Recep Tayyip Erdoğan
Serokê Komara Tirkiyeyê From Wikipedia, the free encyclopedia
Serokê Komara Tirkiyeyê From Wikipedia, the free encyclopedia
Recep Tayyip Erdoğan (jdb. 20ê Sibat 1954) siyasetmedarekî tirk e ku ji sala 2014an vir ve serokkomarê Tirkiyeyê ye. Berê serkkomariyê ji sala 2003an heta 2014an wek serokwezîrê Tirkiyê bû û di navbera salên 1994 û 1998an şaredariya Bajare Mezin a Stembolê kiriye.
Recep Tayyip Erdoğan | |
|---|---|
.jpg) Recep Tayyîp Erdoğan 2024 | |
| 12em Serokkomarê Tirkiyeyê | |
Niha wezîfedar e | |
| Dest bi kar kir 28ê tebaxa 2014an | |
| Serokwezîr | Ahmet Davutoğlu (2014-2016) Binali Yıldırım (2016-2018) |
| Cîgirserok | Fuat Oktay (2018-2023) Cevdet Yılmaz (2023-heta îro) |
| Berê | Abdullah Gül |
| Serokwezîrê Tirkiyeyê | |
| Wezîfedarî 14ê nîsana 2003an – 28ê tebaxa 2014an | |
| Serokdewlet | Ahmet Necdet Sezer Abdullah Gül |
| Cîgirên serokwezîrê | Kabineya I (2003–2007)
Kabineya II (2007–2011)
Kabineya III (2011–2014)
|
| Berê | Abdullah Gül |
| Paşê | Ahmet Davutoğlu |
| Serokê Partiya Dadwerî û Werarê | |
Niha wezîfedar e | |
| Dest bi kar kir 21ê gulana 2017an | |
| Berê | Binali Yıldırım |
| Wezîfedarî 14ê tebaxa 2001ê – 27ê tebaxa 2014an | |
| Berê | Meqam hat sazkirin |
| Paşê | Ahmet Davutoğlu |
| Parlementerê Meclîsa Mezin ya Neteweyî | |
| Wezîfedarî 9ê nîsana 2003an – 28ê tebaxa 2014an | |
| Herêma hilbijartinê | Sêrt (2003) Stembol (2007, 2011) |
| Şaredarê Stembolê | |
| Wezîfedarî 27ê adara 1994an – 6ê çiriya paşîn a 1998an | |
| Berê | Nurettin Sözen |
| Paşê | Ali Müfit Gürtuna |
| Jiyan | |
| Jidayikbûn | 26ê sibata 1954an Kasımpaşa, Stenbol, Tirkiye |
| Partiya siyasî | Partiya Dadwerî û Werarê (2001–2014; 2017–heta îro) |
| Partiyên siyasî yên din |
|
| Hevjîn | Emine Gülbaran (z. 1978) |
| Zarok |
|
| Cîwar | Seraya Serokkomariyê, Ankara |
| Perwerde | Zanîngeha Marmarayê[çavkanî hewce ye] |
| Malper | Malpera hikûmetê |
| Şanenav |  |
| biguhêre | |
Partiya Dad û Geşedanê ku di bin serokatîya Recep Tayyip Erdogan de bû di sala 2002an de di hilbijartinên giştî de li seranserê Tirkiyeyê bi ser dikeve. Ji ber qedexekirina siyasî ku li wî tê birîn di hilbijartina sala 2003an de ku tenê li Sêrtê hatibû lidarxistin ku hilbijartineke pêşwext bû wekê parlamenter tê hilbijartin dibe serokwezîrê Tirkiyeyê. Ji vejandina aborî ya ji krîza aborî ya 2001ê, destpêkirina danûstandinên endametiya Yekîtiya Ewropayê û kêmkirina bandora leşkerî li ser siyasetê pêk dihat.
Di dawiya sala 2012an de hikûmeta wî ji bo pirsgirêka kurd dest bi pêvajoyeke nû kiriye (Ji aliyê hinek siyasetmedaran ve hatiye diyarkirin ku Erdogan ji bo dengên kurdan vê pêvajoyê daye destpêkirin). Piştî daketina dengên wî ku di hilbijartina sala 2015an de pêk hatiye Recep Tayyip Erdogan pêvajoya pirsgirêka kurd bidawî dike û li dijî kurdan dest bi tundîtujiyê dike. Di pêvajoya tundîtûjiya li hemberê kurdan de parêzbendî ya parlamenterên kurd ên hilbijartî radike ku di nav wan hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Fîgen Yuksekdag jî hebûn gelek parlamenterên kurd ji aliyê polîsên tirk ji malên wan hatine hilanîn û hatine girtin.
Recep Tayyip Erdogan yek ji rayedarên dewleta tirk e ku di dema rêveberiya wî de li dijî kurdan tundûtîjî pêk hatiye. Tê texmînkirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdogan ve hatine zindankirin. Di dema rêveberiya wî de du heyam (10 sal) hema hema hemî şaredarên bajarên kurd ji aliyê wî ve ji karên wan hatine avêtin û gelek ji wan jî hatine girtin. Di dema rêveberiya wî de bi taybetî di navbera salên 2015 û 2016an gelek kesên sivîl ku nav wan de jin, siyasetmedarên kurd û zarokên kurd hebûn ji aliyê polîs û leşkerên tirk ve hatine kuştin.[1][2][3]
Serokatiya Erdoğanê bi paşveçûneke demokratîk re guherî ber bi şêwazeke desthilatdarîyê ya otorîter ve çûye. Polîtîkayên wî yên aborî bûne sedema rêjeyên bilind ên enflasyonê û daketina nirxê lîraya tirkî.
Recep Tayyîp Erdoğan di 26ê Sibata 1954an de di malbateke misilman a muhafizekarî û feqîr de hatiye dinê.[4] Malbata Erdoğan bi eslê xwe ji Acaristanê ye ku herêmeke Gurcistanê ye.[4] Bavê wî Ahmet Erdoğan (1905–1988) û dayika xwe Tenzile Erdoğan (née Mutlu; 1924–2011) ye.[5]
Erdoğan di sala 1965an de Dibistana Seretayî ya Kasimpaşa Piyale, di sala 1973an de jî Lîseya Îmam Hatîp a Stembolê ku lîseya pîşeyî ya olî ye, qedand. Heman rêya perwerdehiyê ji aliyê hev-damezrînerên din ên AKPê ve hatiye şopandin. Ji çaryeka mufredata mektebên Îmam Xetîbê xwendina Quranê, jiyana pêxemberê îslamê Muhemmed û zimanê erebî ye. Erdoğan li Îmam Xetîbê Qur'an dixwend û hevalên wî yên polê jê re digotin “Îmam“.[6]
Li gor jînenîgariya wî ya fermî hatiye îdîakirin ku Erdogan piştre li Dibistana Zanistên Aborî û Bazirganiyê ya Aksarayê (bi tirkî: Aksaray İktisat ve Ticaret Yüksekokulu), ku niha bi navê Fakulteya Zanistên Aborî û Îdarî ya Zanîngeha Mermereyê tê zanîn, rêveberiya karsaziyê xwendiye lê payîn ku xwendina wî yê zaningehê bi guman e.[6] Hem rêxistinê fermî û hem jî statûya pileya wî bûye mijara nakokî û gengeşiyê li ser wê yekê ku ew dîploma meşrû ye û pêdivî ye ku têr were hesibandin da ku ew wekî namzedê serokkomariyê guncav be.[7]
Di sala 1975an de Erdoğan şanoya Mas-Kom-Yah (Mason-Komünist-Yahudi; kurdî: Mason-komûnîst-Cîhû) ku rexnegiran wek antîsemîtî dinirxand. Wek derhêner û lîstikvan beşdarî lîstikan bû.[8]
Di sala 1976an de Erdoğan bi tevlîbûna Yekitiya Xwendekarên Tirk a Netewî ku komeke çalakiya li dijî îdeolojiya Komûnistan e, destpêka siyasetê kir. Di heman salê de bû serokê şaxa ciwanên Beyoglu ya Partiya Rizgariya Netewî ya Îslamî (MSP) û piştre bû serokê şaxa ciwanan a Stembolê.[9] Heta derbeya leşkerî ya sala 1980î ku hemû partiyên siyasî yên sereke hilweşand, ev wezîfe girt. Piştî derbeyê di sektora taybet de şêwirmend û rêveberê payebilind bû.[9]
Sê sal şûnda, di sala 1983an de, Erdoğan li pey piraniya şagirtên Necmettin Erbakan ket nav Partiya Refahê (RP) ya ku nû hatibû damezrandin. Partîya nuh, wek berê xwe, çewsandina Erbakan ya îslamî nerîna Netewî qebûl kir. Di sala 1984an de bû serokê navçeya Beyoglu ya partiyê û di sala 1985an de jî bû serokê şaxa wê ya Stenbolê. Erdogan di sala 1986an de wek berendam beşdarî hilbijartinên pêşwext ên parlementoyê bû li herêma 6emîn a Stenbolê, lê nekarî bê hilbijartin. Piştî 3 salan Erdoğan ji bo şaredariya navçeya Beyogluyê bû namzet û bi %22,8 dengan di rêza duyemîn de cih girt.
