From Wikipedia, the free encyclopedia
Қарақалпақстан Республикасы (қарақ. Қарақалпақстан Республикасы; өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi; Қорақалпоғистон Республикаси) — Өзбекстан құрамындағы суверен республика, 2022 жылы жалпы халық саны шамамен 1 990 000 адам. Астанасы – Нүкіс қаласы. Қарақалпақстан Өзбекстан құрамындағы ең ірі аймақ болып келеді.
Өзбекстан құрамындағы республика | |||||
Қарақалпақстан Республикасы | |||||
қарақ. Qaraqalpaqstan Respublikası, Қарақалпақстан Республикасы өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi | |||||
| |||||
Әкімшілігі | |||||
---|---|---|---|---|---|
Кіреді | |||||
Енеді |
16 аудан және бір республикалық маңызы бар қала (Нүкіс) | ||||
Әкімшілік орталығы | |||||
Жоғарғы Кеңес төрағасы | |||||
Министрлер Кеңесінің төрағасы | |||||
Тарихы мен географиясы | |||||
Координаттары |
43°10′ с. е. 58°45′ ш. б.43.167° с. е. 58.750° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||
Құрылған уақыты |
1785 ж. | ||||
Жер аумағы |
166 600 км² (1 орын) | ||||
Биіктігі · Ең биік |
| ||||
Уақыт белдеуі | |||||
Ірі қаласы |
Нүкіс | ||||
Тұрғындары | |||||
Тұрғыны |
1 990 000 адам (2022)(9 орын) | ||||
Тығыздығы |
10,75 адам/км² (13 орын) | ||||
Ресми тілі | |||||
Сандық идентификаторлары | |||||
Аббревиатура |
UZ-QR | ||||
ISO 3166-2 коды |
UZ-QR | ||||
Интернет-үйшігі |
.uz | ||||
Автомобиль коды |
23 (1998—2009) | ||||
Министрлер Кеңесінің ресми сайты | |||||
Басқа ірі қалалары — Қожалы, Қоңырат, Шымбай және Тақиятас. Республика 16 ауданға бөлінген.
Республика шығысынан Өзбекстанмен, солтүстігінде және солтүстік-шығысында Қазақстанмен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысынан Түрікменстанмен шектеседі. Жалпы жер көлемі — 165 600 шаршы шақырым.
Өзбекстан Республикасының Украинадағы елшілігінің сайтында[5] «Қарақалпақстанда негізінен өзбектер (32,8%) және қарақалпақтар (32,1%) тұрады» делінген.
Bradley Mayhew (2007) деректері бойынша жалпы халық саны 1 200 000 деп есептелді, оның ішінде қарақалпақтар 400 000-ға жуық, өзбектер 400 000-ға жуық, қазақтар 300 000-ға жуық болды, бұл (жуық шамамен) 1989 жылғы санақ деректеріне сәйкес келеді (өзбектер — 398 000, қарақалпақтар – 389 000, қазақтар – 319 000).
Тәуелсіз Өзбекстанда жалпы халық санағы ешқашан жүргізілмеген, қазіргі халықты тіркеуді АХАТ органдары жүргізеді.
Этникалық құрамы туралы ақпаратты жалпы ел бойынша ресми статистика органдары жариялайды[6]. Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети жанындағы Ұлтаралық байланыслар және шет елдермен достық байланыстар жөніндегі комитетінің ресми сайтында Қарақалпақстандағы аз ұлттардың саны (2017 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімдеме) бойынша мынадай мәлімет жарияланды[7]:
1926-1989 жылдардағы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Қарақалпақстан халқының саны мен ұлттық құрамының құбылысы.
