Қарақалпақ тілі

Қарақалпақ тілі (Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili) — Қарақалпақстан Республикасында тұратын қарақалпақ халқының ана тілі, түркі тілдерінің бірі. Қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай бұтағына жатады. Қарақалпақстанда тұратын қарақалпақтардың мемлекеттік тілі және Өзбекстанның Хорезм, Ферғана облысы, Түрікменстанның Ташауыз облысы, Ресейдің Астрахан облысы мен Ауғанстан аумағында мекендейтін қарақалпақтар осы тілде сөйлейді. Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының қорғауында әрі тіл туралы арнаулы заң бекітілген. Заңға сәйкес, қарақалпақ тілінің Қарақалпақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекеттік тіл ретінде қолданылуына құқықтық негіз белгіленген. Қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі — республика аумағында тұратын халықтардың өз ана тілін қолдануда олардың конституциялық құқықтарын шектемейді. Бұл заң, жеке адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, әскери бөлімдерде, діни және дәстүрлік ғұрып-әдеттерді белгілеуде тілдердің қолданылуын қатаң бір тәртіпке салып тастамайды.
Қарақалпақ тіліне ноғай тілі мен қазақ тілі аса жақын.

Қарақалпақ тілі
Өз атауы:	Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі
Елдер:	Өзбекстан, Қазақстан, Ауғанстан, Ресей
Аймақтар:	Қарақалпақстан
Ресми күйі:	Өзбекстан (Қарақалпақстан)
Сөйлеушілер саны:	412 000 (1993) адам
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
Алтай тілдері (даулы) Түркі тілдері Қыпшақ тілдері Қыпшақ-Ноғай тілдері және т.т.
Жазуы:	латиница, кириллица
Тіл коды
МЕСТ 7.75–97:	кал 275
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	kaa
ISO 639-3:	kaa
Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

Мемлекеттік тіл ретінде орнығуы

1989 жылдың 1 желтоқсанында Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңының 1-бабына сәйкес: «Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып табылады. Қарақалпақстан Республикасы өзінің аумағында тілге байланысты барлық мәселелерді шешу құқығына ие», — деп көрсетілген. Бұл жағдай тіл еркіндігін, тілдердің алдағы уақытта кең таралуын қолдайды.

Топтастырылуы мен шығу тегі

Қарақалпақ тілі шығу тегі бойынша алтай тілдері жанұясының түркі тілдер тобына енеді. Қарақалпақ халқының пайда болуымен қатар оның тілі де қалыптасты. Қарақалпақ халқы немесе қарақалпақ этнонимі XIV-XVI ғғ. Ноғай ордасының таратылуы кезінде пайда болды.

Ерекшеліктері

Қарақалпақ тілінде екі диалект бар: қазақ тіліне жақын солтүстік-шығыс диалекті мен өзбек және түрікмен тілдеріне жақын оңтүстік-батыс диалекті. Қазіргі қарақалпақ әдеби тілі солтүстік-шығыс диалектінің негізінде жасалған. Қазан төңкерісіне дейін араб жазуына негізделген ортаазиялық түркі әдеби тілі қолданылған. Өзбек тілімен тығыз қарым-қатынаста болу қарақалпақ тіліне, әсіресе, оның лексикасы мен морфологиялық құрамына әсер еткен.

Солтүстік диалектісі Қарақалпақстанның Солтүстік аумақтарын, ал Оңтүстік диалектісі Төрткүл, Еллікқала, Беруни аудандарынының аумақтарын қамтиды. Қарақалпақ әдеби тілі осы екі өзгешеліктің есебінен, көбіне Солтүстік диалектісінің қамтылуы арқылы қалыптасты.

Қарақалпақ тілінің негізгі сөздік қорын қыпшақ тіліндегі сөздер құрайды, мысалы: белбау (белбеу), алғайман (аламын), ийт (ит), илимпаз (ғалым, білімпаз), т.б. қарақалпақ тілінде 9 дауысты, 26 дауыссыз дыбыс бар. Күшті экспираторлық екпін соңғы буынға түседі. Үндестік заңына сәйкес езулік, еріндік дауыстылардың үйлесімділігі басым, мысалы: не қылып – неғып, кесбе (кеспе). Басқа түркі тілдері сияқты қарақалпақ тілі де жалғамалы тілдер қатарына жатады, бұл тілдегі сөздер көбінесе аффиксация (қосымшалар қосу) тәсілі арқылы жасалады, мысалы: соқлық (соқтығу, қақтығысу), исле (істе), жүрөк (жүрек). Қарақалпақ тіліндегі сөз таптары үш топқа жіктеледі: 1. атауыш сөз таптары; 2. көмекші сөздер; 3. одағай. 6 септік бар. Сөз құрамына қарай түбір сөз бен қосымша болып бөлінеді. Қосымшалар лексика-грамматикалық сөз тудырушы, функционалды-грамматикалық сөз тудырушы және сөз түрлендіруші болып үшке жіктеледі. Мысалы: темирши (ұста), ег-ин (егін), жолша (соқпақ).

