From Wikipedia, the free encyclopedia
Ny fiteny semitika dia vondrom-piteny nampiasaina tamin' ny Andro Taloha sy ankehitriny any Atsinanana Akaiky (Azia Atsimo Andrefana) sy ao Afrika Avaratra ary ao amin' ny Tandrok' i Afrika. Anisan' ny fiteny atao hoe hamitô-semitika na afrô-aziatika na afraziana izy ireo ka miely avy amin' ny tapany avaratr' i Afrika hatrany Atsinanana Akaiky. Nanomboka tamin' ny taona 1781 no nanomezan' ilay Alemàna atao hoe August Ludwig von Schlözer anarana toy izany ireo fiteny ireo[1] araka ny anaran' olona iray ao amin' ny Baiboly, dia i Sema zanak' i Nôa (na Nôe)[2]. Amin' izao fotoana izao dia ireto avy ny lehibe amin' ireo fiteny ireo: ny fiteny arabo, amharîka, tigrinia, hebreo, soreta (na arameana atsinana vaovao), arameana andrefana vaovao, maltey ary siriaka. Mampiavaka ny fiteny semitika ny fampiasana fototeny foronin-drenifeo telo[3] sy ny fampiasana renifeo tononina am-bavatraoka sy an-janadela ary anterina mafy.
Ny haifiteny tamin' ny taonjato faha-19 dia nanohana fa avy any Azia ny fiteny semitika. Tamin' ny taonjato faha-20 sy faha-21 anefa dia nisy petra-kevitra nilazana fa avy ao Afrika izy ireo ka mitambatra ao amin' ny fiankaviam-piteny lehibe kokoa atao hoe fiteny hamitô-semitika.
Ho an' ny mpandalina ny fomba sy ny fitenin' ny mponina tatsinanana toa an' i Theodore Nöldeke (1836-1930)[4] dia avy amin' ny fiteny novinavinaina ka nomena ny anarana hoe prôtô-semitika (fiteny semitika niandohana). Io fiteny nipoirana io dia heverin' ny mpikaroka fa mety notenenina tao Atsinanana Afovoany alohan' ny hielezany amin' ny faritra manodidina sy ao avaratr' i Afrika
Tamin' ny taona 1998 i Mc Call dia nanao petra-kevitra mifamadika amin' izany ka nilaza fa avy ao Afrika no nipoiran' ny fiteny semitika[5].
Tamin' ny taona 2004 kosa dia nilaza ny mpahay fiteny vitsivitsy, dia i Ehret sy i Keita sy i Newman ary i Bellwood, fa ny prôtô-semitika dia avy ao Afrika nefa niely any amin' ny faritr' i Saharà noho ny fifindrà-monin' ny mpiteny azy tamin' ny vanimpotoana neôlitika ka notenenina voalohany tao Atsinanana Akaiky (na Azia Atsimo-Andrefana) tamin' ny taona 4000 tal. J.K.[6].
Tamin' ny taona 1964 tao amin' i Tell Mardikh ao Siria no nahitana ny tanàna fahagolan' i Ebla. Tamin' ny taona 1974 dia tanimanga fanoratana miisa 42 no hita tao amin' ny sisam-paharavan' ny lapa iray izay tokony ho tamin' ny Andron' ny Alimo tranainy (2400 - 2225 tal. J.K.). Tamin' ny taona 1975 dia tanimanga fanoratana miisa 17 000 no hita koa. Ny fanadihadiana natao tamin' ireo zavatra hita ireo dia nahitana fiteny tranainy izay mampahatsiahy ny endri-piforonan-teny akadiana, ary ny voambolany dia mitovitovy amin' ny an' ny fiteny hebreo sy arameana.
Ny fiteny semitika atsinanana no nanjaka tamin' ny fiandohan' ny taonarivo faha-2 tal. J.K. tao Mesôpôtamia (na Mezôpôtamia). Ny hoe fiteny akadiana dia teny mahafaobe ampifanoherina amin' ny hoe fiteny someriana izay manondro fiteny tsy semitika notenenina tao Mesôpôtamia Ambany. Ny arkeôlôjia dia nanome tahirin-tsoratra amin' ny soratra miendr-pantsika izay vita teo anelanelan' ny taona 2500 sy ny vaninandro kristiana[1].
Ny fiteny semitika andrefana izay notenenina tao Siria sy ao Iemena dia namoaka lahatsoratra tsikelikely. Nisy lahatsoratra tamin' ny fiteny prôtô-kananeana izay vita tamin' ny taona 1500 tal. J.K. sady manaporofo ny fampiasana fiteny semitika andrefana iray tamin' io vanim-potoana io. Nisy tanimanga fanoratana voasoratra amin' ny fiteny ogaritika[7] hita tao Siria Avaratra, izay vita tamin' ny taona 1300 tal. J.K. Tamin' io fotoana io dia nisy Arameana mpifindrafindra toeram-pivelomana niditra tao amin' ny tany efitr' i Siria.