Ұлты | 1926[8](адам) | % | 1939[9](адам) | % | 1959[10](адам) | % | 1970[11](адам) | % | 1979[12](адам) | % | 1989[13](адам) | % |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Барлығы | 304 539 | 100,00 % | 469 702 | 100,00 % | 510 101 | 100,00 % | 702 264 | 100,00 % | 905 500 | 100,00 % | 1 212 207 | 100,00 % |
өзбектер | 84 099 | 27,62 % | 116 054 | 24,71 % | 146 783 | 28,78 % | 212 597 | 30,27 % | 285 400 | 31,52 % | 397 826 | 32,82 % |
қарақалпақтар | 116 125 | 38,13 % | 158 615 | 33,77 % | 155 999 | 30,58 % | 217 505 | 30,97 % | 281 809 | 31,12 % | 389 146 | 32,10 % |
қазақтар | 85 782 | 28,17 % | 129 677 | 27,61 % | 133 844 | 26,24 % | 186 038 | 26,49 % | 243 926 | 26,94 % | 318 739 | 26,29 % |
түрікмендер | 9686 | 3,18 % | 23 259 | 4,95 % | 29 225 | 5,73 % | 37 547 | 5,35 % | 48 655 | 5,37 % | 60 244 | 4,97 % |
орыстар | 4924 | 1,62 % | 24 969 | 5,32 % | 22 966 | 4,50 % | 25 165 | 3,58 % | 21 287 | 2,35 % | 19 846 | 1,64 % |
кәрістер | 7347 | 1,56 % | 9956 | 1,95 % | 8958 | 1,28 % | 8081 | 0,89 % | 9174 | 0,76 % | ||
татарлар | 884 | 0,29 % | 4162 | 0,89 % | 6177 | 1,21 % | 7619 | 1,08 % | 7617 | 0,84 % | 7767 | 0,64 % |
украиндар | 621 | 0,20 % | 3130 | 0,67 % | 2201 | 0,43 % | 2316 | 0,33 % | 2005 | 0,22 % | 2271 | 0,19 % |
башқұрттар | 29 | 0,01 % | 381 | 0,08 % | 571 | 0,11 % | 854 | 0,12 % | 920 | 0,10 % | 1090 | 0,09 % |
қырғыздар | 277 | 0,09 % | 181 | 0,04 % | 177 | 0,03 % | 400 | 0,06 % | 1955 | 0,22 % | 867 | 0,07 % |
молдавандар | 10 | 0,00 % | 16 | 0,00 % | 57 | 0,01 % | 343 | 0,04 % | 632 | 0,05 % | ||
беларустар | 30 | 0,01 % | 214 | 0,05 % | 328 | 0,06 % | 517 | 0,07 % | 852 | 0,09 % | 567 | 0,05 % |
басқалары | 2072 | 0,68 % | 1697 | 0,36 % | 1874 | 0,37 % | 2691 | 0,38 % | 2650 | 0,29 % | 4038 | 0,33 % |
Қарақалпақстан Республикасында табиғи газ, гранит, мұнай, бетонит, каолин, мәрмәр және тағы басқа қазба байлық көздері бар.
Арал теңізі атырабында газ бен мұнай шығады, бірақ бұл қорлар әлі игерілмеген, сондықтан пайдаланылмайды.
Қаратау немесе Сұлтан Уәйіс баба жотасында алтын көздері бар.
Мақта мен күріш — ең көп егілетін дақылдар. Республикада мүйізді ірі қара, түйе, ұсақ мал, оның ішінде қаракөл қойын өсіру кең тараған.
Қарақалпақстан Республикасы өзінің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы мәселелерiн дербес шешедi. Қарақалпақстанның әкімшілік орталығы – Нүкіс қаласы.
1931 жылы Қарақалпақ АО 11 ауданға бөлінді:
1936 жылы Куйбышев ауданы құрылды. 1943 жылы Тамды ауданы Бұхара облысының құрамына қосылды.
1950 жылы Шоманай ауданы, 1952 жылы Кеңес ауданы құрылды. 1957 жылы аудандарды ірілендіру басталды. Бірінші болып Кеңес және Қыпшақ аудандары жойылды.
Сол жылы Әмудария ауданы құрылып, Шабаз ауданы Бируни деп өзгертілді. 1959 жылы Қараөзяк және Куйбышев аудандары таратылды.
1963 жылы Бируни, Қоңырат, Мойнақ, Тақтакөпір және Шоманай аудандары таратылды.
