Иркутск облысы

Иркутск облысы (орыс. Иркутская область, Орысша айтылуы: [ɪrˈkut͡skəɪ̯ə ˈobɫəsʲtʲ], бур. Эрхүү можо) — Ресей Федерациясы құрамындағы субъектісі, облыс. Облыс Сібірдің оңтүстік-шығысында, Ангара, Лена және Төменгі Тунгуска өзендерінің алаптарында орналасқан, оның әкімшілік орталығы — Иркутск қаласы және 2023 жылғы санақ бойынша халық саны 2,344,360 адамға тең.^[1]

Ресей Федерациясының субъектісі
Иркутск облысы орыс. Иркутская область
Байрағы Елтаңбасы
Елордасы	Иркутск
Жер аумағы	4-орында
Барлығы % су беті	774,846 км²
Жұрты	21-орында
Барлығы Тығыздығы	▼ 2,344,360[1] (2023) 3.03 адам/км²
ЖАӨ	17-орында
Барлығы, ағым. баға Жан басына шаққанда	1,392.9[2] млрд руб. (2018) 580.2[3] мың руб.
Федералды округ	Сібір
Экономикалық аудан	Шығыс Сібір
Мемлекеттік тілі	орыс тілі
Губернаторы	Игорь Кобзев
РФ субъектісінің коды	38
ISO 3166-2 бойынша коды	RU-IRK
Уақыт белдеуі	MSK+5 (UTC+9)
Ресми сайты:	irkobl.ru/

Географиясы

Ангара өзеніне көрініс, Иркутск ауданы

Иркутск облысы оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Бурятия және Тыва республикаларымен, батысында Красноярск өлкесімен, солтүстік-шығысында Саха Республикасымен және шығысында Забайкалье өлкесімен шектеседі.

Әлемге әйгілі Байкал көлі облыстың оңтүстік-шығысында орналасқан. Ол жерден Ангара өзені бастауын алады; ағыс жылдамдығы Иркутск ГЭС бақыланады. Лена Иркутск облысында да бастау алады және солтүстік-шығысқа қарай көршілес Саха Республикасына құяды.

Иркутск облысы негізінен Орталық Сібір үстіртінің төбелері мен кең аңғарларынан, Лена-Ангара үстіртінен тұрады. Облыстың ең биік нүктесі — Тофалария шыңы (2,892 м).

Климаты

Климаты оңтүстіктегі жылы жазғы континенттіктен солтүстік бөлігіндегі континентальды-субарктикалыққа дейін өзгереді. Жылдың жартысы дерлік, қазан айының ортасынан сәуірдің басына дейін орташа температура 0 °C төмен.^[4] Қысы өте суық, Иркутскіде орташа жоғары температура −14.9 °C және орташа төменгі температура қаңтарда −25,3 °C құрайды. Жазы жылы, бірақ қысқа: шілдеде орташа ең жоғары +24,5 °C және орташа ең төменгі +11,2 °C құрайды. Дегенмен, қыркүйекке қарай ауа-райы орташа тәуліктік ең жоғары +15,3 °C және орташа тәуліктік ең төменгі +2,5 °C дейін айтарлықтай салқындайды.^[5]

Тарихы

Ежелгі тарихы

Қазіргі Бурятия территориясы Ғұндар мемлекетінің (б.з.б. 209 – б.з. 93), Моңғол Сәнби мемлекетінің (93–234), Жужан қағанатының (330–555), Түрік қағанатының (555–603), Шығыс Түрік қағанаты (603–744), Ұйғыр қағанаты (744–847), Енисей қырғыздары (847–1219), Моңғол империясы (1206–1368) және Солтүстік Юань (1368–1691) құрамына өтті. Бурятияны орта ғасырлық моңғол меркіт, баяттар, барғұттар және түметтер рулары мекендеген. Облыс аумағында бүгіннің өзінде де бурят-монғолдар тұрады.

Бұл аймақта Ресейдің ықпалы XVII ғасырдан басталды: орыс патшалығы шығысқа қарай кеңейді, 1582 жылы Сібір хандығын жаулап алды. XVII ғасырдың аяғында Иркутск шағын қалаға айналды, монастырьлар салынды, қала маңы және ауылшаруашылық елді мекендері қалыптаса бастады.

