sudivixón da léngoa lìgure From Wikipedia, the free encyclopedia
O lìgure òcidentâle ò lìgure de ponénte o l'é o sotogrùppo da léngoa lìgure ch'o n'arechéugge i parlæ inta pàrte da Rivêa de Ponénte da Tàggia scìnn-a l'estremitæ de ponénte de difuxón do lìgure, pò-u ciù conpréiza inta región stòrica de l'Intemélia.
ZE |
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ |
| Lìgure òcidentâle | |
|---|---|
| Parlòu in |  Itàlia Mónego
|
| Regioìn |  Liguria (provìnsa d'Inpéria) |
| Parlànti | |
| Totâle | ~43.500[1] (2015) |
| Clasificaçión | |
| Filogénexi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze de ponénte Gàllo-Itàliche Lìgure Lìgure òcidentâle |
| Dialétti | Sanremàsco Vintimigiôzo Monegàsco |
 | |
Sto grùppo chi o l'é stæto definîo pi-â prìmma vòtta da-o lengoìsta Werner Forner, studiôzo avoxòu de despæge variêtæ lìguri, into sò travàggio do 1980 dedicòu a-a léngoa lìgure, inclûzo into quàrto volùmme de l'êuvia Lexikon der Romanistischen Linguistik dond'o conpâre co-o nómme de Intemelisch, sàiva a dî "(lìgure) intemélio"[n. 1][2].
Tra e âtre clasificaçioìn de variànte da léngoa lìgure gh'é o grùppo, tòsto pægio pe caraterìstiche giögràfiche e lengoìstiche a quéllo definîo da-o Forner ma con l'azónta de l'àrea do lìgure arpìn, do coscì dîto "lìgure òcidentâle" pe comm'o l'é stæto indicòu da-a Giulia Petracco Sicardi. In particolâ, a Petracco Siccardi a l'à dêuviòu sta clasificaçión chi, do 1992, pò-u Vocabolario delle parlate liguri[3] e, do 2010, pò-u capìtolo Liguria (Ligurien) de l'ediçión do 2010 de l'êuvia di ànni Òtànta, contegnûo into sò segóndo volùmme[n. 2][4].
O concètto de lìgure òcidentâle o l'é stæto repigiòu da âtri scistêmi de clasificaçión co-în'estensción tòsto scìmile, fêua che pe l'àrea do lìgure arpìn, tórna conscideròu cómme grùppo pe cónto sò. In particolâ, o l'é stæto dêuviòu con sto scignificâto chi da-o Fiorenzo Toso[5][6] e da âtri outoî ch'én vegnûi dòppo[7][8].
I parlæ conpréixi inte sto grùppo chi, che a ògni mòddo gh'àn 'na çèrta variàbilitæ fra de lô, són, ciutòsto scìmili a-o zenéize, ch'o l'à de lóngo ezercitòu 'n'inportànte infloénsa in scê variêtæ do lìgure difûze ciù da vixìn a-a çitæ. A tùtte e mainêe, l'é probàbile che-e caraterìstiche despæge inti parlæ da Rivêa àggian de òrìgine tànto antîghe, ch'andiéivan inderê a no goæi dòppo a formaçión da Provincia Maritima, moménto inportantìscimo inta creaçión de 'na léngoa lìgure bén bén destacâ da quélle in gîo[9]. Defæti, l'é stæto teorizòu che çèrte diferénse tra e variànte da léngoa lìgure remóntan scìnn-a-a spartiçión da Rivêa ch'a gh'é stæta a l'época do Càrlo Màgno, co-a formaçión de træ màrche che conprendéivan o levànte, o céntro e o ponénte[10], con l'ùrtima ch'a l'é stæta quélla con ciù ligàmmi a-o móndo provensâ, inclûzo da-o pónto de vìsta lengoìstico[11].
A ògni mòddo, tànte diferénse che gh'é a-a giornâ d'ancheu tra i parlæ do céntro da Ligùria e quélli de Rivêe e de l'entrotæra pàn vegnî da 'n procèsso ciù reçénte, dovûo a-o ròllo ch'o l'àiva pigiòu Zêna into móndo ligùstego. Defæti, co-a formaçión di domìnni da Repùbrica con, into Ponénte in particolâ, a colonizaçión de Sanrémmo in gîo a-o 980[12], a conquìsta de Vintimìggia do 1221 e a sotomisción d'Arbénga do 1251, s'é desvilupòu o ròllo unificatô da nêuva poténsa. A supremaçîa da Repùbrica a l'êa inta coltûa e inta léngoa ascì, fæto ch'o l'à comensòu a-aliniâ i parlæ di pàixi de mâ e di mercoéi ciù inportànti a quéllo da capitâle e che, pe cóntra, o l'à portòu a-o créscio de diferénse co-e canpàgne e-e periferîe[13]. Pe de ciù, into câxo de Sanrémmo, gh'é dêv'êse stæto scìnn-a 'n'infloénsa do lìgure centrâle pe caxón da colonizaçión vosciûa da-i véschi de Zêna, co-a çitæ che, da l'inprinçìpio do sécolo XI, a l'êa za vivàgna d'integraçión ancón prìmma de infloénse zenéixi "de nòmina" do sécolo aprêuvo[12].