Di hilbijartinên giştî yên sala 1991ê de, Partiya Refahê rêjeya dengên xwe li Stembolê li gorî çar salên berê du qat zêdetir kir û bû 16,7%. Di destpêkê de Erdoğan ê ku serokatiya lîsteya navçeyan a partiya xwe dikir, dihate fikirîn ku ji bo parlementoyê hatiye hilbijartin. Lêbelê, wekî hilberek pergala nûneratiya rêjeyî ya bi lîsteya vekirî ya ku di heyama berê de hate pejirandin, piştî ku hemî dengên ku tercîha namzedan nîşan didin hatin tabloyê, li şûna wê Mustafa Baş bû ku kursî ji Partiya Refahê re bi dest xist. Cûdahiya nêzîkî 4000 dengên tercîhî ev her du ji hev veqetand, 13000-ê Baş û 9000-ê Erdogan.
Di hilbijartinên herêmî yên 1994an de Erdoğan bû namzetê Şaredariya Stembolê. Ew namzedê hespê ciwan û tarî li qadeke qelebalix bû. Di dema kampanyayê de, ew ji hêla medyaya sereke ve hate tinaza kirin û ji hêla dijberên wî ve wekî mêtîngerek welat hate hesibandin.[10] Di nerazîbûnekê de, wî bi %25.19ê dengên gel bi dest xist û ev bû cara yekê ku şaredarek Stembolê ji partiya xwe ya siyasî tê hilbijartin. Serkeftina wî bi pêleke serketinên Partiya Refahê re li seranserê welêt hevdem bû, ji ber ku wan 28 şaredariyên parêzgehan - ku piraniya wan partiyan - û gelek kursiyên metropolan, di nav de paytext, Enqere, bi dest xistin.
Erdoğan di konferansa Stembolê de yekemîn maseya dor a şaredariyan da destpêkirin û bû sedema tevgereke cîhanî û rêxistinkirî ya şaredariyan. Jûriya navneteweyî ya ji 7 kesan a Neteweyên Yekbûyî bi yekdengî xelata UN-Habitat da Erdoğan.[11]
Di kanûna 1997an de li Sêrtê, Erdoğan guhertoya helbesta "Duaya Leşker" ya ku ji hêla çalakvanê pan-tirkîst ê destpêka sedsala 20an Ziya Gökalp ve hatibû nivîsandin xwend.[11] Di vê guhertoyê de di serî de risteke zêde hebû, du beytên wê yên ewil "Mizgeft baregehên me ne, qube helmetên me ne / Minare bayonên me û dilsoz leşkerên me ne...".[12] Li gorî xala 312/2 ya zagona cezayê ya Tirk xwendina wî ji aliyê dadger ve weke teşwîqkirina tundûtûjiyê û nefreta olî û nijadî hate dîtin.[13] Erdoğan di parêznameya xwe de got ku ev helbest di pirtûkên dewletê de hatine weşandin. Çawa ev guhertoya helbestê di pirtûkeke ku ji aliyê Saziya Standardên Tirkî ve hatiye çapkirin de derketiye mijara nîqaşê.[14]
Ji Erdoğan re 10 meh cezayê girtîgehê hat birîn. Ji ber mehkûmiyeta xwe neçar ma dest ji şaredariyê berde. Di vê mehkûmkirinê de qedexeyek siyasî jî hatiye destnîşankirin, ku nehiştiye ku ew beşdarî hilbijartinan bibe.[15] Wî îtîraz kiribû ku ev ceza bibe cezayê pereyî, lê ew ji bo çar mehan hat daxistin (24 Adar 1999 heta 27 Tîrmeh 1999).[16]
Erdoğan di girtîgeha Kirklareliyê hatî girtin. Roja ku Erdoğan ket girtîgehê, bi navê Ew sitran li vir ne bi dawî ye albumek derxist.[17] Di albûmê de lîsteyek ji heft helbestan pêk tê û di sala 1999an de bû albûma herî firotan a Tirkiyeyê, ku zêdetirî mîlyonek nusxe hat firotin.[18] Di sala 2013an de Erdoğan piştî çardeh salan cara yekem careke din çû Girtîgeha Pinarhisar. Piştî serdanê got, "Pinarhisar ji bo min sembola ji nû ve zayînê ye, me li wir avakirina Partiya Dad û Geşepêdanê amade kir".[19]
Dema ku di sala 2001ê de Partiya Xêrxwazî jî hat qedexekirin, parçebûneke teqez pêk hat: alîgirên Necmettin Erbakan Partiya Felsîtiyê (SP) û reformxwazan Partiya Dad û Geşepêdanê (AKP) di bin serokatiya Abdullah Gül û Erdoğan de ava kirin. Siyasetmedarên alîgirê reformê têgihîştin ku partiyek bi tundî ya îslamî ji aliyê dezgeha dewletê ve tu carî wekî partiyek desthilatdar nayê pejirandin û wan bawer kir ku partiyek îslamî ji sedî 20 ê dengdêrên Tirkiyê zêdetir gazî nake. AK Partî bi tundî xwe wek partiyeke muhafizekar a demokratîk a berfireh bi siyasetmedarên nû yên navenda siyasî (wek Ali Babacan û Mevlüt Çavuşoğlu) bi cih kir, di heman demê de rêz li pîvan û nirxên îslamî digire, lê bêyî bernameyek olî ya eşkere. Ev yek serketî bû ji ber ku partiya nû di hilbijartinên giştî yên 2002 de %34 dengan bi dest xist. Erdoğan di adara 2003 de bû serokwezîr piştî ku hikûmeta Gül bidawîkirina qedexeya wî ya siyasî.[20]
Di hilbijartina parlamenî de Erdoğan û AKPê serkeftineke mezin di hilbijartinan de bi dest xistin, lê ji ber qedexeya heyî ya li ser siyasetê nekarî posta serokwezîrtiyê bigire dest. Li gorî rewşa yasayî ya wê demê tenê parlamenterek dikare bibe serokwezîr. Ji ber vê yekê cîgirê wî Abdullah Gül bû serokwezîr. Tenê piştî guhertina makezagonê ku qedexeya wî ya li ser siyasetê rakir û hilbijartina parêzgeha Sêrtê hat betalkirin, karîbû wek endam bikeve meclîsê. Di 12ê adara 2003an de bû serokwezîr û Gül jî bû wezîrê derve.
Di destpêkê de parlemento ji bo demokratîzekirina welat reformên berfireh pejirand. Cezayê îdamê hat rakirin, di destpêkê de azadiya ramanê hat berfirehkirin û têkoşîna li dijî îşkenceyê hat xurtkirin. Bi pejirandina kursên zimanê kurdî û bernameyên televîzyonê rewşa kurdan baştir bû. Di vê demê de Erdoğan jî bi Ermenistanê re li pey nêzîkbûnekê bû. Wî hukûmeta ermenî vexwend ku komîsyonek ji dîroknasan ku ji zanyarên tirk û ermenî pêk tê, ji bo lêkolîna nijadkujiya ermeniyan, ku ew bi xwe înkar dike, ava bike.[21]
Di warê siyaseta derve de, Erdoğan tenê di destpêkê de bi mebesta endametîya zû ya Tirkiyeyê, nêzîkbûna Tirkiyê ya bi Yekîtiya Ewropayê re, ku berovajî helwestên wî yên berê bû. Di bin serokatiya wî de, têkiliyên Tirkiyê bi cîranên xwe yên rojhilat re gelek pêşde çûn. Têkiliyên bi rejîma Sûriyeyê re heta Şerê navxweyî yê Sûriyê gelekî baş dihat dîtin.
Di bin serokatiya Erdoğan de AKPê di hilbijartinên parlemena 2007an de ji sedî 46,58 dengan bi dest xist û bi vî awayî piraniya mutleq a parlemenê bi dest xist.[22] Di wê demê de Erdoğan got ku ew dixwaze di siyaseta derve de li ser kursa Ewropayê berdewamiya xwe bidomîne. Ji 29ê tebaxa 2007ê ve serokatiya kabîneya duyem a Erdoğan kir.