XVIII ғасыр

XVIII ғасырдан бастап кәсіп пен қолөнер дамып, алтын-күміс ұсталары пайда болды. Ресей мемлекеті Иркутсктің шығысына қарай кеңейген кезде қала Енисей өзенінен Тынық мұхитына дейінгі орасан зор аумақтардың астанасы болды және Ресей үшін кең-байтақ Шығыс Сібір және Қиыр Шығыс аумақтарын барлауда маңызды рөл атқарды. Бірте-бірте Иркутск Шығыс Сібірдің негізгі көлік және сауда орталығы ретінде маңызға ие болды, Камчатка, Чукотка, Сахадан Моңғолияға, Қытайға апаратын сауда жолдарының орталығына айналды. Қаланың әкімшілік маңызы да артып, ол Сібір губернияларының бестен бірінің орталығына айналды, 1764 жылы Иркутск губерниясының орталығы болды.

Иркутск үшін XVIII ғасыр зерттеу экспедицияларының уақыты болды. Витус Берингтің Камчатка жағалауына бірінші (1725–1730) және екінші (1733-1743) экспедицияларын ұйымдастырудың бөлігі Иркутск қаласында орын алды.

XVIII ғасырда Иркутскіде мектептер, кәсіптік-техникалық оқу орындары, ғылыми мұражайлар, кітапханалар, театрлар, кітап баспаханалары дамыды. Білім және мәдениет ұйымдары ашылды. 1725 жылы Шығыс Сібірде Вознесенский монастырының (орыс.) жанындағы (1672 жылы негізі қаланған) бірінші мектеп ашылды.

XIX ғасыр

XIX ғасырда қазіргі Иркутск облысының жері Ресейдің Қытаймен саудасының орталығына, ал 1830 жылдардан бастап Шығыс Сібірдің алтын өндіру орталығына айналды. 1803 жылы Иркутск Сібір генерал-губернаторлығының орталығына, ал 1822 жылы Шығыс Сібір генерал-губернаторлығының орталығына айналды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Иркутскіде баспа өнері дамыды, «Иркутск губерниялық жаңалықтары» және «Амур» сияқты алғашқы газеттер пайда болды. 1851 жылы Шығыс Сібірде тұңғыш ғылыми ұйым – орыс географиялық қоғамының Сібір бөлімшесі ашылды. 1877 жылы ол Шығыс-Сібір тармағы деп аталды. Сібірдің геологтары, географтары және зерттеушілері Владислав Дыбовский (орыс.), Александр Чекановский (орыс.), Владимир Обручев Иркутск облысында Байкөл көлін мен Өлөне өзенін зерттеу жұмыстарын жүргізді.

1879 жылдың жазын Иркутск қаласының тарихындағы драмалық кезең деп санауға болады. 22–24 шілдедегі өрт кезінде қаланың барлық орталық бөліктері дерлік өртеніп, қала ғимараттарының үштен екі бөлігінен астамы қирады. Қала жаңа кейіпке еніп, жандана бастады. Өрттен кейін салынған тас және ағаш құрылыстар бүгінгі күнге дейін сақталған. 1898 жылы Сібір темір жолы арқылы Иркутск облысына алғашқы пойыздың келуі маңызды оқиға болды.

Саяси себептермен жер аударуға мәжбүр болған бірнеше қайраткерлер Иркутск қаласында тұратын. Жер аударылғандардың алғашқыларының ішінде Александр Радищев Иркутскіде 3 айдан астам тұрған. 1830 жылдардан бастап желтоқсаншылар Иркутск облысындағы қоныстар мен колонияларда өмір сүрді. Сергей Волконский мен Сергей Трубецкойдың жер аударылған үйлері кейін мұражай-үйге айналды.

XX ғасыр

Братскідегі Ленин мен Иркутск облысының белгілі тұлғалары бейнеленген пропагандалық биллборд, 1983 жыл

Қала ХХ ғасырдағы саяси оқиғалардың – Бірінші орыс төңкерісі, 1917 жылғы Қазан төңкерісі, Азамат соғысы және Ұлы Отан соғысының әсерінен зардап шекті.

