny Malagasy mandala ny fivavahana nentim-paharazana dia mivavaka amin' i Zanahary sy amin' ny razana. Mihoatra ny 52 %n' ny mponina no manaraka ny fivavahan-drazana izay fivavahana manantitra ny fifandraisan' ny velona sy ny maty (razana).
Ny 41 %n' ny Malagasy dia Kristiana[22] ka ny tena misongadina, raha amin' ny lafiny isa, dia ny Katôlika sy ny Prôtestanta. Tamin' ny nahatongavan' ny misiônera prôtestanta nirahin' ny London Missionary Society (LMS) tamin' ny taona 1820, no nanombohan' ny fitoriana mahiomby ny Filazantsara teto Madagasikara. Nanaraka izany teo antenatenan' ny taonjato faha-19 ireo misiônera nôrveziana sy misiônera katôlika izay nanorina fiangonana sy sekoly.
Tamin' ny taona 2020 dia eo anelanelan' ny 10 % sy 13 % amin' ny mponin' i Madagasikara ny Mozilmana, ka Kômôriana sy Karàna (Indiana sy Pakistaney) ny ankamaroany[23]. Efa tany amin' ny Andro Antenatenany no nisy Arabo sy mpivarotra sômaliana mozilmana nanorina sekoly silamo tamin' ny morontsiraka atsinananan' i Madagasikara.
Tonga teto Madagasikara tamin' ny taona 1953 ny bahaisma ka tamin' ny taona 2005 ny Association of Religion Data Archives dia nilaza fa misy mpino bahay 17 900 eto Madagasikara, izany hoe 0,1 % amin' ny mponina rehetra[24]. Efa miorina eto Madagasikara koa ny fivavahana jiosy ka tamin' ny volana Mey 2016 dia nisy 121 ny mpino ao. Niditra teto Madagasikara ny hindoisma tamin' ny alalan' ny mpifindra monina avy any Saurashtra any India tamin' ny faran' ny taonjato faha-19 nefa vitsy ny Hindoa eto Madagasikara, ny ankamaroany dia mpandraharaha[25].