Di hilbijartinên parlemanî yên sala 2011 de, AKP di bin serokatiya Erdoğan de ji sedî 49.84 bi dest xist û bi vî awayî 327 kursiyên Meclisa Neteweyî bi dest xist, lê ji sê parên duduyan pirraniya ku pêwîst bû ji bo guhertina makezagonê bêyî partiyên din û referandûman bi dest nexist.[23] Ji 5ê tîrmeha 2011an heta 28ê tebaxa 2014an kabîneya sêyem a Erdoğan bi rê ve bir û di 29’ê tebaxa 2014an de derbasî meqamê serokkomariyê bû. Cigirê wî yê serokwezîr Ahmet Davutoğlu bû.
Di Gulana 2013an de hikûmeta Erdoğan li dijî xwepêşanên ku li Taksîma Stembolê dest pê kirin û li bajarên din belav bûn, li dijî wî tundî bikar anî. Ev nêzîkatî li Tirkiyê bû sedema rexneyên tund. Medyayên almanî wiha dinivîsen: “Serokwezîr Erdoğan protestoyên li dijî birîna daran tepeser dike. Her diçe wek despotan tevdigere, tirk serî hildidin.”[24]
Di kanûna 2013an de hikûmeta ku ji aliyê Erdogan ve hatibû avakirin ketibû nava skandala gendeliyê. Di encamê de lêpirsînerên polisên tirk di nav de kurên Wezîrê Karên Hundir Muammer Güler, Wezîrê Karên Ewropayê Egemen Bağış, Wezîrê Aboriyê Zafer Çağlayan û Wezîrê Hawirdorê Erdogan Bayraktar girtin. Di rojên pêş de her çar jî ji wezîfeyên xwe îstifa kirin. Di bin zextên dewleta Erdogan de hejmareke zêde ya lêpirsînerên polisan ji kar hatin avêtin.[25]
Di 25ê sibata 2014ê de pêwendiyeke telefonî ya ku tê îdiakirin di 17ê kanûna Pêşîn a 2013ê de di navbera Erdoğan û kurê wî yê duyem Necmettin Bilal de pêk hatiye, di medyaya Tirkiyê de hatibû belavkirin. Serokwezîr Erdogan jê re dibêje sexte. Berovajî vê yekê, li Tirkiyê mixalefet gihîştiye wê encamê ku ev pêwendiya telefonî rast bûye. Erdoğan di vê pêwendiya telefonî de talîmat dide kurê xwe ku bi lez û bez pereyan ji malê derxîne.[26]
Erdoğan bi xwe jî guman dike ku ev îdiayên gendeliyê komploya waîzê misilman Fethullah Gülen bû. Cemaeta Gülen ku Erdoğan bi hewla derbeya 2016an du sal şûnde sûcdar kiribû, ji sala 2014an û vir ve hewl dida “dewleta di nava dewletê de” ava bike û beriya hilbijartinên herêmî yan jî serokkomariyê yên 30ê adarê, dixwest wî û AKPê têk bibe. zerara Adar 2014.[27] Gelek çavdêr jî texmîn dikin ku Fethullah Gülen dijberê Erdoğan û plansazê rastî yê skandala gendeliyê ye.[28]
Ji sibata 2014an vir ve du axaftinên telefonê yên din ên Erdoğan hatin weşandin, ku Erdoğan rastiya wan qebûl kir. Erdoğan di pêwendiyeke telefonî de ferman dide wezîrê dadê ku li dijî karsazê medyayê Aydın Doğan ku rexne li hikûmetê dike, cezayê giran bide. Lêbelê Doğan di dadgehê de ji ber sûcên ku ji bacê reviyane beraat kir û vê yekê jî Erdoğan hêrs kir. Di axaftina din a telefonê de Erdoğan bang li Serokê Odeya Pîşesaziya Keştiyan kir ku li dijî dayîna îhaleyên çêkirina keştiyên şer ji bo şantiyeya saziya Koç şermezar bike. Erdoğan jî pîşesaz Mustafa Koç wek dijberê xwe dît.[29]
Erdoğan piştî ku di 10ê Tebaxa 2014an de di hilbijartinên serokkomariyê de bi ser ket, di 28ê tebaxa 2014an de wek serokomarê nû sond xwar.[30] Ji niha û pê de Erdoğan xwest ku rayeyên serokkomariyê berfireh bike.[31] Abdullah Gül, yê berî wî wek serokkomar, rexne li vê yekê digire û alîgirê xurtkirina mafên parlemenê li hember desthilata îcrayê ye.
Erdogan cara ewil li Qesra Serokkomariyê (Ak Saray) ku li Enqereyê li Avahiya Xwezayê ya Atatürk Orman Çiftliği hatiye çêkirin, rûdine; Qesra nû di serî de ji ber ku ew bi qaçaxî hatiye avakirin, nakokî ye; Gelek dadgehan avahî qedexe kiribûn, herî dawî Dadgeha Îdarî ya Bilind.[32] Mezinahiya wê (nêzîkî 1000 ode) û lêçûnên mezin (1,37 mîlyar TL) jî têne rexne kirin.[33]
Serokkomar Erdoğan di 28ê tebaxa 2014an da avakirina hikûmetê ji bo heyama mayî ya hilbijartinê Ahmet Davutoğlu spartibû. Di kampanyaya hilbijartinê ya ji bo hilbijartinên parlamenê yên 7ê hezîrana 2015an de, ji bo dengên AKPê kampanyaya dengan da, her çiqas wek serokkomar mecbûr bû ku li gor xala 101ê ya makezagonê têkiliyên xwe bi partiya xwe ya kevn ra qut bike. Lê belê armanca AKPê ya bidestxistina du ji sê parên piraniya erkên ji bo guhertina destûra bingehîn an jî herî kêm 3/5 ji erkên ji bo destpêkirina referandûmê bi awayekî eşkere ji holê ranebû. Ahmet Davutoğlu ji bo avakirina hikûmetê hat wezîfedarkirin û piştî ku nekarî koalîsyonekê pêk bîne û peywira xwe vegerîne, Serokkomar Erdoğan ji bo 1ê mijdara 2015an hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî destnîşan kir. Di hilbijartinên nû de AKP û namzedê wê yê serokwezîrtiyê Davutoğlu ji %49,5 dengan stend û bi 317 kursiyan ji 550 kursiyan piraniya mutleq a parlamenê bi dest xist. Ahmet Davutoğlu dîsa ji aliyê Serokkomar Erdoğan ve ji bo avakirina hikûmetê hat wezîfedarkirin.[34]
Di destpêka gulana 2016an de kesên nêzîkî serokomar bi eşkere rexne li karê serokwezîr û serokê partiyê Davutoğlu girtin. Davutoğlu rexne li guhertina makezagonê ber bi sîstema serokatiyê ve kiribû.[35] Di 5ê gulanê de, Davutoğlu ragihand ku ew ê êdî ji bo serokatiya partiyê nebe namzed di konferansa partiya taybet a AKPê ya di 22ê gulanê de, ev yek jî tê wateya îstifakirina wî ji posta serokwezîriyê, bi sedema cudahiyên di serokatiya partiyê de.[36] Piştî ku cîgirê wî Binali Yıldırım di 22ê gulanê de wek serokê partiyê hat hilbijartin, Davutoğlu îstifa xwe ji serokwezîrtiyê pêşkêş kiribû.[37]
Piştî îstifa Davutoğlu, Erdoğan di 22ê gulana 2016an de avakirina hikûmeta nû spartibû serokê nû yê partiya AKPê Bînalî Yıldırım. Ev yek di 29ê gulanê de ji aliyê parlamenê ve bi 315 dengan hatibû pejirandin.[37]
Di êvara 15ê tîrmeha 2016an ji aliyê hêzên leşkerî ve hewldana derbeyê pêk hat. Hewldana derbeyê di nav gel û mixalefeta siyasî de tu piştgirî û di artêşê de jî kêm bû. Di roja din de derbe têk çû.[38] Hikûmetê Tevgera Gülen bi hewla derbeyê sûcdar kir, ku wan ev yek red kir.[39]
Piştî teşebusa derbeyê, parlamenê di destpêkê de biryara Rewşa Awarte ya 3 mehan da, ku hikûmet di bin serokwezîr Yıldırım û serokkomar de rayeyên zêde da, ku hikûmetê ji bo ji kar dûrxistina endamên karûbarê giştî bi berfirehî bikar anî.[40] Paşê Rewşa Awarte gelek caran bi sê mehan hat dirêjkirin. Pêşî di destpêka meha cotmehê de,[41] paşê di destpêka sala 2017an de bi munasebeta êrîşa li ser klûba şevê ya Reina li Stembolê di şeva sersalê ya 2016/2017an de,[42] ji ber wê jî roja destûra bingehîn a paşerojê hat destnîşankirin. Piştî referandûmê rojek dîsa rewşa awarte 3 mehên din hat dirêjkirin.[43]
Di dema Rewşa Awarte de 81.494 kes ji karên dewletê hatin dûrxistin.[44] 11 parlementer û 1.400 berpirsên partiya mixalefetê Partiya Demokratîk a Gelan hatin bi bêsedem an îhtîmal zîndanîkirin.[45] Ji hewldana derbeyê ya sala 2016an vir ve heta niha zêdetirî 50 hezar berguman bi hinceta ku têkiliya wan bi tevgera Gülen re heye, 8.816 polîs, 6.982 leşker (167 fermandaran), 2.431 dadger û dozger û 23 waliyên parêzgehan hene.[45]
Di 16ê nîsanê de referandûma guhertinên destûra bingehîn pêk hat. Ev yek ji aliyê AKPê û MHPê ve hat destpêkirin, ku bi piraniya sê pêncan a hevpar destûr dabûn vê yekê. Di dengdanê de hilbijêran biryar dan ku 69 xalên destûrê biguherînin yan na. Ev di serî de li ser komkirina rayeyên îcrayê û bandora zêdetir li ser dadweriya di destê Serokkomar Recep Tayyip Erdoğan de bû. Ev jî bi guhertina şeklê hikûmetê ji sîstema parlamenî bo sîstema serokatiyê bû.[46] Komîsyona Venedîkê ya Konseya Ewropayê di serî de hişyariya "rejîmeke şexsî" da û anî ziman ku xeteriya ketina nava sîstemeke dîktatorî heye.