1930 жылдардан бастап қаланың өнеркәсіптік құрылысы басталды. Машина жасау зауыттары, кірпіш және бетон зауыттары, мата, тамақ өнеркәсібі зауыттары салынды. Қаланың экономикалық дамуы ғылым, білім және мәдениеттің дамуына ықпал етті. 1918 жылы Шығыс Сібірдегі алғашқы жоғары оқу орны, Иркутск мемлекеттік университеті құрылды. 1958 жылы телеорталық құрылды. Қаланың ірі аудандары мен шағын аудандарының құрылысы басталды. Байкал, Солнечный, Юбилейный, Приморский, Академгородок және т.б. жаңа аудандар құрылды.^[6]

Әкімшілік құрылымы

Иркутск облысының әкімшілік бөлінісі; қара сандармен аудандары белгіленген, қызылмен салынған шекарамен Усть-Орда Бурят округінің шекарасы белгіленген

Статистика бойынша Ресей Федерациясының комитетінің 2015 жылғы мәліметінше Иркутск облысының 33 ауданы, 22 қаласы, 51 кент бар.^[7] «Иркутск облысының әкімшілікаудандық құрылымы туралы» 2-заңға және Иркутск облысының жарғысына сәйкес Иркутск облысы:^[8][9][10]

• облыс аудандарына;
• қала мен өзге қалалық елді-мекендерге;
• ауылдық елдімекендерге;
• облыс қалаларындағы аудандарға және
• Усть-Орда Бурят округіне болып бөлінеді.

Облыстың әкімшілік орталығы — Иркутск қаласы.

Иркутск облысының 33 ауданы бар: Аларский, Ангарск, Балаганск, Баяндай, Бодайбо, Бохан, Братск, Жигалово, Залари, Зима, Иркутск, Казачинско-Ленский, Катангский, Качуг, Киренск, Куйтун, Мамско-Чуйский, Нижнеилимский, Нижнеудинск, Нукутский, Ольхон, Оса, Слюдянка, Тайшет, Тулун, Усольский, Усть-Илимск, Усть-Кут, Усть-Уда, Черемхово, Чунский, Шелехов және Эхирит-Булагатский.

2010 жылғы мәлімет бойынша облыстық бағыныстағы қалалардың (аудан құрамына енбейтін) саны 14: Алзамай, Ангарск, Байкальск, Бирюсинск, Бодайбо, Братск, Вихоревка, Железногорск-Илимский, Зима, Иркутск, Киренск, Нижнеудинск, Саянск, Свирск, Слюдянка, Тайшет, Тулун, Усолье-Сибирское, Усть-Илимск, Усть-Кут, Черемхово және Шелехов.