Жазба әдебиет тілі

Қарақалпақ жазба тілі XX ғасырдың басында-ақ Орта Азия xалықтары үшін ортақ Шағатай тілі негізінде пайда болды. Бұл жазба әдебиет тілі жергілікті xалықтың басым көпшілігінің сауатсыз болуына қарамастан және қарақалпақ xалқының xалық арасы сөйлеу тілінің барлық жергілікті өзгешеліктерін өз ішіне қамтуына байланысты тұрақты әдебиет тілі ретінде қалыптасқан. Қарақалпақ xалқының бұл ескі жазба тілі қарақалпақ әдеби тілінің ескі жазуы ретінде үйретіледі. Жазба әдебиет тілі деп — әртүрлі әдебиеттердің, көркем шығарма, әлеуметтік-саяси, ғылыми-теxникалық, публицистикалық, оқу құралдарының және т.б. жазу арқылы іске асарылатын әдебиеттердің тіліне айтылады.

Жазба әдебиет тілі, тілдің фонетикалық және грамматикалық нормаларын қатаң сақтаған, оның ең жоғарғы түрі болып есептеледі. Әдеби тілдің жазба және ауызекі сөйлеу түрлері қазіргі уақытта радио мен телебағдарламалардың, газет-журналдардың, мемлекеттік мекемелердің, мәдени орындардың барлығында негізгі қатынас құралы ретіндегі қызметін атқарады. Әсіресе, бұл жағдай Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тілі туралы» Заңының қабылданғанынан кейін жедел түрде іске асырылмақта. Сондықтан, әрбір сауатты, мәдениетті адам әдеби тілдің қадіріне жетіп, оның қағидаларын жазу мен сөйлеуде дұрыс және тілге деген құрметімен арттырады, өзінің сөйлеу мәдениетін көрсетеді.

Қарақалпақтық жазу жүйесі

Қарақалпақ әліпбиі

Алдымен 1928 жылға дейін қарақалпақ жазба тілінде араб әліпбиі қолданылса, кейін 1928-1940 жж. аралығында латын жазуы (Жаңәліп), одан әрі кирилл әліпбиі қолданылған. Алайда Өзбекстан Республикасының тәуелсіздігін алғаннан кейінгі уақытта латын графикасына қайта оралуға шешім қабылданып, қазіргі уақытта Қарақалпақстанда да бұл мәселе сатылап іске асырылуда. Төмендегі кестеде үш әліпбидің және ондағы әріптердің Xалықаралық фонетикалıқ әліпби (IPA)дағы белгіленуі көрсетілген.

Қазіргі уақытта қарақалпақ тілінің әліпбиі латын әліпбиіне көшірілген.

1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA		1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA		1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA
Aa	Аа	Aa	a		Qq	Ққ	Qq	q		Ff	Фф	Ff	f
Әә	Әә	A’a'	æ		Ll	Лл	Ll	l		Xx	XX	Xx	x
Bb	Бб	Bb	b		Mm	Мм	Mm	m		Hh	Ҳҳ	Hh	h
Vv	Вв	Vv	v		Nn	Нн	Nn	n			Цц	ts	ʦ
Gg	Гг	Gg	g		N̡n̡	Ңң	N’n'	ŋ		Çç	Чч	ch	ʧ
Ƣƣ	Ғғ	G’g'	ɣ		Oo	Оо	Oo	o		Şş	Шш	SHsh	ʃ
Dd	Дд	Dd	d		Өө	Өө	O’o'	œ			Щщ	sh	ʃ
Ee	Ее	Ee	e		Pp	Пп	Pp	p			Ъъ
	Ёё	yo	jo		Rr	Рр	Rr	r		Ьь	Ыы	Iı	ɯ
	Жж	Jj	ʒ		Ss	Сс	Ss	s			Ьь
Zz	Зз	Zz	z		Tt	Тт	Tt	t			Ээ	Ee	e
Ii	Ии	İi	i		Uu	Уу	Uu	u			Юю	yu	ju
Jj	Йй	Yy	j		Yy	Үү	U’u'	y			Яя	ya	ja
Kk	Кк	Kk	k		Ŭŭ	Ўў	Ww	w

Қарақалпақ тілінде әдеби, ғылыми, қоғамдық-саяси әдебиеттер жарық көреді, мерзімді басылымдар мен ақпарат құралдары жұмыс істейді. Қарақалпақ тілі мен фольклорын алғаш зерттеуші - Ә. Диваев (1855-1933). Қазан төңкерісінен кейін ғылыми тұрғыдан тереңірек зерттеген ғалымдар: Н.А. Баскаков, С.Е. Малов, Д.С. Насыров, т.б.

Дереккөздер

1. «Қазақстан» энциклопедиясы

Сілтемелер

• Қарақалпақ тілінің транслитераторы