I nêuvi caràteri lengoìstichi, spantegæ pe-i àssi de dôe Rivêe e de lì vèrso l'entrotæra, se són difûxi ànche co-e inpréize coloniâli ch'àn portòu a-o zenéize a nòmina de léngoa comerciâle e de ciù èrta fàmma, inclûzo tra chi vegnîva inderê inta Rivêa da l'Otramâ, con de stratigrafîe lengoìstiche de lóngo ciù conplèsse ch'én coscì nasciûe. Però, i parlæ riveàschi no són andæti de lóngo aprêuvo a-e evoluçioìn do capolêugo, ch'én stæte ciù dinàmiche, con de fàrte de racòrdo tra i cangiaménti ch'àn portòu a-o conservâse de træti do zenéize antîgo fêua de Zêna, dond'êan za stæti abandonæ. Inte sto mòddo chi, e-evoluçioìn do zenéize són vegnûe de vivàgne de diverscitæ into panoràmma lengoìstico lìgure, co-a tendénsa comùn di âtri parlæ a di cangiaménti ciù lènti che gh'àn fæto conservâ di eleménti d'antighitæ[14].
A ògni mòddo, a-o mànco scìnn-a l'Èrta Etæ de Mêzo e, in particolâ, a-o sécolo XII[15], i parlæ do Ponénte no l'àn avûo in ròllo pascîvo inte l'evoluçión da léngoa lìgure, fàndose creatoî de çèrti træti che co-o ténpo s'én spantegæ into rèsto de variànte lìguri. Da-o Ponénte vegniéiva, in particolâ, a tìpica palatizaçión lìgure di grùppi latìn PL, BL, FL, ciù avànti adotâ da-o lìgure centrâle e, pe mêzo de lê, scìnn-a into Levànte, cómme testimoniòu da-a sò difuxón ciù profónda inte l'Otrazôvo de ponénte, scìnn-a a di pòsti do tùtto de léngoa piemontéize, e da-a sò fàrta inti papê di sécoli X-XII, méntre gh'é za inte êuvie do Raimbaut de Vaqueiras, ch'o l'êa a-o servìçio da córte do Monferòu, alôa bén ligâ a-a Rivêa de Ponénte[16].
Pasòu o sécolo XII, co-o zenéize ch'o l'àiva pigiòu a fonçión de koiné pe-e raxoìn mensonæ de d'âto, tòsto tùtte e inovaçioìn fonétiche do lìgure pàn pe cóntra vegnî da-o capolêugo, scibén ch'én stæte adotæ in mezûa diferénte lóngo a Rivêa de Ponénte e, in generâle, mêno che inte quélla de Levànte. Quarchedùnn-a de st'inovaçioìn chi, cómme a chéita de -r a-a fìn de pòule e a riduçión de [t͡s] e [d͡z] a [s] e [z], a s'é spantegâ squæxi da tùtte e pàrte fêua de sénci pónti izoæ, ma o ciù tànto de quélle sucesîve, cómme çèrte caraterìstiche pigiæ da-o parlâ de Zêna da-e âtre léngoe gàllo-itàliche, abastànsa destacæ da-o lìgure, se són arestæ apénn-a ciù a ponénte de Sànn-a, sénsa difóndise a-o de la de quéllo che, ancón a-a giornâ d'ancheu, o l'é o lìmite tra i parlæ do grùppo do céntro e quélli do céntro-ponénte[14][17].
I parlæ do grùppo òcidentâle són spantegæ inte l'estremitæ da Rivêa de Ponénte e, in particolâ, inta sò porçión conpréiza tra Tàggia/Inperiéize e o confìn co-a Frànsa, ciù o pónto izoòu do monegàsco, ancón ciù a ponénte. Vèrso l'entrotæra o lìgure de ponénte o se spànde inta pàrte média e bàssa de valàdde de l'Argentìnn-a e da Nèrvia, ciù a fìn de quélla do Röia, pe lasciâ o pòsto inti pàixi ciù èrti a-o grùppo particolâ do lìgure arpìn[18], che, inta sò porçión ciù a vàlle, o gh'à di caràteri ciù scìmili a-o lìgure òcidentâle[19][20].
.jpg)
_-_panneau.jpg)
Into lìgure òcidentâle, tra e sénce variànte chi conpréize, e ciù inportànti són quélle de çitæ ciù grénde pe stöia e popolaçión e dónca, in particolâ, gh'é:
Pe de ciù, gh'é de variêtæ ch'én in càngio de tranxiçión, ligæ a-o lìgure de ponénte ma con de caraterìstiche diferénti ascì, sconpartîe co-i grùppi parlæ in gîo. In particolâ, ste chi són:
Pe caxón da lónga unitæ teritoriâle de l'àrea dovûa a-o domìnio da-a Repùblica de Zêna, i parlæ lìguri do grùppo òcidentâle són stæti co-o ténpo infloensæ a-o zenéize de Zêna ma, a ògni mòddo, gh'é ancón bén bén d'eleménti outònomi[21].
O lìgure òcidentâle o l'é determinòu in sciâ bâze di éxiti inte l'evoluçión de dötréi soìn, che perméttan de marcâ i confìn co-i parlæ di âtri grùppi[22][23]:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