Di referandûmê de %51.41 ji bo guhertina destûrî rayê xwe dan. Opozisyonê behsa sextekariya hilbijartinan kir û îşaret bi Komisyona Bilind a Hilbijartinan kir, ku pusûleyên dengdanê û zerfên bê mohr di roja (pêşwext) ya hilbijartinê de derbasdar in. Bi vê yekê heta sê milyon dengên erê ji bo “kampa erê” derket. Encamên lêkolînê yên ji statîstîstîkên Viyana yên ji Complexity Science Hub Viyana jî destnîşan dikin ku hilbijartin bi sextekariya dengdêran hat girtin.[47]
Di 18ê nîsana 2018an de, bi qasî salek piştî referanduma Destûra Bingehîn, Erdoğan di 24ê hezîrana 2018an de hilbijartinên pêşwext ên parlamenê û serokomariyê ragihand. Li ser vê yekê bi serokê MHPê Devlet Bahçeli re li hev kir.[47]
Di hilbijartina 24ê hezîrana 2018an de Erdoğan ji sedî 52,6ê dengan standibû. Di heman demê de guhertinên destûrî ketin meriyetê; Lijneya Wezîran a bi serokwezîr wek saziyeke dewletê hat rakirin. Ji wê demê heta niha Erdoğan serokê dewletê û serokê desteya îcrayê ye. Di tîrmeha 2018an de Erdoğan kabîneya xwe ya çaremîn ava kir.
Ji bo hilbijartinên herêmî yên di 31ê Adara 2019an de, AKPê ya Erdoğan li hev kir ku li 51 bajar û gelek navçeyan bi hevkarê xwe yê îtîfaqê MHPê re bixebite, ev yek jî tê wateya ku MHPê namzetê xwe yê şaredariyê ji dest bide. Li 7 parêzgehan şaredarî ji destê MHPê hat windakirin, tenê li Isparta berovajî vê yekê bû. Li gelek bajarên mezin, AKP, mîna MHP, neçar ma ku têkçûnên li hember Partiya Gel a Komarî qebûl bike, di nav de li Stembol, ku AKP di bin serokatiya Erdoğan de karîbû hilbijartinan betal bike. CHP di hilbijartina nû de vê carê jî bi pêşengiyeke zelal dîsa bi ser ket.
Piştî guhertina Destûra Bingehîn a Komara Tirkiyeyê ya sala 2017an, serokomar herî zêde du serdeman dikare hikûm bike. Lêbelê, ji ber ku dema sînor tenê di sala 2017an de rê li ber destûra bingehîn girt, Erdogan û alîgirên wî îdia kirin ku namzedbûna Erdoğan ji bo hilbijartinên serokkomariyê di gulana 2023an de divê wekî yekem hewildana wî ya ji nû ve hilbijartinê were dîtin. Lijneya Bilind a Hilbijartinê giliyên li ser namzetiyê red kir.
Di hilbijartinên serokomariyê yên sala 2023an da Erdogan ji sedî 52,2ê dengan û Kemal Kılıçdaroğlu jî ji sedî 47,8ê dengan standibûn. Gelek partiyên mixalefetê li pişt Kiliçdaroglu tifaq çêkiribûn. Erdoğan kabîneya pencemîn ava kir.
Di adara 2024an de, Erdoğan niyeta xwe ya teqawidbûna ji siyaseta aktîv piştî ku serokatiya wî di sala 2028an de bi dawî dike ragihand. Hin çavdêran cidiyeta vê gotinê bi pirsîn dan.[48]
Di destpêka serdema serokwezîrtiya xwe de, Erdoğan ji ber çend pakêtên reformê yên ku ji aliyê hikûmeta wî ve hatin destpêkirin, ku wekî beşek ji danûstandinên endametiyê bi Yekîtiya Ewropayê re berfireh kirin, azadiyên olî û mafên hindekahiyan berfireh kirin, ji bo welatên Rojhilata Navîn ên nûbûyî wekî modelek rolê hate pesnandin.[49] Lêbelê, hikûmeta wî di gelek qeyranan de derbas bû, di nav wan de pilankirina derbeya Balyoz û darizandinên Ergenekonê, skandalên gendeliyê, tawanbarkirina tirsandina medyayê, û herwiha peydakirina rojeva siyasî ya ku her ku diçe zêde dibe; mixalefetê hikûmet bi teşwîqkirina nefreta siyasî li seranserê welêt tawanbar kir.[50] Ew herwiha wekî ku "demên dirêj ji sedemên îslamî re pêşengî kiriye" tê binav kirin.[51]
Erdogan di sala 2019an de dîsa wek sala 1997an helbesta Ziya Gökalp ya Leşkerê Duayê bi eşkere xwend. Li gorî Hans-Lukas Kieser, ev vegotin xiyanet li daxwaza Erdogan a ji bo afirandina îdeala Gökalp a beriya 1923an e, ango "rêberek nûjen-" Dewleta îslam-tirkî ji derveyî sînorên dewleta tirk bi rê ve bir Peymana Lozanê."[52]
Weke serokkomar Erdoğan çavdêriya vejîna kevneşopiya osmaniyan kir,[53] serokê Filistînê Mahmûd Abbas bi merasîmeke bi şêwaza osmanî li qesra serokkomariyê ya nû, bi cerdevanên ku cil û bergên damezrînerên 16 împeratoriyên mezin ên tirkî ji dîrokê ve li xwe kiribûn, silav kir.[54] Dema ku serokwezîrê Tirkiyeyê bû, AKPê Erdoğan di dema kampanyayên hilbijartinê de behsa serdema osmaniyan dikir, wek ku ji alîgirên xwe re digot ‘neviyên osmaniyan’. Ji ber ku li dijî cewhera komarî ya Tirkiye ya nûjen a ku Mustafa Kemal Atatürk damezrandibû, hat dîtin ku ev yek bi nakok bû. Di sala 2015an de, Erdoğan daxuyaniyek da û tê de peyva osmanî ya kevn kulliye pejirand ku ji kampûsên zanîngehê re ji peyva standard a tirkî kampüs re tê gotin.[55] Ji ber vê yekê gelek rexnegiran Erdoğan tawanbar kirin ku dixwaze bibe siltanê osmanî û dev ji nasnameyên laîsî û demokratîk ên komarê berde.[56][57][58] Yek ji alimên zindî Noam Chomsky jî wiha got: "Erdoğan li Tirkiyeyê di esasê xwe de hewl dide tiştekî mîna xelîfeya osmanî biafirîne, bi wî re wekî xelîfe, serokê herî bilind, giraniya xwe li her derê davêje, û bermahiyên demokrasî û azadiya çapamenî ji dewleta tirk tune bike."[59]
Di Çileya 2015an de dema ku Erdoğan li ser vê mijarê hat bi pirsîn, ew wê îdiayê red kir û got ku ew nêziktir mîna qraliteya Înglistanê Elizabeth II xwe bi pozisyon dida, ne wekî siltanekî osmanî û qanûnên siltanatiyê.[60]
Di Tebaxa 2020an de Erdoğan di axavtinek wiha got: "Di şaristaniya me de feth ne dagirkerî û talanî ye. Ew li herêmê serdestiya edaleta ku Xweda emir kiriye.[61] Beriya her tiştî miletê me zilm ji herêmên ku Ji ber vê yekê şaristaniya me ya fethê ye, wê li Deryaya Navîn, li Deryaya Egeyî û li Deryaya Reş çi bigire.",[62] wî li pêş Meclisa Mezin daxuyanî da û got ku "Orşelîm ya me ye" û behsa serdema desthilatdariya osmaniyan a li ser bajêr û ji nû ve avakirina bajarê wê yê kevin ji aliyê Siltan Silêmanê Qanûnî ve kir.[62]
Di Cotmeha 2023an de yekemîn dêra ku di dîroka 100 salî ya Tirkiyeyê de bi piştgiriya hikûmetê hatiye çêkirin, weke dewleteke piştî osmaniyan hat vekirin.[63]