Дәл осы кезде Мойнақ өндірістік ауданы құрылды, бірақ келесі жылы «қарапайым» ауданға айналды.
1964 жылы аудандар санының біртіндеп көбеюі басталды. Сонымен, 1964 жылы Бируни және Қоңырат аудандары, 1965 жылы – Тақтакөпір, 1967 жылы – Шоманай, 1968 жылы – Нүкіс, 1970 жылы – Ленинабат (қазіргі Қаңлыкөл), 1975 жылы – Қараөзяк, 1977 жылы – Елуқала, 1979 ж. Бозатау ауданы құрылды.
Бозатау ауданы 1988 жылы таратылып, 1990 жылы қайта қалпына келтірілді. 2004 жылы аудан қайтадан таратылды. Ол 2019 жылы қайта құрылды. 2017 жылы 9 тамызда Қожалы ауданының бір бөлігінен Тақиятас ауданы құрылды.
Қарақалпақстан Республикасында 16 ауданға және әкімшілік статусы аудан статусына теңестірілген республикалық маңызы бар Нүкіс қаласына бөлінген, 12 қала және 25 қалалық елді мекен бар. Әрбір аудандағы мемлекеттік билікті хәкім ұсынады.
Қазіргі әкімшілік бөлінісі:
№ | Аудан | Өзбекше атауы |
Қарақалпақша атауы |
Әкімшілік орталығы |
Ауданы, мың км2 |
2014 ж. 1 қаңтардағы тұрғындар саны, мың адам |
2019 ж. 1 қаңтардағы тұрғындар саны, мың адам[14] |
2019 ж. 1 қаңтардағы
Халық тығыздығы (адам), (1 км²) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Нүкіс қ. | Nukus | Nókis | 0,22 | 295,2 | 315,1 | 1432,2 | |
2 | Әмудария | Amudaryo | A'miwda'rya | Маңғыт | 1,02 | 179,1 | 195,2 | 191,4 |
3 | Беруни | Beruniy | Beruniy | Беруни | 3,95 | 170,3 | 187,6 | 47,5 |
4 | Бозатау | Boʻzatov | Bozataw | Қазанкеткен | 2,04 | — | 21,6 | 21,0 |
5 | Қаңлыкөл | Qanlikoʻl | Qanlıkól | Қаңлыкөл | 0,74 | 46,9 | 50,3 | 68,0 |
6 | Қараөзек | Qoraoʻzak | Qaraózek | Қараөзек | 5,89 | 49,6 | 52,4 | 8,9 |
7 | Кегейлі | Kegeyli | Kegeyli | Кегейлі | 0,92 | — | 77,2 | 83,5 |
8 | Қоңырат | Qoʻng’irot | Qońırat | Қоңырат | 76,0 | 120,1 | 128,3 | 1,7 |
9 | Мойнақ | Moʻynoq | Moynaq | Мойнақ | 37,88 | 29,4 | 31,3 | 0,8 |
10 | Нүкіс | Nukus | Nókis | Ақмаңғыт | 0,94 | 44,4 | 49,1 | 52,2 |
11 | Тақиятас | Taxiatosh | Taqıyatas | Тақиятас | 0,18 | — | 72,8 | 404,4 |
12 | Тақтакөпір | Taxtakoʻpir | Taxtakópir | Тақтакөпір | 21,12 | 38,7 | 39,9 | 1,9 |
13 | Төрткөл | Toʻrtkoʻl | Tórtkúl | Төрткөл | 7,48 | 192,6 | 210,3 | 28,1 |
14 | Қожалы | Xoʻjayli | Xojeli | Қожалы | 0,55 | — | 121,2 | 220,4 |
15 | Шымбай | Chimboy | Shımbay | Шымбай | 1,44 | 108,3 | 111,3 | 36,3 |
16 | Шоманай | Shumanoy | Shomanay | Шоманай | 0,78 | 53,1 | 55,6 | 71,3 |
17 | Елуқала | Ellikqalʼa | Ellikqala | Бостан | 5,42 | 140,5 | 156,0 | 28,8 |
Тахияташ электр станциясы және Түйемойын электр станциясы жұмыс істейді.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.