Облыс аудандары

Карта- дағы №	Елтаңбасы	Атауы	ОКАТО коды	Халық саны, адам[11]	Терри- ториясы,[12] км²	Тығыздығы, адам/км²	Әкімшілік орталығы
1		Аларский ауданы*	25205	▲22,135	2,700	8.2	Кутулик ауылы
2		Ангарск ауданы	25203	▼232,941	1,150	228.5	Ангарск қаласы
3		Балаганск ауданы	25201	▲8,747	6,600	1.6	Балаганск ауылы
4		Баяндай ауданы*	25207	▲11,655	3,760	3.1	Баяндай ауылы
5		Бодайбо ауданы	25202	▼14,411	92,000	0.3	Бодайбо қаласы
6		Бохан ауданы*	25209	▲25,050	3,700	7.3	Бохан ауылы
7		Братск ауданы	25204	▼49,052	33,660	1.9	Братск қаласы
8		Жигалово ауданы	25206	▲8,957	22,640	0.4	Жигалово кенті
9		Залари ауданы	25208	▼26,549	7,540	3.52	Залари кенті
10		Зима ауданы	25210	▼12,501	7,000	2.14	Зима қаласы
11		Иркутск ауданы	25212	▲162,716	9,200	7.5	Иркутск қаласы
12		Казачинско-Ленский ауданы	25214	▼15,404	33,300	0.6	Казачинское ауылы
13		Катангский ауданы	25216	▼3,089	139,000	0.03	Ербогачён ауылы
14		Качуг ауданы	25218	▼15,292	31,400	0.54	Качуг кенті
15		Киренск ауданы	25220	▼16,219	43,800	0.37	Киренск қаласы
16		Куйтун ауданы	25222	▼27,820	11,200	3.2	Куйтун кенті
17		Мамско-Чуйский ауданы	25224	▼3,350	43,000	0.15	Мама кенті
18		Нижнеилимский ауданы	25226	▼43,599	36,823	1.18	Железногорск-Илимский қаласы
19		Нижнеудинск ауданы	25228	▼53,238	50,000	1.06	Нижнеудинск қаласы
20		Нукутский ауданы*	25229	▼15,119	2,400	6,3	Новонукутский кенті
21		Ольхон ауданы	25230	▲10,476	15,900	0.57	Еланцы ауылы
22		Оса ауданы*	25231	▼20,818	4,400	4.73	Оса ауылы
23		Слюдянка ауданы	25234	▼39,056	5,300	6.2	Слюдянка қаласы
24		Тайшет ауданы	25236	▼72,030	27,800	3.14	Тайшет қаласы
25		Тулун ауданы	25238	▼19,779	13,500	1.46	Тулун қаласы
26		Усольский ауданы	25240	▼48,884	6,881.6	7.4	Белореченский кенті
27		Усть-Илимск ауданы	25242	▼	36,823	0.60	Усть-Илимск қаласы
28		Усть-Кут ауданы	25244	▼43,443	34,600	1.59	Усть-Кут қаласы
29		Усть-Уда ауданы	25246	▼13,461	20,400	0.8	Усть-Уда ауылы
30		Черемхово ауданы	25248	▲28,781	9,900	2.91	Черемхово қаласы
31		Чунский ауданы	25250	▼27,851	25,800	1.32	Чунский кенті
32		Шелехов ауданы	25255	▼65,099	2,100	30.6	Шелехов қаласы
33		Эхирит-Булагатский ауданы*	25257	▼29,403	5,200	5.65	Усть-Ордынский ауылы

*Қызыл түспен Иркутск облысының да, Усть-Орда Бурят округінің де құрамына кіретін ерекше мәртебесі бар әкімшілік-аумақтық бірліктер белгіленген

Халқы

2023 жылғы санақ бойынша Иркутск облысы халқының саны 2,344,360 адамға тең,^[1] тығыздығы — 3,03 адам/км2 (2023) және қала халқы — ^[13] Облыс халқының өмір сүрудің болжалды ұзақтығы — 66.8 жыл (еркектер арасында — 61.9, әйелдер арасында — 71.69).^[14]

Ұлттық құрамы

Иркутск облысы халқының жылдар бойы ұлттық құрамы:

	1959 [15] адам	%	1979 [16] адам	%	1989 [17] адам	%	2002 [18] адам	Жалпыдан үлесі (%)	Ұлтын айтқан- дардың жалпы- дан үлесі (%)	2010 [19][20] адам	% Жалпыдан үлесі (%)	Ұлтын айтқан- дардың жалпы- дан үлесі (%)	2021 [21] адам	Жалпыдан үлесі (%)	Ұлтын айтқан- дардың жалпы- дан үлесі (%)
жалпы	1976453	100,00 %	2558020	100,00 %	2824920	100,00 %	2581705	100,00 %		2428750	100,00 %		2370102	100,00 %
Орыстар	1661831	84,08 %	2252063	88,04 %	2499460	88,48 %	2320493	89,88 %	90,27 %	2144075	88,28 %	91,41 %	1917265	80,89 %	92,20 %
Буряттар	70529	3,57 %	71124	2,78 %	77330	2,74 %	80565	3,12 %	3,13 %	77667	3,20 %	3,31 %	74746	3,15 %	3,59 %
Украиндар[22]	97184	4,92 %	90767	3,55 %	97405	3,45 %	53631	2,08 %	2,09 %	30827[23]	1,27 %	1,31 %	9506	0,40 %	0,46 %
Татарлар	39061	1,98 %	41469	1,62 %	39609	1,40 %	31068	1,20 %	1,21 %	22882	0,94 %	0,98 %	12130	0,51 %	0,58 %
Беларустар	23277	1,18 %	25024	0,98 %	25713	0,91 %	14185	0,55 %	0,55 %	7929	0,33 %	0,34 %	2434	0,10 %	0,12 %
Армяндар	1482	0,07 %	2078	0,08 %	2833	0,10 %	6849	0,27 %	0,27 %	6558	0,27 %	0,28 %	5238	0,22 %	0,25 %
Әзербайжандар	1198	0,06 %	2150	0,08 %	4741	0,17 %	6125	0,24 %	0,24 %	5384	0,22 %	0,23 %	3147	0,13 %	0,15 %
Чуваштар	10182	0,52 %	12101	0,47 %	11417	0,40 %	7295	0,28 %	0,28 %	4589	0,19 %	0,20 %	1798	0,08 %	0,09 %
Қырғыздар			542	0,02 %	869	0,03 %	1332	0,05 %	0,05 %	4507	0,19 %	0,19 %	3974	0,17 %	0,19 %
Өзбектер	1869	0,09 %	3127	0,12 %	3517	0,12 %	1904	0,07 %	0,07 %	4367	0,18 %	0,19 %	5109	0,22 %	0,25 %
Тәжіктер	506	0,03 %	511	0,02 %	852	0,03 %	2576	0,10 %	0,10 %	4169	0,17 %	0,18 %	7092	0,30 %	0,34 %
Немістер	8051	0,41 %	7511	0,29 %	7616	0,27 %	6298	0,24 %	0,24 %	3725	0,15 %	0,16 %	1389	0,06 %	0,07 %
Мордвалар	6473	0,33 %	6824	0,27 %	6781	0,24 %	3879	0,15 %	0,15 %	2119	0,09 %	0,09 %	751	0,03 %	0,04 %
Тывалар			356	0,01 %	554	0,02 %	513	0,02 %	0,02 %	1674	0,07 %	0,07 %	990	0,04 %	0,05 %
Башқұрттар	2094	0,11 %	3081	0,12 %	3893	0,14 %	2451	0,09 %	0,10 %	1637	0,07 %	0,07 %	797	0,03 %	0,04 %
Еврейлер	10313	0,52 %	6619	0,26 %	4796	0,17 %	2475	0,10 %	0,10 %	1594	0,07 %	0,07 %	791	0,03 %	0,04 %
Молдовандар	1607	0,08 %	1836	0,07 %	3044	0,11 %	2064	0,08 %	0,08 %	1465	0,06 %	0,06 %	555	0,02 %	0,03 %
Поляктар	4234	0,21 %	3561	0,14 %	3118	0,11 %	2298	0,09 %	0,09 %	1364	0,06 %	0,06 %	657	0,03 %	0,03 %
Корейлер	571	0,03 %	1144	0,04 %	1157	0,04 %	1570	0,06 %	0,06 %	1342	0,06 %	0,06 %	617	0,03 %	0,03 %
Сығандар	1453	0,07 %	1450	0,06 %	2012	0,07 %	1639	0,06 %	0,06 %	1305	0,05 %	0,06 %	633	0,03 %	0,03 %
Эвенкілер	1787	0,09 %	1310	0,05 %	1369	0,05 %	1431	0,06 %	0,06 %	1272	0,05 %	0,05 %	1144	0,05 %	0,06 %
Ұдмұрттар	1819	0,09 %	3131	0,12 %	3174	0,11 %	1895	0,07 %	0,07 %	1180	0,05 %	0,05 %	416	0,02 %	0,02 %
Қытайлар	1540	0,08 %	562	0,02 %	472	0,02 %	1409	0,05 %	0,05 %	1118	0,05 %	0,05 %	504	0,02 %	0,02 %
Грузиндер	1690	0,09 %	1710	0,07 %	1881	0,07 %	1633	0,06 %	0,06 %	1080	0,04 %	0,05 %	625	0,03 %	0,03 %
Литвандар	15625	0,79 %	2969	0,12 %	2634	0,09 %	1669	0,06 %	0,06 %	1046	0,04 %	0,04 %	347	0,01 %	0,02 %
Қазақтар	996	0,05 %	1969	0,08 %	2866	0,10 %	1198	0,05 %	0,05 %	952	0,04 %	0,04 %	842	0,04 %	0,04 %
Марийлер	1251	0,06 %	1905	0,07 %	2172	0,08 %	1439	0,06 %	0,06 %	931	0,04 %	0,04 %	350	0,01 %	0,02 %
Моңғолдар			557	0,02 %	568	0,02 %	472	0,02 %	0,02 %	867	0,04 %	0,04 %	52	0,00 %	0,00 %
Сахалар	1366	0,07 %	1788	0,07 %	2020	0,07 %	922	0,04 %	0,04 %	858	0,04 %	0,04 %	468	0,02 %	0,02 %
Тофалар	429	0,02 %	515	0,02 %	630	0,02 %	723	0,03 %	0,03 %	678	0,03 %	0,03 %	659	0,03 %	0,03 %
Шешендер			348	0,01 %	497	0,02 %	712	0,03 %	0,03 %	475	0,02 %	0,02 %	237	0,01 %	0,01 %
Лезгиндер			213	0,01 %	575	0,02 %	630	0,02 %	0,02 %	447	0,02 %	0,02 %	166	0,00 %	0,01 %
Осетиндер	504	0,03 %	624	0,02 %	884	0,03 %	610	0,02 %	0,02 %	423	0,02 %	0,02 %	237	0,01 %	0,01 %
Езидтер							303	0,01 %	0,01 %	403	0,02 %	0,02 %	175	0,01 %	0,01 %
Ингуштар			124	0,00 %	267	0,01 %	332	0,01 %	0,01 %	359	0,01 %	0,02 %	119	0,00 %	0,01 %
Коми-пермяктар	412	0,02 %	654	0,03 %	755	0,03 %	579	0,02 %	0,02 %	313	0,01 %	0,01 %	120	0,00 %	0,01 %
Хакастар			462	0,02 %	563	0,02 %	397	0,02 %	0,02 %	298	0,01 %	0,01 %	115	0,00 %	0,01 %
басқалар	7083	0,36 %	5837	0,23 %	6747	0,24 %	5106	0,20 %	0,20 %	3756	0,15 %	0,16 %		%	%
ұлтын айтқандар	1976417	100,00 %	2558016	100,00 %	2824791	100,00 %	2570670	99,57 %	100,00 %	2345635	96,58 %	100,00 %	2079287	87,73 %	100,00 %
ұлтын айтпағандар	36	0,00 %	4	0,00 %	129	0,00 %	11035	0,43 %		83115	3,42 %		290815	12,27 %