Erdoğan ji sala 2002an û vir ve serokê defakto yê Tirkiyê ye.[64][65] Herwiha Erdoğan piştî gelek daxwazên berfirehbûn, sansûr, û qedexekirina partiyan an muxalefetê.[66][67][68] Li ser rexneyan, Erdoğan di Gulana 2014an de axaftinek kir û îdîayên dîktatoriyê şermezar kir û got ku serokê muxalefetê Kemal Kılıçdaroğlu ku di axaftinê de li wir bû, heke ew bûya dê nikaribe bi azadî li kolanan bigere. Kılıçdaroğlu bersiv da ku eger Erdoğan sê rojan dev ji axaftinên xwe yên polar berde wê aloziya siyasî raweste.[69] Çavdêrekî got ku ew pîvana rewşa demokrasiya Tirkiyeyê ye ku serokwezîr Ahmet Davutoğlu dikare bi eşkereyî di 20 Kanûn 2015an de tehdîd bike, ku eger partiya wî di hilbijartinan de bi ser nekeve, dê kurdên Tirkiyê dubarekirina serdema “Torosên spî".[70]
Di Nîsana 2014an de Serokê Dadgeha Destûra Bingehîn Haşim Kiliç, Erdoğan bi zerarkirina pêbaweriya darazê sûcdar kiribû û hewldanên Erdoğan ên ji bo zêdekirina kontrola siyasî ya li ser dadgehan weke ‘bêhêvî’ bi nav kiribû.[71] Di dema hilbijartina serokatiyê ya 2007an de, artêşê E-muhtırayê derxist û hikûmetê hişyar kir ku dema hilbijartina berendamek di nav sînorên laîkîzmê de bimîne. Tevî vê yekê jî, têkiliyên nêzîk ên Erdoğan bi Fethullah Gülen û Tevgera Cemaetê re hişt ku hikûmeta wî bi rêya alîgirên Gülen di nav dezgehên dadwerî û burokratîk de radeyekê bandora xwe di nav dadweriyê de biparêze.[72][73] Piştî demeke, plana derbeyê ya bi kodnavê Balyoz derketibû holê û di encamê de 300 efserên leşkerî ku di nav wan de Îbrahîm Fırtına, Çetin Dogan û Engin Alan jî hebûn hatin girtin. Gelek siyasetmedarên muxalefetê, rojnamevan û efserên leşkerî jî bi îdiaya ku di rêxistineke ultra-neteweperest a bi navê Ergenekonê de cih digirin hatin darizandin.[72]
Her du doz jî bi nelirêtî derbas bûn û weke hewldaneke hevpar a Erdoğan û Gülen ji bo astengkirina dijberiya AKPê hatin şermezarkirin.[74] Belgeya orîjînal a Balyoz ku planên derbeyê vedihewîne, ku tê îdîakirin di sala 2003an de hatî nivîsandin, hate dîtin ku bi karanîna Microsoft Word 2007ê hatî nivîsandin.[74] Li gel ku hem bangewaziyên navxweyî û hem jî yên navneteweyî ji bo ku ev nelirêtî ji bo garantîkirina dadgeheke adil bên çareserkirin, Erdoğan li şûna wê pesnê hikûmeta xwe da ku planên derbeyê derxistiye holê.[75] Dema ku Gülen di dawiya sala 2013an de bi eşkere destek da û bi eşkere êrişî Erdoğan kir, çend efserên leşkerî û rojnamevanên girtî serbest hatin berdan, û hikûmetê jî qebûl kir ku dozên dadwerî neheq in.[76]
Dema ku Gülen di dawiya sala 2013an de destek ji hikûmeta AKPê kişand, skandala gendeliyê ya hikûmetê derket û bû sedema girtina gelek endamên malbatên wezîrên kabîneyê. Erdoğan, Gülen re bi koordînasyona "dewleteke paralel" di nav dadweriyê de tawanbar kir ku hewl dide wî ji desthilatê biavêje. Paşê wî gelek karbidestên dadwerî ji kar dûrxist an jî ji nû ve wezîfedar kir û hewl da ku alîgirên Gülen ji wezîfeyê dûr bixe. 'Paqijkirina' Erdoğan ji aliyê Yekîtiya Ewropayê ve gelek rastî lêpirsîn û rexneyan hat.[77] Di destpêka sala 2014an de, qanûnek nû ji hêla parlamentoyê ve hate pejirandin ku hikûmet bêtir kontrola dadrêsiyê dide, ku ev yek bû sedema protestoyên gelemperî li seranserê welêt. Rêxistinên navneteweyî ev qanûn ji bo cihêbûna hêzan xeternak dîtin.[77]
Gelek karbidestên dadwerî ji peywira xwe hatin dûrxistin gotin ku ew ji ber nasnameya xwe ya laîkparêz hatine dûrxistin. Opozisyona siyasî Erdoğan bi wê yekê tohmetbar kir ku ne tenê hewl dide alîgirên Gülen, lê alîgirên prensîbên Mustafa Kemal Atatürk jî ji bo rê li ber zêdekirina siyasîkirina dadweriyê bigire. Çend endamên malbatên wezîrên Erdoğan ên ku di encama skandala gendeliyê ya sala 2013an de hatibûn girtin, hatin berdan û biryara darazê ya lêpirsîna kurê xwe Bilal Erdoğan hat betalkirin.[78] Dema ku derket holê ku gelek ji memûrên darazê yên ku nû hatine wezîfedarkirin rastî alîgirên AKP'ê ne, nîqaş derketin.[79] İslam Çiçek dadgerê ku dosyaya xizmên 5 wezîran bi sûcdariya gendeliyê red kir, bi sûcdariya alîgirê AKPê hat sûcdarkirin û der barê têkiliyên wî yên siyasî de lêpirsîna fermî hat destpêkirin. Di 1ê Îlona 2014an de dadgehan dosyaya 96 gumanbaran ku Bilal Erdoğan jî di nav de bû, betal kiribû.[79]
Erdoğan bi taybetî piştî protestoyên 2013am ji ber siyasetkirina medyayê rastî rexneyan hat. Partiya Gel a Komarî (CHP) ya muxalefetê îdia kir ku di 12 salên desthilatdariya AKPê de zêdetirî 1863 rojnameger ji ber nerînên xwe yên li dijî hikûmetê karê xwe winda kirine.[80] Siyasetmedarên muxalefetê jî îdia kirin ku tirsandina di medyayê de ji ber hewildana hikûmetê ya ji nû ve avakirina xwedaniya pargîdaniyên medyaya taybet e. Rojnamegerên Ajansa Nûçeyan a Cîhanê û Rojnameya Gülenîstî Zaman gelek caran hatin qedexekirin ku beşdarî civînên çapemeniyê yên hikûmetê bibin û pirsan bikin.[81] Çend rojnamevanên muxalîf ên wek Soner Yalçın di çarçoveya darizandina Ergenekonê û lêpirsîna derbeya Pehleyê de bi awayekî gengeşî hatin girtin.[82] Siyasetmedarê CHPê Veli Ağbaba, AKPê weke 'şefê medyayê yê herî mezin ê Tirkiyeyê' bi nav kir.[82]
Di sala 2015an de 74 senatorên amerîkî nameyek ji Wezîrê Derve yê Amerîka John Kerry re şandibûn û dilgiraniya xwe li ser tiştên ku wan weke dûrketina ji prensîbên bingehîn ên demokrasiyê li Tirkiyeyê û zextên Erdoğan ên li ser medyayê dibînin, şandine.[81]
Bûyerên balkêş ya sansurkirinên medyayê di dema xwenîşandanên dijî hikûmetê yên sala 2013an de qewimîn, dema ku medyaya sereke sê rojan piştî destpêkirina xwenîşandanan ti nûçeyek derbarê xwepêşandanan de belav nekir. Nebûna ragihandina medyayê ji aliyê CNN International ve hat sembolîzekirin ku xwepêşanan dişopand û di heman demê de CNN Türk belgefîlmek li ser pinguinan weşand.[83] Lijneya Bilind a Radyo û Televîzyonê bi hinceta ku dîmenên ku di warê exlaqî, bedenî û derûnî de bêîstiqrariyê li zarokan dike, ceza li kanalên nûçeyan ên alîgirê muxalefetê yên Halk TV û Ulusal Kanal bi nakok da.[84] Erdoğan ji ber ku bersiv nedaye sûcên tirsandina medyayê, hat rexnekirin û piştî ku di kampanyaya hilbijartina serokomariyê ya sala 2014an de ji rojnamevaneke jin (Amberin Zaman ya kanala The Economist) re got ku cihê xwe nas bike û jê re got 'mîlîtaneke bêşerm', bû sedema hêrsa navneteweyî. Di hilbijartina serokomariyê ya 2014an de di hilbijartinan de sextekarîyek mezin nehatibû kirin, Erdoğan dîsa hat rexnekirin ku li gorî hevrikên xwe bala medyayê ya bêpîvan distîne. Rojnameya The Times a Brîtanyayê şîrove kir ku di navbera 2 û 4ê Tîrmehê de kanala medyayê ya dewletê TRT 204 deqe ji kampanyaya Erdoğan re û bi giştî kêmtirî 3 deqîqe ji bo her du hevrikên wî dane.[85]
Erdoğan her wiha kontrolên li ser înternetê tundtir kir û di 12ê Îlona 2014an de pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide hikûmetê bêyî biryara dadgehê malperan asteng bike îmze kir. Hikûmeta wî di dawiya Adara 2014an de piştî belavkirina tomareke soxbeta di navbera wî û kurê wî Bilal de, ku tê îdiakirin ku Erdogan hişyarî da malbata xwe ku di nav skandala gendeliyê ya sala 2013an de, hemû rezervên diravî yên li mala wan 'betal bike', Twitter û YouTube asteng kir.[86] Erdoğan kampanyayeke medyayê da destpêkirin ku hewl dide malbata serokdewletî wek erzan û sade nîşan bide; fatûreya elektrîkê ya qesra wan mehane 500,000 dolar tê texmîn kirin.[87]
Di Mijdara 2016an de dewleta tirk gihandina medyaya civakî li tevayiya Tirkiyeyê asteng kir û herwiha xwest ku bi temamî gihandina înternetê ji bo welatiyên li başûrê rojhilatê welêt bi temamî asteng bike.[88] Ji hewldana derbeya 2016an vir ve, rayedaran zêdetirî 90,000 hemwelatiyên Tirkiye hatin girtin an jî zindan kirin.[89]
Di Sibata 2015an de zarokekî 13 salî bi hinceta ku li ser Facebookê heqaret li Erdoğan kiriye û dûr ve ji aliyê dozger ve hat sûcdarkirin.[90] Di sala 2016an de garsonek bi îdiaya ku "Erdoğan were vir ez çay jî jê re nekim" heqaretek wiha li Erdogan kiriye hat girtin. Di navbera 2016[91] û 2023an de ji ber ku Erdoğan bi bi mexlûqekî mîna cinawirê bi navê Gollum ji fîlma Lord of rhe Rings ve, karekterek xeyalî ya Lord of the Rings ya J. R. R. Tolkien ye ku dan ber hev, bi sûcdarkirina heqaretî li dijî serokkomar hatiyê sûc kirin.[92] Di Gulana 2016an de, modela berê ya Miss Tirkiyeyê Merve Büyüksaraç, bi hinceta ku heqaret li serokkomar kiriye, zêdetirî salekê cezayê girtîgehê lê hat birîn.[93][94][95] Di navbera salên 2014-2019an de ji ber heqareta li serokkomar 128 hezar û 872 lêpirsîn hatin vekirin û dozger jî 27 hezar û 717 dozên sûc vekirin.[95]
Di sala 2009an de peykersazê tirk Mehmet Aksoy li Qersê Peykerê Mirovahiyê çêkir da ku lihevhatina di navbera Tirkiye û Ermenistanê de were pêşxistin. Erdoğan di sala 2011an de dema ku çû bajêr, ew peyker wek "xemgîn" dît û bi mehan şûnda hat hilweşandin.[96] Aksoy bi hinceta "tazmînatên exlaqî" doz li Erdoğan vekir, her çend parêzerê wî got ku ev îfadeya wî ji heqaretê re rexne ye. Di Adara 2015an de dadger ji Erdoğan re 10 hezar lîreyî birî.[97]
Peyva Erdoğanîzm cara ewil piştî serkeftina Erdoğan a hilbijartinên giştî yên sala 2011an derket holê, ku bi giranî wek îdealên lîberal ên aborî û muhafezîkar ên demokratîk ên AKPê yên bi demagojî û perestiya kesayeta Erdogan re tê gotin.[98]
Erdoğan di sala 2002an de got ku "Divê ku kesên Hevzayendîtî di çarçoveya maf û azadiyên xwe de bi awayekî qanûnî bên parastin. Dem bi dem muameleya ku li ser ekranên hin televizyonan tên kirin mirovahî nabînin".[99][100] Lê belê Erdoğan di sala 2017an de gotibû ku li Tirkiyeyê hêzkirina civata LGBTQan "li dijî nirxên miletê me ye".[101]
Di sala 2020an de, di nav pandemiya COVID-19 de, alimê misilman ê sereke û Serokê Karên Diyanetê, Ali Erbaş, di daxuyaniya roja Îniyê ya Remezanê de got ku welat hevzayendîtiyê şermezar dike ji ber ku ew "nexweşiyê tîne" û destnîşan kir ku têkiliyên heman zayendî berpirsiyar in. Erdoğan piştgirî da Erbaş û got ku tiştên ku Erbaş got "bi tevahî rast bû."[102][103]
Di sala 2023an de Erdoğan li Tirkiyeyê kesên LGBTQ+ bi “binpêkirina nirxên malbatê” sûcdar kiribû û dijberên xwe yên siyasî bi rengekî biçûkxistinê weke “gay” bi nav kiribû. Çavkaniyên partiya sêyem ev rexne kirin; dîtina wê weke hewldanek ji bo dûrxistina raya giştî ji têkçûnên partiya desthilatdar – bi taybetî li ser aboriya welat; Li gor van çavkaniyan, bi armanckirina komên kêmneteweyî yên Tirkiyeyê, ew bingehên xwe di nava aloziyên aborî yên berdewam ên welat de kom dike, ji bo bilindkirina perspektîfên serketina hilbijartinên giştî yên sala 2023an li wî welatî, ku ji bo desthilatdariya wî ya nêzîkî 20 salî wek krîtîk tê dîtin.[104][105][106]
Di Tebaxa 2015an de, Tirkiye kanala xeber a BBC bi piştgirîkirina terorê tawanbar kir, piştî ku wê raportek li ser çima jinên kurd û êzdî beşdarî PKKê dibin ji bo şerê Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê, tometbar kir û tora bi “rûmetkirin û piştgirîkirina terorê” tawanbar kir. Ev yek di demekê de bû ku Tirkiyê bi awayekî aktîf piştgirî dida rêxistinên ku welatên din weke rêxistinên terorîst bi nav kiribûn, weke Îxwanê Misilmanan, Hemas, Cebhet El-Nusra û rêxistinên din ên El-Qaîde. Bi salan serokên Hemasê ji Tirkiyeyê tevdigerin û herwiha endamên payebilind ên Îxwanê Misilmanan jî.[107] Di dema ku Enqere bi kêfxweşî terorîstên welatên din hembêz dikir, di nav xwe de zilmê li kurdan dikir û li ser sînorê Sûriye û Iraqê êrişî wan dikir.