Tamin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. dia niely izaitsizy ny abidy ka maro ny fiteny hafa azon' ny mpikaroka amin' izao fotoana izao nodinihina, dia ny fiteny arameana sy ny fiteny tranainy maro ao amin' ny tapany atsimon' i Arabia. Nandritra io vanim-potoana io dia nisy rafi-pitanisana endrik' anjara asan' ny teny[8] mbola nanan-kery tamin' ny fiteny ogaritika, izay nihalefy hery ka niteraka ny fiteny semitika ao avaratra-andrefana. Ny Fenisiana (na Foinikiana) dia nampiely ny fiteny kananeana (na kananita) tamin' ny ampahany lehibe amin' ny faritra mediteraneana, nefa ny fiteny hebreo no tonga fitenin' ny literatioram-pivavahana tamin' ny nanoratana ny Baiboly hebreo. Tamin' ny fandresen' ny fanjakana asiriana dia nanjary fiteny ifaneraseran' ny samy hafa firenena ny fiteny arameana tao amin' ny Tsinambolana Lonaka, ka nisolo ny fiteny hafa rehetra, indrindra ny fiteny akadiana sy ny fiteny fenisiana, fa ny fiteny hebreo kosa dia nitoetra ho fiteny ampiasaina amin' ny fanompoam-pivavahana. Tokony ho tamin' izany vanim-potoana izany no nivoahan' ireo lahatsoratra amin' ny fiteny gezy, izay endriky ny fiteny semitika ao Etiôpia voalohany.
Azo sokajina ho roa na telo na efatra ny fiteny semitika arakaraka ny fomba iheverana ny toerana itenenana azy sy ny toetra ara-pitsipiteny mampiavaka azy ireo. Raha zaraina roa izy dia ahitana ny fiteny semitika andrefana sy atsinanana. Raha zaraina telo dia ahitana ny fiteny semitika atsinanana sy afovoany ary atsimo. Raha zaraina efatra kosa dia ahitana ny fiteny semitika avaratra, afovoany-avaratra, afovoany-atsimo ary atsimo.
Mizara ho sampana roa lehibe tsy mitovy lanja ny fiteny semitika, dia ny fiteny semitika atsinanana sy ny fiteny semitika andrefana[9]. Ny fiteny semitika andrefana no miely indrindra sady io no ahitana fiteny mbola tenenin' ny olona. Ny maha samy hafa ireo vondrom-piteny roa ireo dia ny fomba fiforonan' ny matoanteny. Ny matoantenin' ny fiteny semitika andrefana dia mampiasa tovona mba hilazany ny fanehoan-javatra tsy efa, fa tovana kosa ho an' ny fanehoan-javatra efa, nefa ny fiteny semitika atsinanana dia mampiasa tovona fotsiny[10]. Ny fiteny semitika andrefana dia ahitana mpanoritra sady namorona abidy ny mpiteny azy. Misy koa fiteny semitika izay sarotra sokajina ho atsinana na andrefana, dia ny fiteny eblaita.
Ity sampana ity dia tsy ahitana afa-tsy ny fiteny akadiana sy asiriana ary babilôniana, iretsy roa farany iretsy dia fitenim-paritry ny akadiana. Fantatra noho ny fisiana soratra tamin' ny taona 3000 tal. JK. avy any Mesôpôtamia ny fiteny akadiana tao amin' ny ampahany amin' i Iràka. Ny fiteny akadiana no nisolo ny fiteny someriana. Voasoratra tamin' ny fiteny akadiana ny lahatsoratra Enuma Elish sy ny Tononkalon' i Gilgamesh.
Ny fiteny asiriana dia tao amin' ny tapany avaratr' i Mesôpôtamia fa ny fiteny babilôniana kosa tao atsimo. Ny farao Amenôfisy IV (izay atao hoe koa Akenatôna) dia nampiasa io fiteny io rehefa mifandray amin' ny solontenany any Kanaana sy Siria araka izay hita ao amin' ny Taratasin' i Amarna voasoratra tamin' ny taonjato faha-14 tal. J.K.
Mizara ho vondrona roa ny fiteny semitika andrefana, dia ny fiteny semitika avaratra-andrefana (sirô-palestiniana) sy ny fiteny semitika atsimo-andrefana. Ny mampiavaka azy ireo dia ny fomba fiforonan' ny anarana milaza maro: ny fiteny semitika avaratra andrefana manisy tovona fa ny fiteny semitika atsimo andrefana manova ny zanapeo sasany ao amin' ny anarana.
Ireto avy ny fiteny semitika avaratra-andrefana: ny fiteny amôrita (na amôreana), ny fiteny ogaritika, ny fiteny maro tao Kanaana (dia ny fiteny fenisiana, ny fiteny ponika, ny fiteny hebreo, ny fiteny amônita, ny fiteny môabita, ny fiteny edômita) ary ny fiteny arameana.
Ireto kosa ireo fiteny semitika atsimo-andrefana: ny fiteny arabo, sy ny fiteny maro ao amn' ny tapany atsimon' i Arabia, ary ny fiteny semitika ao Etiôpia sy Eritrea (fiteny gezy, fiteny amarika, fiteny tigrea, fiteny tigrinia ary fiteny goragea).
Azo sokajina efatra[11] ny fiteny semitika raha ny fielezany eto ambonin' ny tany no jerena.
Ny fiteny semitika avaratra dia ahitana ny fiteny akadiana izay atao hoe koa fiteny asirô-babilôniana, na hoe fiteny semitika atsinanana.
Ny fiteny semitika afovoany avaratra dia ahitana ny fiteny hebreo, ny fiteny ogaritika, fiteny môabita, fiteny fenisiana, fiteny arameana (anisany ny fiteny siriaka).
Ny fiteny semitika afovoany atsimo dia ahitana ny fiteny arabo sy ny fitenim-paritra avy aminy ary ny fiteny maltey.
Ny fiteny semitika atsimo dia ahitana ny fiteny ao amin' ny tapany atsimon' ny Saikanosin' i Arabia sy ny fiteny semitika ao Etiôpia dia ny fiteny gezy, fiteny amarika, fiteny tigrea, fiteny tigrinia ary fiteny goragea.
Fiteny semitika sasany
Sokajy ao anatin' ny fianakaviam-piteny semitika
Sampam-piteny ao amin' ny finakaviam-piteny hamitô-semitika
Samihafa
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