Діни құрамы

Слюдянка шіркеуі, 2012

2012 жылғы санақ бойынша Иркутск облысы халқының діни құрамы:^[24][25]

• Орыс православ шіркеуі 28.1%
• Өзге православтар 5.7%
• Өзге христиандар 6.7%
• Ислам 1.2%
• Родноверие және өзге де паганизм 2.2%
• Рухани, бірақ діни емес 37.2%
• Атеизм 17.5%
• Басқалар және жауап бермегендер 1.4%

Саясаты

Иркутск облысы үкіметінің ғимараты, Иркутск

Облыстағы атқарушы билікке жауапты орган — Облыс үкіметі және заң шығарушы органы Иркутск облысының Заң шығарушы Жиналысы. Заң шығарушы жиналыс өз өкілеттігін заңдар, қаулылар және өзге де құқықтық актілерді қабылдау, өзі қабылдаған заңдар мен өзге де құқықтық актілердің орындалуы мен сақталуын қадағалау арқылы қызмет етеді. Атқарушы биліктің жоғары органы – облыстық үкімет, оның құрамына аудандық әкімшіліктер, комитеттер және облыстың күнделікті мәселелерін шешуге көмектесетін аумақтық атқарушы органдар кіреді. Облыс әкімшілігі жоғары лауазымды тұлға болып табылатын Губернатордың қызметін қолдайды және Ресей Конституциясына сәйкес облыс жарғысының сақталуына кепілдік береді.