Di van rojan de ku bala cîhanê li ser Îsraêl û Xezayê ye, Tirkiye têkoşîna xwe ya li dijî Kurdan ji nû ve geş dike. Di navbera 5 û 9ê cotmehê 2019an de, Tirkiye êrîşî ser 140 navendên sivîl li Rojavaya Kurdistanê kir, di nav de malên niştecihbûnê, torên elektrîkê, stasyonên gazê û navendên perwerdeyê. Hinek bi temamî hatin rûxandin û ji rêzê hatin derxistin, hinekan jî zirara madî dît. Li herêmên Cezîrê û Kobanî 2 nexweşxaneyên Rojavaya Kurdistanê bi temamî hatin rûxandin. Di encama êrîşan de sivîl û şervanên Hêzên Sûriya Demokratîk (HSD, koalîsyona ji Kurd, ereb û xristiyanyê suryanî yên ku ji bo şerê li dijî DAIŞê bi hevalbendiya DYAyê re hatiye avakirin, di nav de 44 kes mirin, 55 kes jî birîndar bûn.[108]
Hêjayî bibîrxistinê ye dema ku Erdoğan bi tundî êrişî Îsraêlê kir ji bo “derxistina xelkê li Xezayê” ku nêzîkî 130,000 Kurd neçar man ji êrîşên artêşa Tirkiyê li Rojavaya Kurdistanê birevin. Kurd reviyan parêzgeha Helebê ku niha belav dijîn. Siyaseta teror, desteserkirina mal û milk, girtin, revandin, îşkencekirin û talankirina ku di bin sîwana arteşa tirk a dagirker de ji aliyê çekdarên îslamî yên ereb û tirkmen ve dihat meşandin, nêzî 130 hezar Kurd û yên din neçar kir ku koç bikin. Mal, zevî û kargehên wan diyarî mîlîsên alîgirê Tirkiyê hatine kirin.[108]
Ji sala 2018an ve Tirkiyeyê derdora 400,000 ereb û tirkmen li kantona Efrînê li Kurdistan bi cih kirine, ku berê piraniya wan kurd bû, ku niha tenê çaryeka nifûsa wê ye. Kanton ji bo hemû armancên pratîkî niha beşek ji parêzgeriya tirkên Xetayê ye. Alayê Tirkiye li ser avahiyan li ba dibe, dibistan bi erebî û tirkî têne xwendin, toreyên elektrîk û têlefonê niha bi yên li Tirkiyeyê ve girêdayî ne, di vê yekê de ku tê xuya kirin ku bi defakto ve girêdayî kantona Efrînê ye ku berê piraniya wan kurd bûn.[109]
Kurdên Tirkiyeyê her ku diçe ji hev dûr dikevin. Dibe ku Erdoğan rast bibêje ku cîhanê tu carî Kurdistan nas nekir, lê kurd li gorî dîroka filîstiniyan zêdetir xwedî îdiaya xak û çanda cuda ne. Kurd ji mêj ve xwe wek kurd didin nasîn; Ji ber ku Kurdistan qet serbixwe nebû, Erdoğan dibejê ku ev mijar êdî ne girîng e. Heger Tirkiye bi paşverû sînorên Filistînê nas bike, civaka navneteweyî jî dikare Kurdistanê ji Mêrdînê heta Meletiyê û Rihayê heta Îdirê ku paytextê wê Amed e, nas bike. Dibe ku Erdoğan gilî bike ku tevgerek wiha xelat dide Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK), lê dema ku Erdoğan Hemas hembêz dike ev arguman dernakeve.[110]
Argumenta Erdoğan a ji bo reforma Neteweyên Yekbûyî rehet e. Cîhan ji damezrandina Neteweyên Yekbûyî ya 1945an vir ve pir guherî. Dibe ku dinya di nîvê rê de daxwazên wî yên "cîhan ji pêncan mezintir e" bi cih bîne. Dibe ku îro Tirkiye nêzîkî 90 milyon kes be, lê piştî serxwebûna Kurdistanê dê bibe siya xweya niha. Lêbelê, Yewnanistan şûngirê çandek kevnar e û dikare Rojhilata Navîn wekî endamek daîmî ya Encumena Ewlekariyê temsîl bike.[111] Tevlîbûna Îsraêl jî dikare hevsengiya pêwîst zêde bike û NY ji nû ve ber bi aşitiyê ve biçe ne ji pogromên retorîkî.
Dema ku Erdoğan gelek caran daxuyand ku ew li dijî antîsemîtîzm[112] ye ew bi hinceta ku di daxuyaniyên giştî de qalibên antîsemîtîzmê tîne ziman hat sûcdarkirin.[113]
Di Mijdara 2014an de di civîna Teşkîlata Hevkariya Îslamî ya li Stembolê de Erdoğan li dijî Rojava îdia kiribû. Ew tenê li pêy petrol, zêr, elmas û keda erzan a alema îslamê bû: “Ew ji misilmanan hez nakin”, lê tenê ji “petrol, zêr, elmas” hez dikin. “Ew wek hevalan xuya dikin, lê dixwazin me bimirin, dixwazin zarokên me bimirin.”[114] Di heman rojê de Papa Fransîs dest bi seredana çend rojî ya Tirkiyeyê kir.[115]
Erdoğan di axaftina xwe ya bi minasebeta 562emîn salvegera fetha Konstantînopolîsê ya di 29ê Gulana 1453an de ji aliyê Siltan Mehmedê Duyem ve di sala 2015an de ji temaşevanên milyonek kesî re got:[116]
Ji fethê re dibêjin Meke. Fethê tê wateya Siltan Selahedîn, tê wateya ku ala Îslamê dîsa li Orşelîmê li ba bibe.
— Recep Tayyip Erdoğan
Piştî biryara Dîwana Edaletê ya Ewropayê (DMME) ku mafê kardêran da ku hem sembolên siyasî hem jî yên olî li kargehê qedexe bikin, Erdoğam behsa şerê xaçperestiya DMMEyê ya li dijî heyvê kir.[117]
Di 15ê Mijdara 2014an de ji Erdoğan re hat gotin ku misilmanan di sala 1178an de - sê sedsalan beriya Krîstofor Kolumbus Amerîka keşf kirine. Wî ev yek li konfêranseke rêberên misilman ji Amerîkaya Latîn li Stembolê got. Erdoğan îdiaya xwe li ser têketina rojnivîska mecazî ya ji Kolumjus ku tê de behsa mizgefta li girekî Kubayê dike, ava kir. Erdoğan herwiha got ku ew amade ye li cihê ku Kolumbis li Kubayê destnîşan kiriye, mizgeftekê ava bike.[118]
Di dema qezaya madenê ya Somayê ya Gulana 2014an de, di ve demê serokwezîr Erdoğan çû cihê qezayê, lê axaftina wî ya li wir gelek kesên amade aciz kir,[119] ji ber ku di nav tiştên din de rave kir ku qezayên pîşesazî yên bi vî rengî "li çaraliyê cîhanê" qewimîn û herwiha behsa qezayên madenê yên li Îngilîstanê yên ji sedsala 19an (1862, 1866 û 1894) bi heman hejmarên qurbaniyan kir.[120]
Erdoğan di 17ê Adara 2012an da li Bochumê bi "Xelata Steiger ji bo dostaniya Alman-Tirkî ya 50 salî li ser navê gelê tirk" di kategoriya Ewropayê de hatibû xelatkirin, lê di heman rojê de ji ber sedema ku gera xwe ya Almanyayê betal kiribû ji ber ku helîkoptereke leşkerî ji firinê keta jêr û 12 leşkerên tirk li Efxanistanê mirin.[121] Tevî redkirina Erdoğan jî elewî, kurd û ermenî jî di nav de zêdetirî 22 hezar kes li Bochumê li dijî serokwezîrê tirk xwepêşandan kirin. Elewiyên li Almanyayê dijîn, Erdoğan bi tepisandina baweriya wan sûcdar kirin. Merasîma xelatdayînê “sîleyek li rûyê hemû kêmneteweyên li Tirkiyeyê” ye.[122][123]
Di Foruma Aborî ya Cîhanê ya 2009 de li Davosê (Swîsre) di panelekê de skandalek derket. Serokê Îsraêlê Şîmon Peres, kiryarên dewleta xwe yên li Şirîta Xezeyê parast û ji Erdoğan pirsî ku ewê çawa bersivê bidin avêtina mûşekan a li Stembolê. Dema ku moderator dev ji axaftina Erdoğan berda û diyar kir ku dema nîqaşê qediyaye, bi hêrs bertek nîşan da û wiha qêriya: “One minute(s)! One minute(s)!” Moderator dîsa mafê axaftinê da. Erdoğan kiryarên Îsraêlê yên li dijî gelê Filistînê rexne kir û hikûmeta Îsraêlê bi kuştina sivîl û zarokên bêguneh bi zanebûn sûcdar kir. Di vê navberê de, moderator gelek caran hewl da axaftina Erdoğan bi dawî bike. Erdoğan diyar kir ku parvekirina dema axaftinê neheqî ye û ji poyuma axaftvan ku Şîmon Peres, Sekreterê Giştî yê Neteweyên Yekbûyî Ban Ki-moon û Sekreterê Giştî yê Yekîtiya Erebî Emr Mûsa cih digirtin, derket.[124][125]
Li gorî jînenîgariya xwe ya fermî û belgeya ku hatiye pêşkêşkirin, Erdoğan di sala 1981an de li Zanîngeha Mermereyê beşa Aborî û Rêvebiriyê wergirtiye. Li dijî rastiya wê gelek faktoran hatine destnîşan kirin:
Di paşperdeya van îdiayan de ev rastî ev e ku dema Zanîngeha Mermereyê di sala 1982an de hat damezrandin, İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, ku di sala 1883an de bi navê Hamidiye Ticaret Mekteb-i Âlisi hat damezrandin, ku Erdoğan lê dixwend, bû bingeha vê nû.
Rastîbûna bawernameya zanîngehê pirsgirêkek e, ji ber ku li gorî destûra bingehîn diviyabû Erdoğan beriya hilbijartina serokkomariyê dîplomaya xwe ji bo îmtîhanê pêşkêş bikira. Komeleya Profesorên Zanîngehên Tirkiyeyê guman dikirin ku sertîfîkaya Erdoğan vê şertê pêk tîne.[127]
Sûcdariya sextekariya belgeyan ji aliyê partiyên Partiya Tevgera Neteweparêz û Partiya Demokratîk a Gelan ve di destpêka serokkomariyê de hatibû vekirin.[127]
Di Adara 2017an de, ji ber kampanyaya hilbijartinan ji bo referanduma danasîna sîstema serokatiyê li Tirkiyeyê, li ser xuyabûna (an jî qedexekirina wan a xuyanîbûnê) wezîrên tirk li welatên cuda yên Ewropayê, bi taybetî li Holendayê, gengeşiyeke germ li raya giştî derketibû.[128][129]
Bi helkefta referanduma destûrî ya 16ê Nîsana 2017an, çend siyasetmedarên tirk beriya kampanyaya xwe ya hilbijartinê serdana cihên cuda yên Almanyayê kirin, ji ber ku milyonek û 400 hezar tirk hene li vir ku mafê dengdanê hene, li Almanyayê wek diyasporekê tirk dijîn û sîyasetmedarên payebilind ên tirk salên berê li Almanyayê li ber çavên kesên bi eslê xwe tirk pêk dihatin.[130] Lê belê piştî ku ji Adara 2017an vir ve gelek kampanyayên hilbijartinê yên nûnerên hikûmeta tirk li Almanyayê ji ber pirsgirêkên ewlekarî û rêxistinî ji aliyê rayedarên Alman ve bi awayekî fermî hatin betalkirin,[131] Erdoğan piştre di kampanyayekê de berê xwe da Almanyayê. Di axivtinekî li Tirkiyeyê Erdoğan rayedarên Almanyayê wiha got: "Ti ferqa we ji kiryarên naziyan ên berê tune ye."
Piştî ku di Adara 2017an de pêşandana Wezîrê Derve yê Tirkiyê Mevlüt Çavuşoğlu di kampanyaya hilbijartinan de li Holendayê hatibû betalkirin, hikûmeta Tirkiyeyê bi eşkere gefa sizayan xwaribû. Paşê serokwezîrê Holendayê Mark Rutte biryar da ku êdî destûr neyê dayîn ku siyasetmedarên payebilind ên Tirkiyeyê li Holendayê derkevin pêşberî kampanyayên hilbijartinê û Wezîra Malbatê ya Tirkiyeyê Fatma Betül Sayan Kaya ya ku li Holendayê kampanyaya hilbijartinê dikir, wek persona non grata (kesêkî ku naye xwestin) îlan bike û ji ber vê yekê wê ji welêt derxîne.[132] Dûvre Erdoğan di dema kampanyaya hilbijartinê ya li Tirkiyeyê de qala faşîstî û neviyên Naziyan ên li Holendayê kir.[133] Ji Angela Merkel re, ku wê demê retorîka ku Sosyalîzma Netewî biçûk dike rexne kir û ji ber vê yekê hevgirtina xwe bi Hollandayê re ragihand, got: "Şerm bike!" […] "Merkel a hêja, tu piştgirîya terorîstan dikî!".[134]
Piştî ku serokkomarê Fransayê Emmanuel Macron di Cotmeha 2020an de piştî Kuştina Samuel Paty ya li Parîsê weşana karîkaturên pexemberê Muhemmed parast, Erdoğan banga boykotkirina kelûpelên fransiyan kir, lîderên Ewropayê weke faşîst bi nav kir û îdia kir ku Misilmanên li Ewropayê di wekî Kampanya lîncê jiyan dikin. Kampanya rastî rewşek ku bi çewsandina Cihûyan berî Şerê Cîhanî yê Duyem re tê berhev kirin.[135] Di mehên pêş de jî provokasyonên li dijî Macron berdewam kirin.[136]
Li gorî raya giştî ya li Îranê, Erdoğan bi xwendina helbestekê daxwaza parçekirina Îranê kir. Di helbestê de xemgînî tê kirin ku çawa çemê Erezê gelên azerîaxêv ên Îranê ji Îranê veqetînê û ev herêm bibe parçeya Azerbaycanê. Di helbestê de doktrîna panturkîst tê bikaranîn, ku yekitiya hemî tirkan, yên li Îranê jî di nav de, dixwaze. “Wan çemê Aras ji hev veqetandin û bi kevir û daran tijî kirin. Ez naxwazim ji te veqetim. Bi zorê em ji hev veqetandin”, helbest dibêje. Nûnerê Tewrêzê yê li Meclîsê di twîtterê de wiha got: "Erdoğan sînorên xwe derbas kiriye û dixuye ku şeva derbeya 2016an ji bîr kiriye ku berê xwe da ku derê." Di Kanûna 2020an de, ji 290 parlementerên Îranê 225 parlementerên Îranê di civîneke televizyonê de daxuyaniyek îmze kirin û tê de gotinên Erdogan “bi tundî” şermezar kirin, ku parlementerên Îranê ew gotinên “sûrprîz û nayên qebûlkirin” dîtin. Her wiha bal kişandin ser Rêberê Komara Îslamî ya Îranê û banga yekîtiyê li hemû netewên misilman kirin û gotin: “Azerbaycan ji Ayetula Xumênî, şoreş û Îranê qut nabe.”[137]
Di Tîrmeha 2021an de, wêneyên niştecîhek li bakurê rojavayê Marmarisê, kompleksek avahîsaziyek 300-odeyî ya bi şêwaza neo-Osmanî, ku li gorî raporên domdar 62 mîlyon Euro lêçûn. Taybetmendiya ku pêwîstî bi birîna bi deh hezaran darên li benderekê heye, di sala 2019an de hatiye çêkirin û ji wê demê û vir ve ji gel hatiye parastin. Li gorî agahiyan, Erdoğan beriya niha jî mêvanên xwe li vir qebûl kirin.[138]
Di Çileya 2022an de, li mizgeftekê, Erdoğan bang kir ku "zimanên wan were derxistin" ji kesên mîna stranbêja popa tirk Sezen Aksu, ku stranek sitranîkî li ser Adem û Hewayê (di Îslamê de pîroz têne hesibandin) derxistibû. Alîgirên Îslamî yên Erdoğan jî ji bo protestoyê li ber mala Aksu meşiyan. Rayeya weşanê ya dewletê RTÜK’ê ferman da ku êdî stran di çapemeniya tirk de neyê lêxistin. Ji ber van êrîşan Erdoğan bi gotinên nefretê hat sûcdarkirin û gelek hunermendên tirk piştgirîya xwe ya bi Aksu re anîn ziman.[139][140]
Di Adara 2022an de serokkomariya Erdoğam dest bi taybetkirina qadên giştî kir bi kirêkirina bayiyên Tirkiyeyê ji karsazên girêdayî hikûmetê re. Ji bo çar bayiyên yekem, di navbera îhale û xelatê de tenê çend roj hebûn, ku veberhênerên taybet ji wan sûd wergirtin da ku peymanan ewle bikin. Wekî din, her çend di bayiyan de gelek şûnwarên arkeolojîk hebin jî, di derbarê sazkirina zozanên kezebê de lêkolînek fîzîbîlîte nehatiye kirin. Ev yek jî hat rexnekirin.
Erdoğan di 4ê tirmeha 1978an de bi Emine Erdoğan (Navê berê Gülbaran; jidayikbûn 1955, Sêrt) re zewicî.[141] Du kurên wan Ahmet Burak (jidayikbûn 1979) û Necmettîn Bilal (1981) û du keçên wan bi navê Esra (1983) û Sümeyye (1985) hene.[141] Bavê wî Ahmet Erdogan di sala 1988an de û diya wî Tenzîle Erdogan jî di sala 2011an de di 87 saliya xwe de jiyana xwe ji dest da.[142]
Birayê Erdoğan Mustafa (1958) û xwişkek Vesile (1965) heye. Ji zewaca yekem a bavê wî bi Havuli Erdoğan re (m. 1980), du birayên wî hene: Mehmet (1926–1988) û Hasan (1929–2006).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