Иркутск облысының қазіргі губернаторы — 2020 жылдың 18 қыркүйегінде билікке келген Біртұтас Ресей мүшесі Игорь Иванович Кобзев.^[26]

Марапаттары

• Ленин ордені (9 маусым 1967)^[27]

Дереккөздер

1. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)  (орыс.) (1 января 2023). Тексерілді, 5 қараша 2023.
2. Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг  (орыс.). Росстат.
3. Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг.  (орыс.). Росстат.
4. "WWW Irkutsk: The climate of Irkutsk"  (ағыл.). Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
5. IRKUTSK, Weather History and Climate Data  (ағыл.). Тексерілді, 5 қараша 2023. Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
6. Essay about Irkutsk  (ағыл.). Иркутск мемлекеттік университеті. Тексерілді, 9 қараша 2023.
7. ОК 019-95  (орыс.). Ресей Федерациясының статистика бойынша комитеті. Тексерілді, 9 қараша 2023.
8. Закон «Об административно-территориальном устройстве Иркутской области». Тексерілді, 28 ақпан 2017. Мұрағат көшірмесі 26 қыркүйектің 2020 Wayback Machine мұрағатында
9. Устав Иркутской области. Тексерілді, 28 ақпан 2017. Мұрағат көшірмесі 19 сәуірдің 2021 Wayback Machine мұрағатында
10. Реестр административно-территориальных образований Иркутской области. Тексерілді, 27 сәуір 2020. Мұрағат көшірмесі 21 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
11. Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более  (орыс.) (1 октября 2021). Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
12. Иркутстат. Площадь МО  (орыс.).
13. Численность населения по полу по субъектам Российской Федерации на 1 января 2022 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)  (орыс.) (1 января 2022).
14. "Демографический ежегодник России" (Ресей демографиялық жылнамасы)  (орыс.). Росстат. Тексерілді, 10 қараша 2023.
15. Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России: Иркутская область. Тексерілді, 1 қыркүйек 2012. Мұрағат көшірмесі 4 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
16. Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по регионам России: Иркутская область. Мұрағат көшірмесі 10 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
17. Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России: Иркутская область. Мұрағат көшірмесі 4 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
18. Всероссийская перепись населения 2002 года Мұрағатталған 21 сәуірдің 2013 жылы.: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ Мұрағатталған 4 қарашаның 2006 жылы.
19. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Мұрағат көшірмесі 30 сәуірдің 2020 Wayback Machine мұрағатында
20. Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2021 жылы.: см. Мұрағатталған 18 қазанның 2012 жылы.
21. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2021 года. Тексерілді, 23 қаңтар 2023. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
22. Таблица 14. Численность, удельный вес и половой состав украинского населения Иркутской области, 1897—2010 / Завьялов А. В. Социальная адаптация украинских иммигрантов : монография / А. В. Завьялов. — Иркутск : Изд-во ИГУ, 2017. — 179 с.  (орыс.). Тексерілді, 22 маусым 2017. Мұрағат көшірмесі 25 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
23. Таблица 15. Расселение украинцев в муниципальных образованиях Иркутской области, 2010 г. / Завьялов А. В. Социальная адаптация украинских иммигрантов : монография / А. В. Завьялов. — Иркутск : Изд-во ИГУ, 2017. — 179 с.  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 25 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
24. "Arena: Atlas of Religions and Nationalities in Russia"  (ағыл.). Мұрағат көшірмесі 22 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
25. 2012 Arena Atlas Religion Maps  (ағыл.). Ogonek №34 (5243). Мұрағат көшірмесі 21 сәуірдің 2017 Wayback Machine мұрағатында
26. Кобзев, Игорь Иванович  (орыс.). ТАСС. Тексерілді, 10 қараша 2023. Мұрағат көшірмесі 29 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
27. Области, награждённые орденом Ленина  (орыс.). Тексерілді, 5 қараша 2023. Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында