КСРО ыдырауы

Кеңес Одағының ыдырауы — Кеңес Одағы (КСРО) ішіндегі ішкі ыдырау процесі болды, бұл елдің егемен мемлекет және оның федералды үкіметі ретінде өмір сүруін тоқтатты, бұл өз кезегінде 1991 жылы 26 желтоқсанда оның құрамына кіретін 15 Республиканың толық тәуелсіздігіне әкелді. Бұл бас хатшы (сонымен бірге президент) Михаил Горбачевтің саяси тоқырау мен экономикалық құлдырау кезеңін тоқтату мақсатында кеңестік саяси және экономикалық жүйені реформалау жөніндегі күш-жігерін тоқтатты. Кеңес Одағы ішкі тоқырау мен этникалық сепаратизмді бастан өткерді. Соңғы жылдарға дейін орталықтандырудың жоғары деңгейіне қарамастан, ел әртүрлі этникалық топтардың отаны болған 15 жоғары деңгейлі республикалардан тұрды. 1991 жылдың аяғында, апатты саяси дағдарыс жағдайында, бірнеше республикалар одақтан шығып, орталықтандырылған билік әлсіреген кезде, үш құрылтайшы елдің басшылары Кеңес Одағы енді жоқ деп жариялады. Көп ұзамай олардың декларациясына тағы сегіз Республика қосылды. Горбачев 1991 жылы желтоқсанда отставкаға кетті және кеңес Парламентінен қалған нәрсе өзін-өзі жоюға дауыс берді.

КСРО ыдырауы
КСРО елдерінің бұрынғы және қазіргі елтаңбалары
Ана тіліндегі атауы	орыс. Распад СССР
Қазақша атауы	Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауы
Дата	16 қараша 1988 жыл - 26 желтоқсан 1991 жыл
Ұзақтығы	3 жыл, 1 ай, 10 күн
Орны	КСРО Кеңестік Республикалар  Армян КСР → Армения  Әзірбайжан КСР→ Әзербайжан  Белорус КСР→ Беларусь  Эстон КСР→ Эстония  Грузин КСР→ Грузия  Қазақ КСР→ Қазақстан  Қырғыз КСР→ Қырғызстан  Латвия КСР→ Латвия  Литва КСР→→ Литва  Молдава КСР→ Молдова  РКФСР→ Ресей  Тәжік КСР→ Тәжікстан  Түрікмен КСР→ Түрікменстан  Украин КСР→ Украина  Өзбек КСР→ Өзбекстан Өзін-өзі жариялаған мемлекеттер: Абхазия (1992–қазіргі уақыт) Таулы Қарабақ Республикасы (1991–2023) Шешенстан (1991–2000) Қырым Республикасы (1992; 2014) Ғағауызстан (1990–1995) Қарақалпақстан (1992–1993) Нахшыван (1990–1993) Оңтүстік Осетия (1992–қазіргі уақыт) Татарстан (1992–1994) Транснистрия (1990–қазіргі уақыт)
Себебі	Инфляцияның жоғары деңгейі және КСРО қарыздары. Төмен өнімділік және тиімсіз жоспарланған экономика. Республикалардың егемендігін жариялау және тәуелсіздік талаптары. Ұлтшылдық көңіл-күй мен этникалық келіспеушіліктердің күшеюі. Горбачевтің басшылығымен Қайта Құру және жариялылық процестері. Орталық биліктің заңдылығы мен беделін жоғалту. Діни құндылықтардың жандануы. Коммунизм идеологиясының тартымдылығын жоғалту. Батыспен қарым-қатынастың үзілуі және қырғи қабақ соғыс. Шығыс Еуропадағы оқиғалар, соның ішінде Берлин қабырғасының құлауы. Чернобыль атом электр станциясындағы апат және оның қоғамдық пікірге теріс әсері. Тұрғындардың саяси бостандықтардың жоқтығына наразылығы. Республикалардың экономикалық тәуелсіздікке және Орталық бақылаудан бостандыққа ұмтылуы.
Қатысушылар	Кеңес Одағының Халықтары Кеңес үкіметі Республика үкіметтері Автономиялық республикалардың үкіметтері Ұлтшыл және либералды оппозиция
Нәтижесі	Кеңес Одағының 15 тәуелсіз мемлекетке ыдырауы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру Автономиялық қозғалыстардың жеңісі Әскери қақтығыстар, этникалық қақтығыстар, гуманитарлық дағдарыстар, еларалық жаппай қоныс аударулар Республикалар президенттік жүйені жариялайды Республикалар капиталистік нарықтық экономикаға көшті Біріккен Кеңес Қарулы Күштері 1992-1993 жылдары бөлінді Қара теңіз флотының бөлінуі Бұрынғы кеңес азаматтарының жинақтарының құнсыздануы Кеңес-ауған соғысы ардагерлерін әлеуметтік және медициналық қолдау мәселелері Кеңес Қарулы Күштерін Шығыс Германиядан/Орталық Еуропадан шығарылуы Қырғи қабақ соғыстың аяқталды Басқа өңірлердегі коммунистік қозғалыстардың құлдырады Қытай ірі коммунистік мемлекетке айналды Америка Құрама Штаттары әлемдегі жалғыз супердержаваға айналды
өңдеу

Бұл процесс Одақтың құрамына кіретін әр түрлі ұлттық республикалардағы толқулардың күшеюінен басталды, олар мен орталық үкімет арасындағы саяси және заңнамалық қақтығыстарға ұласты. Эстония 1988 жылы 16 қарашада одақ ішінде мемлекеттік егемендікті жариялаған алғашқы кеңестік республика болды. Литва 1990 жылғы 11 наурыздағы Заңмен Кеңес Одағынан қалпына келтірілген толық тәуелсіздікті жариялаған алғашқы республика болды, ал оның Балтық маңындағы көршілері мен Грузияның оңтүстік Кавказ Республикасы келесі екі айда қосылды.

1991 жылдың тамызында коммунистік қатаңдықтар мен әскери элита Горбачевті құлатуға және төңкерістегі сәтсіз реформаларды тоқтатуға тырысты, бірақ сәтсіздікке ұшырады. Тәртіпсіздіктер Мәскеудегі үкіметтің ықпалының көп бөлігін жоғалтуына әкелді, ал көптеген республикалар келесі күндер мен айларда тәуелсіздік жариялады. Балтық жағалауы мемлекеттерінің тарауы 1991 жылдың қыркүйегінде танылды. Беловеж келісімдеріне 8 желтоқсанда Ресей президенті Борис Ельцин, Украина президенті Кравчук және Беларусь төрағасы Шушкевич қол қойып, бір-бірінің тәуелсіздігін мойындап, Кеңес Одағының орнына Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құрды. Қазақстан 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялап, одақтан шыққан соңғы республика болды. Грузия мен Балтық елдерін қоспағанда, бұрынғы кеңестік республикалардың барлығы 21 желтоқсанда ТМД-ға қосылып, Алматы хаттамасына қол қойды. 25 желтоқсанда Горбачев отставкаға кетіп, өзінің президенттік өкілеттіктерін, соның ішінде ядролық қаруды ұшыру кодтарын бақылауды Ресей Федерациясының бірінші президенті болған Ельцинге берді. Сол күні кешке Кеңес туы Кремльден соңғы рет ұшырылып, оның орнына Ресейдің үш түсті Туы қойылды. Келесі күні КСРО Жоғарғы Кеңесі, Республикалар Кеңесінің Жоғарғы палатасы одақты ресми түрде таратты.^[1][2] Tарату оқиғалары сонымен қатар 1989 жылғы революциялардың негізгі аяқталуын және қырғи қабақ соғыстың аяқталуын белгіледі.^[3]

Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін бірнеше бұрынғы кеңестік республикалар Ресеймен тығыз байланыста болып, экономикалық және әскери ынтымақтастық үшін ТМД, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ), Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және одақтас мемлекет сияқты көпжақты ұйымдар құрды. Екінші жағынан, Балтық жағалауы елдері және Варшава келісімінің бұрынғы мемлекеттерінің көпшілігі Еуропалық Одақтың (ЕО) құрамына кіріп, НАТО-ға кірді, ал Украина, Грузия және Молдова сияқты кейбір басқа бұрынғы кеңестік республикалар 1990 жылдардан бастап сол жолмен жүруге қызығушылық танытты қосулы Ресейдің әрекеттері оларды басқаша сендіру үшін.

Алғышарттары

КСРО-ның ірі республикаларында оның ыдырауына дейін өмір сүру ұзақтығының өзгеруі

1985: Горбачев сайлануы

Тағы қараңыз: Жариялылық және Қайта құру кезеңі

Михаил Горбачев (1931–2022)

Михаил Горбачев Саяси Бюроның Бас хатшысы болып 1985 жылы 11 наурызда, оның алдындағы Константин Черненко 73 жасында қайтыс болғаннан кейін төрт сағаттан сәл астам уақыт өткен соң сайланды. 54 жастағы Горбачев Саяси Бюроның ең жас мүшесі болды. Оның бас хатшы ретіндегі алғашқы мақсаты тоқырап тұрған кеңестік экономиканы жандандыру болды және ол бұл үшін негізгі саяси және әлеуметтік құрылымдарды реформалау қажет болатынын түсінді. Реформалар Брежнев дәуіріндегі саяси және экономикалық өзгерістерге кедергі келтірген жоғары лауазымды шенеуніктердің Кадрлық өзгерістерінен басталды. 1985 жылы 23 сәуірде Горбачев өзінің қорғаушысы Егор Лигачев пен Николай Рыжковты саяси бюроға толық мүше ретінде енгізді. Ол КГБ бастығы Виктор Чебриковты толық мүшелікке кандидат етіп, қорғаныс министрі маршал Сергей Соколовты саяси бюроға кандидат етіп тағайындау арқылы " күш " министрліктерініңностьыласын қолдады.^[4][5] Алайда, бұл лықтандыру Кеңес Одағындағы ұлтшыл қозғалыстар мен этникалық дауларға ықпал етті. Бұл сондай-ақ жанама түрде 1989 жылғы төңкерістерге алып келді, оның барысында Кеңес Одағы Варшава келісімі елдерінің Социалистік режимдері бейбіт жолмен құлатылды (Румыниядан басқа), бұл өз кезегінде Горбачевке Кеңес Одағының құрамына кіретін республикалар үшін көбірек демократия мен автономия енгізу үшін қысым күшейтті. Горбачевтің басшылығымен Кеңес Одағының Коммунистік партиясы (КОКП) 1989 жылы жаңа орталық заң шығарушы органға - халық депутаттарының съезіне шектеулі бәсекелестік сайлау енгізді (бірақ басқа саяси партияларға тыйым салу 1990 жылға дейін алынып тасталмады).^[6]

1985 жылы 1 шілдеде Горбачев Григорий Романовты Саяси бюродан шығарып, Борис Ельцинді Орталық Комитеттің хатшылығына енгізу арқылы өзінің басты қарсыласын екінші орынға шығарды. 1985 жылы 23 желтоқсанда Горбачев Ельцинді Виктор Гришиннің орнына КОКП Мәскеу Облыстық комитетінің бірінші хатшысы етіп тағайындады.

1986: Сахаров оралуы

Горбачев көбірекераықтандыруды жалғастырды. 1986 жылы 23 желтоқсанда ең көрнекті кеңестік диссидент Андрей Сахаров Горбачевтен жеке телефон қоңырауын алғаннан кейін көп ұзамай Мәскеуге оралды, оған жеті жылға жуық уақыттан кейін оның билікке бағынбағаны үшін ішкі қуғын-сүргін аяқталғанын хабарлады.^[7]

1987: Бір партиялық демократия

28-30 қаңтарда Орталық Комитеттің пленумында Горбачев бүкіл кеңестік қоғамды демократияландырудың жаңа саясатын ұсынды. Ол болашақ коммунистік партияға сайлауда жасырын дауыс беру арқылы сайланған бірнеше кандидат арасында таңдау жасауды ұсынды. Алайда, пленумдағы партия делегаттары Горбачевтің ұсынысын жеңілдетіп, Коммунистік партия ішіндегі демократиялық таңдау ешқашан жүзеге асырылған жоқ.

Горбачев сонымен қатар жариялылық аясын түбегейлі кеңейтті және бұқаралық ақпарат құралдарында ашық талқылауға ешқандай тақырып тыйым салынбағанын мәлімдеді. 7 ақпанда 1950 жылдардың ортасында Хрущев ерігеннен кейін алғашқы топтық азат ету кезінде ондаған саяси тұтқындар босатылды.^[8]

10 қыркүйекте Борис Ельцин Горбачевке отставкаға кету туралы өтініш жазды. 27 қазанда Орталық Комитеттің пленарлық отырысында Горбачевтің отставкаға кету туралы мәлімдемесінде айтылған мәселелердің ешқайсысын қозғамағанына көңілі қалған Ельцин реформалардың баяу қарқынын және Бас хатшыға деген подобыласты сынға алды. Горбачев өз жауабында Ельцинді "саяси жетілмегендік" және "абсолютті жауапсыздық" деп айыптады. Дегенмен, Ельциннің бағынбауы және "құпия сөз" туралы жаңалықтар тарады және көп ұзамай Самиздат нұсқаларын тарата бастады. Бұл Ельциннің бүлікші ретіндегі ребрендингінің басталуын және мекемеге қарсы тұлға ретінде танымалдылықтың өсуін көрсетті. Ельцин мен Горбачев арасындағы келесі төрт жылдық саяси күрес Кеңес Одағының ыдырауында үлкен рөл атқарды. 11 қарашада Ельцин КОКП Мәскеу Облыстық комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылды.^[9][10]

Наразылық белсенділігі

Балтық тізбегі:

Ыдырауға дейінгі жылдары Кеңес Одағында әртүрлі наразылықтар мен қарсыласу қозғалыстары болды немесе күш алды, олар әртүрлі жолмен басылды немесе оларға төзімділікпен қарады.

Ctag Helsinki-86 1986 жылы шілдеде Латвияның Лиепая порт қаласында құрылды. "Хельсинки-86" КСРО-дағы алғашқы Ашық антикоммунистік ұйым және басқа этникалық азшылықтардың Тәуелсіздік қозғалыстарына үлгі болған кеңестік режимге алғашқы ашық ұйымдастырылған оппозиция болды.^[11]

1986 жылы 26 желтоқсанда 300 латвиялық жас Рига соборы алаңына жиналып, Ленин даңғылымен бостандық ескерткішіне қарай шеруге шығып: "Кеңестік Ресей, вон! Еркін Латвия!" Қауіпсіздік күштері шеруге қатысушыларға қарсылық көрсетіп, бірнеше полиция көліктері аударылды.^[12]

1986 жылғы желтоқсан - Қазақстан Коммунистік партиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың және Ресей Федерациясынан шыққан Геннадий Колбиннің орнына келген этникалық қазақтың Горбачевтің жұмыстан шығарылуынан туындаған Қазақстан, Алматы қаласындағы жаппай тәртіпсіздіктер.^[13] Демонстрациялар 1986 жылы 17 желтоқсанда таңертең Брежнев алаңындағы Орталық Комитет ғимаратының алдына 200-ден 300-ге дейін студент жиналған кезде басталды. Келесі күні, 18 Желтоқсанда, наразылықтар азаматтық толқуларға ұласты, өйткені әскерлер, еріктілер, милиция бөлімшелері мен қазақ студенттері арасындағы қақтығыстар кең ауқымды қақтығысқа ұласты. Қақтығыстар тек үшінші күні бақылауға алынды.

1987 жылы 6 мамырда Ресейдің "Память" ұлтшыл тобы Мәскеуде рұқсат етілмеген демонстрация өткізді. Демонстранттар Борис Ельцинмен уақытша кездесуге бара жатқанда, билік демонстрацияны жылдамдатпады, тіпті көлік қозғалысын жіберіп алмады.^[14]

Мецамора атом электр станциясымен байланысты экологиялық проблемалар Ереванда алғашқы демонстрацияларды тудырды.

1987 жылы 25 шілдеде 300 Қырым татарлары бірнеше сағат бойы Кремль қабырғасында шулы демонстрация өткізіп, 1944 жылы жер аударылған Отанына оралу құқығын талап етті; полиция мен сарбаздар не болып жатқанын бақылап отырды.^[15]

1987 жылы 23 тамызда, 1939 жылғы Молотов пактісіне құпия хаттамаларға қол қойылуының 48 жылдығында мыңдаған демонстранттар бұл оқиғаны Балтық жағалауындағы үш Астанада Тәуелсіздік туралы әндер шырқап, Сталиннің құрбандарын еске алу үшін сөйлеген сөздерінде атап өтті. Жиналыстар ресми баспасөзде қатты айыпталды және полицияның бақылауында болды, бірақ үзілген жоқ.^[16]

1987 жылы 14 маусымда Ригадағы бостандық ескерткішіне 5000-ға жуық адам қайта жиналып, 1941 жылы Сталиннің латыштарды жаппай жер аударуының мерейтойына орай гүл шоқтарын қойды. Билік демонстранттарды басқан жоқ, бұл бүкіл Балтық жағалауында үлкен демонстрацияларды ынталандырды. 1987 жылы 18 қарашада жүздеген полиция мен азаматтық жасақтар Бостандық ескерткішінің жанында кез-келген демонстрацияның алдын алу үшін орталық алаңды қоршап алды, бірақ мыңдаған адамдар, қандай жағдай болмасын, үнсіз наразылықпен Рига көшелерінің бойында тұрды.^[17]

1987 жылы 17 қазанда 3000-ға жуық армян Ереванда демонстрация өткізіп, Севан көлінің, Наирит химиялық зауытының және Мецамор атом электр станциясының жағдайына, сондай-ақ Еревандағы ауаның ластануына шағымданды. Полиция наразылықтың алдын алуға тырысты, бірақ наурыз басталғаннан кейін оны тоқтату үшін ешқандай шара қолданбады. Келесі күні 1000 армян Қарабахтағы армяндардың ұлттық құқықтарын қорғауға және Нахчыван мен Таулы Қарабақтың Арменияға қосылуына шақыратын тағы бір демонстрацияға қатысты. Полиция шеруді физикалық түрде тоқтатуға тырысты және бірнеше оқиғадан кейін демонстранттарды таратты.^[18]

Хронология

1988

Мәскеу бақылауды жоғалтады

Толық мақаласы: Егемендік шеруі

1988 жылы Горбачев Кеңес Одағының екі аймағын бақылауды жоғалта бастады, өйткені Балтық республикалары қазір тәуелсіздікке бет бұрды, ал Кавказ зорлық-зомбылық пен азаматтық соғыстың тұңғиығына түсті.

1988 жылы 1 шілдеде, 19-шы партия конференциясының төртінші және соңғы күнінде Горбачев халықтық депутаттар съезі деп аталатын жаңа жоғары заң шығарушы орган құру туралы соңғы минуттық ұсынысы үшін шаршаған делегаттардың қолдауына ие болды. Ескі гвардияның қарсылығынан көңілі қалған Горбачев партияны мемлекеттен бөлуге тырысу үшін бірқатар конституциялық өзгерістер енгізді, осылайша өзінің партиялық қарсыластарын оқшаулады. Халық депутаттарының жаңа съезін шақыру туралы егжей-тегжейлі ұсыныстар 1988 жылы 2 қазанда жарияланып, жаңа заң шығарушы орган құруға мүмкіндік берді. Жоғарғы Кеңес 1988 жылдың 29 қарашасынан 1 желтоқсанына дейінгі сессиясында 1977 жылғы КСРО Конституциясына түзетулер енгізді, сайлау жүйесін реформалау туралы заң қабылдады және сайлау күнін 1989 жылдың 26 наурызына белгіледі.^[19]

1988 жылы 29 қарашада Кеңес Одағы барлық шетелдік радиостанцияларды тоқтатып, кеңес азаматтарына – 1960 жылдардағы қысқа мерзімнен кейін алғаш рет–Коммунистік партияның бақылауынан тыс жаңалықтар көздеріне шексіз қол жеткізуге мүмкіндік берді.^[20]

Балтық республикалары

1986 және 1987 жылдары Латвия реформаларды талап еткен Балтық елдерінің алдыңғы қатарында болды. 1988 жылы Эстония Кеңес Одағының алғашқы халықтық майданын құрып, мемлекеттік саясатқа ықпал ете отырып, жетекші рөл атқарды.

Эстония Халық майданы 1988 жылы сәуірде құрылды. 1988 жылы 16 маусымда Горбачев Эстония Коммунистік партиясының "ескі гвардиясының" жетекшісі Карл Вайноның орнына салыстырмалы түрде либералды Вайно Вялас болды. 1988 жылдың маусым айының соңында Вялас Эстония Халық майданының қысымына мойынсұнып, Эстонияның ескі көк-қара-ақ туын іліп қоюды заңдастырды, сонымен қатар эстон тілін республиканың ресми тіліне айналдырған жаңа мемлекеттік тіл туралы заңмен келісті.^[12]

2 қазанда Халық майданы өзінің саяси платформасын екі күндік конгресте ресми түрде таныстырды. Вялас іс-шараға қатысып, майдан Эстонияға сепаратистік және басқа да радикалды тенденцияларды тежеу кезінде экономикалық және саяси қайта өрлеу үлгісіне айналуға көмектеседі деп сенді. 1988 жылы 16 қарашада Эстония КСР Жоғарғы Кеңесі ұлттық егемендік туралы Декларация қабылдады, оған сәйкес Эстония заңдары Кеңес Одағының заңдарынан басым болады. Эстония Парламенті сонымен қатар республиканың табиғи ресурстарына, соның ішінде жер, ішкі сулар, ормандар, пайдалы қазбалар кен орындарына, сондай-ақ Эстония шекарасындағы өнеркәсіптік өндіріс, ауыл шаруашылығы, құрылыс, мемлекеттік банктер, көлік және муниципалдық қызметтерге шағым түсірді. Сонымен бірге Эстония азаматтарының комитеттері Эстония конгресіне сайлау өткізу үшін Эстония Республикасының азаматтарын тіркеуге кірісті.

Вингис саябағындағы антисоветтік митингіге шамамен 250 000 адам жиналды. Сайудис тәуелсіз Литва мемлекетінің қалпына келуіне әкелген қозғалыс болды.

Латвия Халық майданы 1988 жылы маусымда құрылды. 4 қазанда Горбачев Латвия Коммунистік партиясының "ескі гвардиясының" жетекшісі Бориспугоны либералды Янис Вагриспен алмастырды. 1988 жылы қазанда Вагрис Латвия Халық майданының қысымына көніп, тәуелсіз Латвияның бұрынғы Кармин қызыл және ақ туын іліп қоюды заңдастырды, ал 6 қазанда ол Латвияны елдің ресми тіліне айналдыратын заң қабылдады.^[12]

Кавказдағы көтеріліс

1988 жылы 20 ақпанда Таулы-Қарабақ автономиялық облысының астанасы Степанакертте (Әзірбайжан КСР құрамындағы армяндар басым аймақ) бір аптаға созылған демонстрациялардан кейін облыстық Кеңес Армения Кеңестік Социалистік Республикасына бөлініп, қосылуға дауыс берді. Кеңес Одағының шағын, шалғай бөлігіндегі бұл жергілікті дауыс беру бүкіл әлем бойынша тақырыптарға айналды; бұл республикалық және Ұлттық билікке бұрын-соңды болмаған бағынбау болды. 1988 жылы 22 ақпанда "Аскеран қақтығысы" деген атпен белгілі болған кезде мыңдаған әзірбайжандар Таулы Қарабаққа қарай жорыққа шығып, степанакертте Әзірбайжан өлтірілді деген қауесет туралы ақпаратты талап етті. Оларға мұндай оқиға болған жоқ деп айтылды, бірақ олар бұған сенуден бас тартты. Олардың айтқанына наразы болған мыңдаған адамдар Таулы Қарабаққа қарай шеруге шығып, 50 адамды өлтірді. Қарабах билігі шеруді тоқтату үшін мыңнан астам полицейді жұмылдырды, қақтығыстарда екі Әзірбайжан қаза тапты. Мемлекеттік радиода жарияланған бұл өлім Сумгаит погромына әкелді. 26 ақпан мен 1 наурыз аралығында Сумгаит қаласында (Әзірбайжан) армянға қарсы зорлық-зомбылық болды, оның барысында кем дегенде 32 адам қаза тапты. Билік бақылауды толығымен жоғалтып, қаланы десантшылар мен танктердің көмегімен басып алды; Сумгаиттің 14000 армян тұрғындарының барлығы дерлік қашып кетті.^[21]

Горбачев Әзірбайжанның бір бөлігі болып қалған Таулы Қарабақ мәртебесіне қандай да бір өзгерістер енгізуден бас тартты. Оның орнына ол екі республикадағы Коммунистік партияның жетекшілерін жұмыстан шығарды – 1988 жылы 21 мамырда Камран Багировтың орнына Абдулрахман Везиров Әзербайжан Коммунистік партиясының бірінші хатшысы болды. 1988 жылдың 23 шілдесінен қыркүйегіне дейін Әзірбайжан зиялыларының тобы Эстония халық майданында еркін құрылған Әзірбайжан Халық майданы деп аталатын жаңа ұйымда жұмыс істей бастады. 17 қыркүйекте Степанакерт маңында армяндар мен әзірбайжандар арасында атыс басталғанда, екі сарбаз қаза тауып, жиырмадан астам адам жараланды. Бұл Таулы Қарабахтың екі негізгі қаласында толық этникалық поляризацияға әкелді: Әзірбайжан азшылығы Степанакерттен, ал армян азшылығы Шушиден қуылды. 1988 жылы 17 қарашада Армениядан он мыңдаған әзірбайжандардың кетуіне жауап ретінде Бакудегі Ленин алаңында 18 күнге созылған жаппай демонстрациялар басталды және осы аймақтағы отандастарын қолдау үшін жарты миллион демонстрант жиналды. 1988 жылы 5 желтоқсанда Кеңес полициясы мен азаматтық жасақтар сол жерге кіріп, алаңды күшпен тазартып, он айға созылған коменданттық сағатты енгізді.^[22]

1988 жылы 7 желтоқсанда Спитак жер сілкінісі болып, шамамен 25000-нан 50000-ға дейін адам қаза тапты. Горбачев Америка Құрама Штаттарына сапарынан шұғыл түрде оралғанда, ол Таулы Қарабақты табиғи апат кезінде Армян Республикасының құрамына кіруге шақырған наразылық білдірушілермен кездесуге қатты ашуланғаны соншалық, 1988 жылы 11 желтоқсанда Ол бүкіл Қарабақ комитетін тұтқындауға бұйрық берді.^[23]

Кеңес Грузиясының астанасы Тбилисиде 1988 жылы қарашада көптеген демонстранттар республиканың заң шығарушы ғимаратының алдында лагерь құрып, Грузияның тәуелсіздігін талап етіп, Эстонияның егемендік Декларациясын қолдадыy.^[24]

Батыс республикалары

→ Георге Гимпу 1990 жылы 27 сәуірде Ұлттық Парламенттің үстіндегі кеңес туын ауыстырды

1988 жылдың ақпанынан бастап Молдованың демократиялық қозғалысы (бұрынғы Молдова) қоғамдық жиындар, демонстрациялар мен ән фестивальдерін ұйымдастырды, олардың көлемі мен қарқындылығы біртіндеп өсті. Көшелерде қоғамдық көріністердің орталығы Кишиневтегі Ұлы Стефанға арналған ескерткіш және оған іргелес саябақ болды, онда классиктер аллеясы ("әдебиет классиктерінің аллеясы") орналасқан. 1988 жылы 15 Қаңтарда Михай Эминескке "келімсектер Классикасындағы" ең жақсы жұмысы үшін құрмет көрсетіп, Анатол Шалару кездесулерді жалғастыру туралы ұсыныс жасады. Қоғамдық дискурста қозғалыс ұлттық оянуға, сөз бостандығына, Молдова дәстүрлерін жандандыруға, сондай-ақ румын тілінің ресми мәртебесін алуға және латын әліпбиіне оралуға шақырды. "Қозғалыстан" (бейресми бірлестіктен) "майданға" (ресми бірлестікке) көшу қозғалыс жұртшылық арасында қарқын алғаннан кейін және Кеңес өкіметі оны басуға батылы бармайынша, табиғи "жаңару" ретінде қарастырылды.

1988 жылы 16 маусымда Львовқа 6000-нан 8000-ға дейін адам жиналып, спикерлердің 29 маусымда басталатын Коммунистік партияның 19-шы конференциясының жергілікті делегаттар тізіміне сенімсіздік білдіргенін естіді. 21 Маусымда Львовтағы митингте делегаттардың қайта қаралған тізімі туралы естіген 50 000 адам жиналды. Билік "Достық" стадионының алдындағы митингті таратуға тырысты. 7 шілдеде 10 000-нан 20 000-ға дейін адам қайта құруды жеңілдететін Демократиялық майданның құрылғанына куә болды. 17 Шілдеде 10 000 адамнан тұратын топ Зарваница ауылында украин грек-католик епископы Павел Василик қызмет еткен мыңжылдыққа арналған қызметтерге жиналды. Милиция жиналғандарды таратуға тырысты, бірақ бұл 1946 жылы Сталин шіркеуді заңсыз деп жариялағаннан бері украин католиктерінің ең үлкен жиыны болды. 4 тамызда "қанды бейсенбі" деп аталды, жергілікті билік демократиялық майдан қайта құруды қолдау үшін ұйымдастырған демонстрацияны аяусыз басып тастады. Қырық бір адам ұсталды, айыппұл салынды немесе 15 күндік әкімшілік қамауға алынды. 1 қыркүйекте жергілікті билік Иван Франко атындағы Мемлекеттік университеттің 5000 студентін ресми рұқсатсыз көпшілік жиналысы кезінде мәжбүрлеп вытыстырды.

1988 жылы 13 қарашада "Спадщина" Мәдени мұра ұйымы, Киев университетінің "Громада" Студенттер клубы және "жасыл жарық" ("жасыл әлем") және "Ноосфера" экологиялық топтары ұйымдастырған ресми санкцияланған митингіге 10 000-ға жуық адам қатысты.экологиялық мәселелерге назар аудару. 14-18 қараша аралығында Украинаның 15 белсендісі Кеңес шенеуніктерімен және Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі АҚШ комиссиясының (Хельсинки комиссиясы деп те аталады) келген делегациясымен адам құқықтарын талқылауға шақырылған 100 адам құқығын қорғаушылардың, ұлттық және діни азшылықтардың қатарында болды. 10 желтоқсанда Киевте жүздеген адамдар демократиялық одақ ұйымдастырған митингіде халықаралық Адам құқықтары күнін атап өту үшін жиналды. Рұқсат етілмеген жиналыс жергілікті белсенділердің ұсталуына әкелді.^[25]

Беларусь халықтық майданы 1988 жылы Балтық республикаларының халықтық майдандарына ұқсас саяси партия және демократия мен тәуелсіздік үшін мәдени қозғалыс ретінде құрылды. Беларусь Халық майданының алғашқы жетекшісі, Минск тарихшысы Зианон Позняк басқарған Куропаттарда жаппай қабірлердің табылуы Беларуссиядағы демократия мен Тәуелсіздік қозғалысына қосымша серпін берді. Онда НКВД Куропаттарда жасырын кісі өлтірді деп мәлімдеді. Майдан бастапқыда айтарлықтай танымал болды, өйткені оның көптеген қоғамдық акциялары әрдайым полиция мен КГБ-мен қақтығыстармен аяқталды.

1989

Мәскеу: шектеулі демократияландыру

1989 жылдың көктемінде Кеңес Одағы халқы 1917 жылдан бері алғаш рет демократиялық таңдауды жүзеге асырды, бірақ ол халық депутаттарының жаңа съезін сайлаған кезде шектеулі болды. Заң шығарушы органда цензурасыз пікірталастардың тікелей эфирі де маңызды болды, онда адамдар бұрын қорқыныш тудырған Коммунистік басшылықтың жауап алынғанына және жауапқа тартылғанына куә болды. Бұл мысал Польшадағы демократиямен шектелген экспериментті күшейтті, ол сол жазда Варшавадағы коммунистік үкіметті тез құлатуға әкелді, бұл өз кезегінде 1989 жылдың соңына дейін Варшава келісімінің басқа бес еліндегі үкіметтерді құлатқан көтерілістерді тудырды, Берлин қабырғасы құлаған жыл.

Сол жылы CNN өзінің теледидарлық жаңалықтар бағдарламаларын Мәскеуге таратуға рұқсат етілген алғашқы кеңестік емес телекомпания болды. CNN ресми түрде "Савой" қонақ үйінде шетелдік қонақтарға ғана қол жетімді болды, бірақ москвалықтар үйдегі теледидарлардан сигналдарды қабылдауды тез үйренді. Бұл кеңестердің өз еліндегі оқиғаларды қалай қабылдағанына қатты әсер етті және цензураны іс жүзінде мүмкін болмады.^[26]

Бұрын Горькийге жер аударылған Андрей Сахаров 1989 жылы наурызда халық депутаттары съезіне депутат болып сайланды.

Кеңес Одағының халық депутаттарының съезіне кандидаттарды ұсынудың бір айлық кезеңі 1989 жылдың 24 қаңтарына дейін жалғасты. Келесі айда 7531 округтен кандидаттарды іріктеу аудандық сайлау комиссиялары ұйымдастырған отырыстарда өткізілді. 7 наурызда 5074 үміткердің соңғы тізімі жарияланды; шамамен 85% партия мүшелері болды.

Сайлауға екі апта қалғанда 1500 округте 880 үміткер қатысқан қоғамдық ұйымдарда 750 резервтік орынға сайлау өткізілді. Осы орындардың 100 - і КОКП, 100 - і Бүкілодақтық орталық кәсіподақтар кеңесі, 75 - і Коммунистік Жастар одағы (Комсомол), 75 - і кеңестік әйелдер комитеті, 75 - і соғыс және еңбек ардагерлері ұйымы және 325-і Ғылым Академиясы сияқты басқа ұйымдарға бөлінді. Іріктеу процесі сәуір айында өтті.

26 наурыздағы жалпы сайлауда сайлаушылардың қатысуы әсерлі 89,8% құрады және 2250 ДСП орындарының 1958-і (округтердегі 1225 орынды қосқанда) толтырылды. Округтік сайлауға келетін болсақ, сайлаудың екінші туры 2 және 9 сәуірде 76 сайлау округтерінде өтті, ал қайта сайлау 14 және 20 сәуірден 23 мамырға дейін қалған 199 сайлау округтерінде ұйымдастырылды, онда талап етілетін абсолютті көпшілікке қол жеткізілмеді. КОКП қолдаған кандидаттардың көпшілігі сайланғанымен, 300-ден астамы Ельцин, физик Андрей Сахаров және заңгер Анатолий Собчак сияқты тәуелсіз кандидаттардан жеңіліп қалды.

Шығыс блок картасы

Шығыс Еуропаның Варшава келісімінің алты елі номиналды түрде тәуелсіз болғанымен, кеңестік спутниктік мемлекеттер (Моңғолиямен бірге) кеңінен танылды. Олардың барлығын 1945 жылы Кеңес Қызыл әскері басып алды, оларға кеңестік үлгідегі социалистік мемлекеттер тағайындалды және ішкі және халықаралық істерде өте шектеулі еркіндікке ие болды. Нақты Тәуелсіздікке жасалған кез – келген қадамды әскери күш-1956 жылғы Венгрия революциясы мен 1968 жылғы Прага көктемі кезінде басып тастады. Горбачев Фрэнк Синатраның "менің жолым"әніне сілтеме жасай отырып, Синатра доктринасының әзіл - қалжыңында одақтастардың ішкі істеріне араласпаудың пайдасына Варшава келісімі мемлекеттерінің істеріне араласуды бұйырған Брежневтің ауыр және қымбат Доктринасынан бас тартты. Польша сәуір новелласы күшіне енгеннен кейін демократияланған алғашқы республика болды, өйткені үкімет пен "ынтымақтастық" кәсіподағы арасындағы ақпан-сәуір айларындағы дөңгелек үстел келіссөздерінен кейін келісілді және көп ұзамай келісім өздігінен ыдырай бастады. Коммунистік басшылықты құлатқан елдердің соңғысы Румыния мұны зорлық-зомбылық румын революциясынан кейін ғана жасады.

Балтық Бостандық тізбегі

"Балтық жолы" немесе "Балтық тізбегі" - 1989 жылы 23 тамызда өткен бейбіт саяси демонстрация. 1944 жылы Кеңес Одағына күштеп қосылған Эстония, Латвия және Литва арқылы 600 шақырымдық (370 миль) тірі тізбек құру үшін шамамен 2 миллион адам қол ұстасты. Үлкен демонстрация Шығыс Еуропаны ықпал ету салаларына бөліп, 1940 жылы Балтық жағалауы мемлекеттерін басып алуға әкелген Молотов–Риббентроп пактісінің 50 жылдығына арналды.^[27]

"Балтық жолы" наразылығынан бірнеше ай өткен соң, 1989 жылы желтоқсанда Халық депутаттарының съезі Яковлев комиссиясының үш Балтық Республикасын аннексиялауға әкелген Молотов — Риббентроп пактісіне құпия хаттамаларды айыптайтын баяндамасын қабылдады — және Горбачев қол қойды.^[28]

1989 жылы наурызда Литваның халық депутаттары Конгресіне сайлауда Литваның 42 депутатының 36-сы тәуелсіз Сайудис ұлттық қозғалысының кандидаттары болды. Бұл Кеңес Одағындағы кез келген ұлттық ұйым үшін ең үлкен жеңіс болды және Литва Коммунистік партиясы үшін оның танымалдылығының артуы туралы жойқын жаңалық болды.^[29]

1989 жылы 7 желтоқсанда Альгирдас Бразаускастың басшылығымен Литва Коммунистік партиясы Кеңес Одағының Коммунистік партиясынан бөлініп, саясаттағы Конституциялық "жетекші рөлге" деген талаптарынан бас тартты. Коммунистік партияның кішігірім лоялистік фракциясы құрылды, оны қатаң қорғаушы Миколас Бурокевичус басқарды, ол партиямен байланыста болды. Алайда, Литваның басқарушы Коммунистік партиясы Мәскеудің бақылауынан ресми түрде тәуелсіз болды, бұл кеңес республикалары үшін алғашқы оқиға және Горбачевті келесі айда Литваға сапарын ұйымдастыруға итермелеген саяси сілкініс болды. Келесі жылы Коммунистік партия көппартиялы парламенттік сайлауда билігін толығымен жоғалтты, нәтижесінде Витаутас Ландсбергис Кеңес Одағына күштеп енгізілгеннен бері Литваның алғашқы коммунистік емес көшбасшысы (Литва Жоғарғы Кеңесінің төрағасы) болды.

Кавказ

9 сәуірдегі Тбилисидегі (Грузия) трагедия құрбандарының (негізінен жас әйелдердің) суреттері

1989 жылы 16 шілдеде Әзірбайжан Халық майданы өзінің алғашқы съезін өткізіп, өзінің төрағасы болып сайланды Абульфаз Элчибей, ол кейіннен президент болды. 19 тамызда 600 000 наразылық білдірушілер Бакудегі Ленин алаңын (Қазіргі Азадлыг алаңы) толтырып, саяси тұтқындарды босатуды талап етті. 1989 жылдың екінші жартысында таулы Қарабахта қару-жарақ таратылды. Қарабақтықтар аңшылық мылтықтар мен арбалеттердің орнына атыс қаруын алған кезде, құрбан болғандар саны өсе бастады; көпірлер жарылып, жолдар жабылып, кепілге алынды.^[30]

Жаңа және тиімді тактиканы қолдана отырып, Халық майданы Арменияның теміржол қоршауын бастады, бұл бензин мен азық-түлік тапшылығына әкелді, өйткені Арменияға жүктердің 85 пайызы Әзірбайжаннан келді. Халық майданының қысымымен Әзірбайжанның коммунистік билігі жеңілдіктер жасай бастады. 25 қыркүйекте олар Әзірбайжан заңнамасына басымдық беретін егемендік туралы заң қабылдады, ал 4 қазанда халықтық майданға блокада жойылған жағдайда заңды ұйым ретінде тіркелуге рұқсат етілді. Әзірбайжан мен Армения арасындағы көлік қатынасы ешқашан толық қалпына келген жоқ. Шиеленіс күшейе берді және 29 желтоқсанда Халықтық майдан белсенділері Жалилабадтағы жергілікті партиялық кеңселерді басып алып, ондаған адамды жарақаттады.

1989 жылы 16 шілдеде Абхазия астанасы Сухумиде қалада грузин университетінің филиалының ашылуына наразылық акциясы зорлық-зомбылыққа әкеліп соқтырды, ол тез арада кең ауқымды этносаралық қақтығысқа ұласып, Кеңес әскерлері тәртіпті қалпына келтірмес бұрын 18 адам қаза тауып, жүздеген адам жараланды. Бұл бүлік грузин-Абхаз қақтығысының басталуын белгіледі.

1989 жылы 17 қарашада Грузияның Жоғарғы Кеңесі екі күнге созылған күзгі пленарлық отырысын өткізді. Одан шыққан қарарлардың бірі-ол 68 жыл бұрын елдің Кеңес Одағына "заңсыз" қосылуы деп атаған, Қызыл әскер, КОКП және Бүкілресейлік Халық Комиссарлары Кеңесінің еркіне қарсы зорлық-зомбылық туралы декларация.

Батыс республикалары

1989 жылы 26 наурызда өткен халық депутаттары Конгресіне сайлауда Мәскеудегі Конгресс орындарына сайланған 46 Молдова депутаттарының 15-і ұлтшыл/демократиялық қозғалыстың жақтаушылары болды. Молдова Халық майданының құрылтай съезі екі айдан кейін, 20 мамырда өтті. Оның екінші съезінде (1989 ж. 30 маусым – 1 шілде) Ион Хадырча оның президенті болып сайланды.

Ретінде белгілі болған демонстрациялар сериясы Ұлы Ұлттық ассамблея (рум. Marea Adunare nañională) майданның алғашқы ірі жетістігі болды. Мұндай жаппай демонстрациялар, соның ішінде 27 тамызда 300 000 адам қатысқан, Молдова Жоғарғы Кеңесін 31 Тамызда румын тілін ресми тілге айналдыратын және кириллицаны латын әріптерімен алмастыратын тіл туралы заң қабылдауға көндірді.

1989 жылы 4 наурызда Киевте сталинизм құрбандарын құрметтеуге және қоғамды кеңестік тәжірибеден тазартуға арналған "Мемориал" қоғамы құрылды. Келесі күні қоғамдық митинг өтті. 12 наурызда Львовта Украинаның Хельсинки одағы мен Марианадағы "мейірімділік" (жанашырлық) қоғамы ұйымдастырған сайлау митингі аяусыз таратылып, 300-ге жуық адам ұсталды. 26 наурызда халық депутаттарының одақтық съезіне сайлау өтті; қосымша сайлау 9 сәуірде, 14 Мамырда және 21 мамырда өтті. Конгресстегі 225 украин өкілдерінің көпшілігі консерваторлар болды, дегенмен бірнеше прогрессивті адамдар да сайланды.

1989 жылдың 20-23 сәуірі аралығында Львовта төрт күн қатарынан 25000-ға дейін адам жиналған сайлау митингілері өтті. Акцияға сегіз жергілікті зауыттар мен мекемелерде бір сағаттық ескерту ереуілі кірді. Бұл Львовтағы 1944 жылдан бергі алғашқы жұмысшылар ереуілі болды. 3 мамырда Львовтағы сайлау митингі 30 000 адамды жинады. 7 мамырда "Мемориал" қоғамы сталиндік террордың украиндық және поляк құрбандарын жаппай жерлеу орнында Быковнада жаппай митинг ұйымдастырды. Киевтен қайғылы оқиға орнына шеруден кейін еске алу қызметі ұйымдастырылды.

1989 жылы 19 тамызда Әулие Петр мен Павелдің Орыс православие шіркеуі Украинаның автокефалиялық православие шіркеуіне ауысатынын жариялады. 1989 жылы 2 қыркүйекте Украинада ондаған мың адам коммунистік партия мен басқа да ресми ұйымдар үшін арнайы орындарды сақтаған сайлау туралы заң жобасына наразылық білдірді: Львовта 50 000, Киевте 40 000, Житомирде 10 000, Днепродзержинск пен Червоноградта 5000 және Харьковта 2000. 1989 жылдың 8-10 қыркүйегі аралығында жазушы Иван Драч Киевтегі құрылтай съезінде Украинаның "Рух" халықтық қозғалысының басшысы болып сайланды. 17 қыркүйекте Львовта 150 000-нан 200 000-ға дейін адам шеруге шығып, украин грек-католик шіркеуін заңдастыруды талап етті. 1989 жылы 21 қыркүйекте Ивано-Франковскінің оңтүстігіндегі табиғи қорық Демьяновский Лазда жаппай жерлеуді эксгумациялау басталды. 28 қыркүйекте Украина Коммунистік партиясының бірінші хатшысы Владимир Щербицкий, Брежнев дәуірінің қалдықтары, осы лауазымда Владимир Ивашко ауыстырылды.

1989 жылы 1 қазанда 10 000-нан 15 000-ға дейінгі бейбіт демонстрацияны милиция Львовтың "Достық" стадионының алдында қатыгездікпен таратып жіберді, онда украин жерлерінің кеңестік "бірігуіне" арналған концерт өтті. 10 қазанда Ивано-Франковскіде 30 000 адам қатысқан сайлауалды наразылық акциясы өтті. 15 қазанда Червоноградта, Черновцыда, Ровно және Житомирде бірнеше мың адам жиналды; 500 - Днепропетровскіде; және 30 000-Львовта сайлау туралы заңға наразылық білдіру үшін. 20 қазанда украин Автокефалиялық православие шіркеуінің сенушілері мен дінбасылары Львовтағы синодқа қатысты, ол 1930 жылдары мәжбүрлі түрде жойылғаннан кейін бірінші болды.

24 қазанда Одақтың Жоғарғы Кеңесі коммунистік партия мен басқа да ресми ұйымдардың өкілдері үшін арнайы орындарды алып тастайтын заң қабылдады. 26 қазанда Львовтағы жиырма зауыт 1 қазандағы полицияның қатыгездігіне және биліктің кінәлілерді жауапқа тартқысы келмеуіне наразылық білдіру үшін ереуілдер мен митингілер өткізді. 26-28 қазан аралығында "Жасыл жарық" экологиялық қауымдастығы ("Жердің достары – Украина") өзінің құрылтай съезін өткізді, ал 27 қазанда Украина парламенті партиялар мен басқа да ресми ұйымдардың Парламент депутаттары ретіндегі ерекше мәртебесін алып тастайтын заң қабылдады.

1989 жылы 28 қазанда Украина парламенті 1990 жылдың 1 қаңтарынан бастап украин тілі Украинаның ресми тілі болады, ал орыс тілі этникалық топтар арасындағы қарым-қатынас үшін қолданылады деп шешті. Сол күні Львовтағы Иеміздің Өзгеру шіркеуінің қауымы Орыс Православие шіркеуінің құрамынан шығып, өздерін украин грек-католик шіркеуі деп жариялады. Келесі күні Демьяновский лазадағы еске алу кешіне мыңдаған адамдар қатысты және жақын арада "1939-1941 жылдардағы қуғын-сүргін құрбандарына"ескерткіш орнатылатынын көрсететін уақытша белгі қойылды.

1989 жылы 10 желтоқсанда Львовта халықаралық Адам құқықтары күнінің алғашқы ресми санкцияланған мерекесі өтті. 17 желтоқсанда Киевте 14 желтоқсанда қайтыс болған Нобель сыйлығының лауреаты Андрей Сахаровты еске алу үшін "Рух" ұйымдастырған қоғамдық митингке 30 000-ға жуық адам қатысты. 26 желтоқсанда Украина КСР Жоғарғы Кеңесі Рождество, Пасха және Қасиетті Троица мерекесін ресми мерекелер деп жариялайтын Заң қабылдады.

1989 жылы мамырда кеңестік диссидент Мұстафа Джемилев жаңадан құрылған Қырым татар ұлттық қозғалысының жетекшісі болып сайланды. Ол сондай-ақ 45 жыл жер аударылғаннан кейін Қырым татарларын Қырымға қайтару науқанын басқарды.

1989 жылы 24 қаңтарда Беларуссиядағы Кеңес өкіметі демократиялық оппозицияның (Беларусь Халық майданы) 1930 жылдары Минск маңындағы Куропат орманында Сталиндік полиция атқан мыңдаған адамдарға ескерткіш салу туралы талабына келісті.^[31]

Орталық Азия республикалары

Өзбекстан астанасы Ташкенттің оңтүстік-шығысындағы Ферғана алқабына мыңдаған Кеңес әскерлері 1989 жылдың 4-11 маусымы аралығында бірнеше күндік тәртіпсіздіктер кезінде жергілікті өзбектер месхетин азшылығының өкілдерін аулаған қақтығыстардан кейін тәртіпті қалпына келтіру үшін жіберілді; 100-ге жуық адам қаза тапты. 1989 жылы 23 маусымда Горбачев Рафик Нишоновты Өзбек КСР Коммунистік партиясының бірінші хатшысы қызметінен босатты және оның орнына Каримовты алмастырды, ол Өзбекстанды Кеңес Республикасы, содан кейін 2017 жылы қайтыс болғанға дейін тәуелсіз мемлекет ретінде басқарды. Қазақстанда 1989 жылы 19 маусымда қару-жарақ, өрт бомбалары, темір шыбықтар мен тастар ұстаған жастар Жаңаөзенде тәртіпсіздіктер ұйымдастырып, нәтижесінде бірнеше адам қаза тапты. Жастар полиция бекеті мен су станциясын басып алуға тырысты. Олар қоғамдық көлікті тоқтатып, әртүрлі дүкендер мен өнеркәсіп кәсіпорындарын жапты. 25 маусымға қарай тәртіпсіздіктер Каспий теңізіне жақын орналасқан тағы бес қалаға таралды. Таяқтармен, тастармен және металл шыбықтармен қаруланған 150-ге жуық адам Жаңаөзеннен 140 шақырым (90 миль) қашықтықта орналасқан Маңғыстаудағы полиция бөліміне тікұшақтармен ұшып келген үкімет әскерлері таратқанға дейін шабуыл жасады. Ералиевте, Шепкте, Форт-Шевченкода және Құлсарларда да жастар көп болды, онда олар уақытша жұмысшылары бар пойыздарға жанғыш сұйықтық құйып, оларды өртеп жіберді.^[32]

Үкімет пен КОКП тәртіпсіздіктерге таң қалғандықтан, 1989 жылы 22 маусымда тәртіпсіздіктер нәтижесінде Горбачев Геннадий Колбинді (1986 жылы желтоқсанда тәртіпсіздік тудырған этникалық орыс) маусым айындағы оқиғаларға нашар көзқарасы үшін Қазақстан Коммунистік партиясының бірінші хатшысы қызметінен алып тастап, оны Нұрсұлтан Назарбаевпен алмастырды. Қазақстан Кеңес Республикасы ретінде тәуелсіздікке қол жеткізді. Назарбаев 2019 жылғы 19 наурызда Президент қызметінен кеткенге дейін Қазақстанды 27 жыл бойы басқарады.

1990

Мәскеу алты республикадан айырылды

Сайудистің постері (ақпан 1990): иә — "демократиялық" Литва (ту түстері), жоқ — КСРО-ның "түрмесі" (ту түсі). Мемлекеттік ақшаға 10 мың тиражбен басылған.

1990 жылы 7 ақпанда КОКП Орталық Комитеті Горбачевтің партияның саяси билікке монополиясынан бас тарту туралы ұсынысын қабылдады. 1990 жылы КСРО құрамына кірген он бес республиканың барлығы алғашқы бәсекелі сайлауды өткізді, онда реформаторлар мен этникалық ұлтшылдар көптеген орындарға ие болды. КОКП алты республикадағы сайлауда жеңіліп қалды:

• Литвада, Сайудисте, 24 ақпанда (сайлаудың екінші туры 4, 7, 8 және 10 наурызда өтеді)
• Молдовада, Молдова Халық майданы, 25 ақпан
• Эстонияда, Эстония Халық майданының алдында, 18 наурыз
• Латвия - Латвия халық майданында 18 наурыз (сайлаудың екінші туры 25 наурыз, 1 сәуір және 29 сәуір)
• Арменияда, бүкіл армян ұлттық қозғалысы, 20 мамыр (сайлаудың екінші туры 3 маусым мен 15 шілдеде өтеді)
• Грузияда, "еркін Грузия" дөңгелек үстелінде, 28 Қазан (11 қарашадағы сайлаудың екінші туры)

Республиканың мүшелері өздерінің жас мемлекеттерінің егемендігін жариялай бастады және Мәскеудің орталық Үкіметімен "заңдар соғысын" бастады; олар жергілікті заңдарға қайшы келетін жалпыодақтық заңнаманы қабылдамады, жергілікті экономикаларына бақылау орнатты және Кеңес Үкіметіне салық төлеуден бас тартты. Литва Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Ландсбергис сонымен қатар литвалық еркектерді Кеңестік Қарулы Күштердегі міндетті қызметтен босатты. Бұл қақтығыс жабдықтау желілері бұзылғандықтан экономикалық дүрбелең тудырды және кеңес экономикасын одан әрі құлдырауға әкелді.^[33]

КСРО мен РКФСРарасындағы бәсекелестік

1990 жылы 4 наурызда Ресей Кеңестік Федеративті Социалистік Республикасында Ресей халық депутаттарының съезіне салыстырмалы түрде еркін сайлау өтті. 72 пайыз дауыс жинаған Свердловск атынан Борис Ельцин сайланды. 1990 жылы 29 Мамырда Ельцин Ресей депутаттарынан оған дауыс бермеуді сұрағанына қарамастан, РКФСРЖоғарғы Кеңесінің төрағасы болып сайланды.

Ельцинді қалыптасқан саяси жағдайда билікке ұмтылған Жоғарғы Кеңестің демократиялық және консервативті мүшелері қолдады. РКФСРмен Кеңес Одағы арасында билік үшін жаңа күрес басталды. 1990 жылы 12 маусымда РКФСРХалық депутаттарының съезі егемендік туралы Декларация қабылдады. 1990 жылы 12 шілдеде Ельцин коммунистік партиядан 28-ші съезде драмалық сөз сөйледі.^[34]

Литвалық Витаутас Ландсбергис

Балтық республикалары

Латвиялық Иварс Годманис

Эстон Эдгар Сависаар

Горбачевтің Литва астанасы Вильнюске сапары 1990 жылы 11-13 қаңтарда 250 000-ға жуық адам қатысқан Тәуелсіздік митингісін тудырды.

11 наурызда Литва КСР-нің жаңадан сайланған Парламенті Сайудистің жетекшісі Витаутас Ландсбергисті өзінің төрағасы етіп сайлады және Литваны Кеңес Одағынан тәуелсіздігін жариялаған алғашқы кеңес Республикасы етіп, Литва мемлекетін қалпына келтіру туралы актіні жариялады. Мәскеу экономикалық блокадамен әрекет етіп, Литвадағы әскерлерді "этникалық орыстардың құқықтарын қамтамасыз ету үшін"сақтап қалды.^[35]

1990 жылы 25 Наурызда Эстония Коммунистік партиясы алты айлық өтпелі кезеңнен кейін КОКП-дан бөлінуге дауыс берді.

1990 жылы 30 наурызда Эстонияның Жоғарғы Кеңесі Екінші дүниежүзілік соғыстан бастап Эстонияны кеңестік басып алуды заңсыз деп жариялады және республика ішінде ұлттық тәуелсіздікті ресми қалпына келтіруге ұлттық көшу кезеңін бастады.

1990 жылы 3 сәуірде Эстония Халық майданының қызметкері Эдгар Сависаар Министрлер Кеңесінің төрағасы болып сайланды (премьер-Министрдің баламасы) және көп ұзамай тәуелсіздікті жақтайтын Министрлер кабиЖоқі құрылды.^[36]

Латвия 1990 жылы 4 мамырда тәуелсіздігін қалпына келтіру туралы жариялады, декларация толық тәуелсіздікке дейінгі өтпелі кезеңді қарастырды. Декларацияда Латвия Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде іс жүзінде тәуелсіздігін жоғалтқанымен, де-юре елі егеменді мемлекет болып қала берді, өйткені аннексия Конституцияға қайшы келді және Латвия халқының еркіне қайшы келді. Декларацияда Латвия Кеңес Одағымен қарым–қатынасын 1920 жылғы Латвия-Кеңестік бейбітшілік келісімі негізінде құратыны айтылды, онда Кеңес Одағы Латвияның тәуелсіздігін "барлық болашақ кезеңдерде"бұзылмайтын деп таныды. 4 мамыр қазір Латвиядағы ұлттық мереке.

1990 жылы 7 мамырда Латвия Халық майданының қызметкері Иварс Годманис Министрлер Кеңесінің төрағасы болып сайланды (Латвия премьер-Министрі лауазымына тең), қалпына келтірілген Латвия Республикасының Бірінші премьер-министрі болды.

1990 жылы 8 мамырда Эстония КСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылғы Тәуелсіз Эстония Республикасының Конституциясын қалпына келтіру туралы ресми түрде заң қабылдады.^[37]

Кавказ

Грузияның мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтіру туралы Акт, 1991 жыл

1990 жылдың қаңтар айының бірінші аптасында Әзірбайжан эксклавында Нахчыван Халық майданы иран шекарасы бойындағы шекара қоршаулары мен күзет мұнараларына шабуыл жасап, қиратты, ал мыңдаған кеңестік әзірбайжандар Иран әзірбайжанында этникалық туыстарымен кездесу үшін шекарадан өтті.^[38]

Қара қаңтар фотосуреттері бар Әзірбайжан маркасы

1988 жылдың көктемі мен жазында армяндар мен әзірбайжандар арасында этникалық шиеленіс күшейе түсті. 1990 жылы 9 қаңтарда Армения парламенті Таулы Қарабақты өз бюджетіне қосуға дауыс бергеннен кейін ,евые қайта басталып, кепілге алынып, төрт Кеңес әскері өлтірілді. 11 қаңтарда Халық майданының радикалдары партия ғимараттарын басып алып, Оңтүстік Ленкоран қаласында коммунистік билікті тиімді түрде құлатты. Горбачев Әзірбайжанды бақылауды қалпына келтіруге шешім қабылдады; одан кейінгі оқиғалар "қара қаңтар"деп аталады. 1990 жылы 19 қаңтарда кешке қарай Орталық теледидар станциясы жарылып, телефон және радио желілері кесілгеннен кейін 26000 Кеңес әскері Әзірбайжан астанасы Бакуге кіріп, баррикадаларды бұзып, наразылық білдірушілерге шабуыл жасап, көпшілікті атып тастады. Сол түні және одан кейінгі қақтығыстар кезінде (ақпан айына дейін жалғасқан) 130-дан астам адам қаза тапты. Олардың көпшілігі бейбіт тұрғындар болды. 700-ден астам бейбіт тұрғын жараланды, жүздеген адам ұсталды, бірақ күдікті қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін аз ғана адам сотқа тартылды.

Қатаң жақтаушылар билікке келгеннен кейін, 1990 жылғы 30 қыркүйектегі сайлау (екінші тур 14 қазанда өтті) қорқытумен сипатталды; бірнеше халықтық майдан кандидаттары түрмеге жабылды, екеуі өлтірілді және Батыс бақылаушыларының қатысуымен де бюллетеньдердің Ұялмай лақтырылуы болды. Сайлау нәтижелері қауіпті жағдайды көрсетті; 350 мүшенің 280-і коммунистер болды, ал халық майданынан және басқа коммунистік емес топтардан 45 оппозициялық кандидаттар ғана Демократиялық блокты ("Демблок") құрды. 1990 жылы мамырда Муталибов қарсылықсыз Жоғарғы Кеңестің төрағасы болып сайланды.^[39]

1990 жылы 23 тамызда Армян КСР Жоғарғы Кеңесі Арменияның тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдады. Құжат өзінің символизмімен, әскерімен, қаржы институттарымен, сыртқы және салық саясатымен тәуелсіз Армения Республикасын жариялады.^[40][41][42]

Батыс республикалары

1990 жылы 21 қаңтарда Рух Киев, Львов және Ивано-Франковский арасында 300 мильдік (480 км) тірі тізбекті ұйымдастырды. 1918 жылы Украинаның тәуелсіздігін жариялау және бір жылдан кейін украин жерлерінің бірігуін еске алу үшін жүздеген мың адам қол ұстасты (1919 ж.бірігу туралы Акт). 1990 жылы 23 қаңтарда украин грек-католик шіркеуі 1946 жылы кеңестермен жойылғаннан бері өзінің алғашқы синодын өткізді (Ассамблея жарамсыз деп таныған акт). 1990 жылы 9 ақпанда Украинаның Әділет министрлігі "рухты" ресми түрде тіркеді. Алайда тіркеу тым кеш жүргізілді және Рух 4 наурызда парламенттік және жергілікті сайлауға өз кандидаттарын ұсына алмады. 1990 жылғы Жоғарғы Кеңеске (Жоғарғы Раду) халық депутаттарын сайлауда Демократиялық блоктан үміткерлер Батыс Украина облыстарында сенімді жеңістерге қол жеткізді. Көптеген орындарды алу үшін сайлаудың екінші кезеңін өткізу қажет болды. 18 Наурызда демократиялық кандидаттар сайлаудың екінші кезеңінде жаңа жеңістерге қол жеткізді. Демократиялық блок жаңа Парламенттегі 450 орынның 90-ға жуығын алды.

1990 жылы 6 сәуірде Львов қалалық кеңесі украин грек-католик шіркеуінің Сент-Джордж кеңесін қайтаруға дауыс берді. Орыс православие шіркеуі берілуден бас тартты. 1990 жылы 29-30 сәуірде Украинаның Хельсинки Одағы ыдырап, Украинаның республикалық партиясын құрды. 15 мамырда жаңа парламент жиналды. Консервативті коммунистер блогы 239 орынды иеленді; ұлттық кеңеске айналған Демократиялық блокта 125 депутат болды. 1990 жылы 4 маусымда Парламент Төрағасы үшін ұзаққа созылған жарыста екі кандидат қалды. Украина Коммунистік партиясының (ҚПУ) жетекшісі Владимир Ивашко 60 пайыз дауыспен сайланды, өйткені оппозицияның 100-ден астам депутаты сайлауға бойкот жариялады. 1990 жылы 5-6 маусымда АҚШ-та орналасқан украин православие шіркеуінің митрополиті Мстислав осы шіркеудің алғашқы синодында украин Автокефалиялық православие шіркеуінің (UAPC) Патриархы болып сайланды. УАПЦ наурыз айында Митрополит Филарет бастаған украин православие шіркеуіне автономия берген Орыс Православие шіркеуінің Мәскеу патриархатынан толық тәуелсіздігін жариялады.

Леонид Кравчук 1990 жылы Украинаның көшбасшысы болды.

1990 жылы 23 шілдеде Леонид Кравчук ивашконың орнына парламент төрағасы болып сайланды. 30 Шілдеде парламент украиналық сарбаздарға "Армения мен Әзірбайжан сияқты ұлттық қақтығыстар аймақтарында" Украина территориясына оралуды бұйыратын әскери қызмет туралы қаулы қабылдады. 1 тамызда парламент Чернобыль атом электр станциясының жабылуына көпшілік дауыспен дауыс берді. 3 тамызда ол Украина Республикасының Экономикалық егемендігі туралы заң қабылдады. 19 тамызда Сент-Джордж соборында 44 жылдағы алғашқы украин католиктік литургиясы өтті. 5-7 қыркүйекте Киевте 1932-1933 жылдардағы Ұлы ашаршылыққа арналған халықаралық симпозиум өтті. 8 қыркүйекте Львовта 1933 жылдан бері 40 000 адам қатысқан "Мәсіх үшін жастар" атты алғашқы митинг өтті. 28-30 қыркүйекте Украинаның Жасылдар партиясы өзінің құрылтай съезін өткізді. 30 қыркүйекте Горбачев ұсынған жаңа одақтық келісімге наразылық ретінде Киевте 100 000-ға жуық адам шеруге шықты.

1990 жылы 1 қазанда парламент бұрынғы режимнен қалған Кравчук пен Премьер-Министр Виталий Масолдың отставкаға кетуін талап еткен жаппай наразылықтар аясында қайта жиналды. Студенттер Қазан төңкерісі алаңында шатырлы қалашық құрды, онда олар наразылық акциясын жалғастырды.

17 қазанда Масол отставкаға кетті, ал 20 қазанда Киев Патриархы және бүкіл Украина Мстислав I София соборына келіп, өз отанынан 46 жылдық қуғын-сүргінді аяқтады. 1990 жылы 23 қазанда парламент Украина Конституциясының коммунистік партияның "көшбасшылық рөлі" туралы 6-бабын алып тастауға дауыс берді.

1990 жылы 27 шілдеде Беларусь КСР Жоғарғы Кеңесі Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қабылдады, оның Кеңес Одағы құрамындағы республика ретіндегі егемендігін растады.

Орталық Азия республикалары

Толық мақалалары: Душанбедегі жаппай тәртіпсіздіктер (1990) және Желтоқсан оқиғасы

Наразылық білдірген тәжік ұлтшылдары Душанбедегі Кеңес әскеріне қарсы шықты

1990 жылы 12-14 ақпанда Тәжікстан астанасы Душанбеде 1988 жылы Сумгаит погромы мен Әзірбайжандағы армянға қарсы тәртіпсіздіктерден кейін ұлтшыл тәжіктер мен этникалық армян босқындары арасындағы шиеленістің күшеюінен туындаған үкіметке қарсы тәртіпсіздіктер болды. "Растохез" ұлтшыл қозғалысының демеушілігімен демонстрациялар зорлық-зомбылыққа ұласты. Наразылық білдірушілер үкіметтік ғимараттарды өртеп жіберген түбегейлі экономикалық және саяси реформаларды талап етті; дүкендер мен басқа да кәсіпорындар шабуылға ұшырап, тоналды. Осы тәртіпсіздіктер кезінде 26 адам қаза тауып, 565 адам жараланды.

Толық мақаласы: Ош қақтығысы (1990)

1990 жылы маусымда Ош қаласында және оның айналасында бұрынғы колхоздың жеріне байланысты "Ош аймағы" этникалық қырғыз ұлтшыл тобы мен "Адолат" өзбек ұлтшыл тобы арасында қанды этникалық қақтығыстар болды. Зардап шеккендердің саны шамамен 1200 адамды құрады, оның ішінде 300-ден астам адам қаза тапты және 462 ауыр жарақат алды. Қала мен оның айналасындағы жер ресурстарының бөлінуіне байланысты тәртіпсіздіктер басталды.^[43]

Сапармұрат Ниязов, Түрікмен КСР-нің соңғы басшысы және Түрікменстанның Тұңғыш Президенті

Түрікмен КСР-де "Агзибирлик" ұлттық-консервативті халықтық-демократиялық қозғалысы ("бірігу") түрікмен зиялылары мен қалыпты және радикалды түрікмен ұлтшылдарын біріктіре отырып, тәуелсіздіктің жақтаушысы болды. Олардың айқын және көрнекті көшбасшысы болған жоқ. 1989 жылдан бастап Ашхабад пен Красноводскіде Түркіменстанның тәуелсіздігі үшін, сондай-ақ республикада түрікмен тіліне "мемлекеттік" мәртебе бергені үшін шағын митингілер өткізіліп келеді. Митингке қатысушылар сонымен қатар республикалық басшылықтан мұнай кірістерінің көп бөлігін республиканың өзінде қалдыруды және "Мәскеуді тамақтандырмауды"талап етті. Түрікмен оппозиционерлері мен диссиденттері Өзбекстан, Әзірбайжан және Грузия оппозициясымен белсенді ынтымақтастықта болды. Сапармурат Ниязов бастаған кеңестік Түрікменстан басшылығы тәуелсіздікке қарсы болып, түрікмен диссиденттері мен оппозиционерлерін басып тастады, бірақ 1990 жылы қаңтарда Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесіне сайланғаннан кейін бірнеше диссидент республикалық Парламентке тәуелсіз кандидаттар ретінде сайлана алды, олар өз жақтастарымен бірге саяси өмірге белсенді қатысып, өз пікірлерін білдірді. Түркіменстан Коммунистік партиясының рөлі бұл республикада, әсіресе орыс тілді халық тұратын батыс пен оңтүстікте өте үлкен болды. Республикалық Парламенттегі орындардың 90% - дан астамын коммунистер иеленді. Жоғарыда айтылғандардың бәріне қарамастан, КСРО-ның ыдырауы кезінде Түркіменстанда ешқандай атышулы оқиғалар болған жоқ, ал Түрікмен КСР-і КОКП Кеңес Одағының "Мәскеуге ең үлгілі және адал республикаларының" бірі болып саналды.^[44][45][46]

1991

1991 жылы Грузия тәуелсіздік жариялағаннан кейін Оңтүстік Осетия Мен Абхазия Грузиядан кетуге және Кеңес Одағында/Ресейде қалуға ниет білдірді.^[47]

Мәскеудегі дағдарыс

1991 жылы 14 қаңтарда Николай Рыжков Министрлер Кеңесінің төрағасы немесе Кеңес Одағының премьер-Министрі қызметінен кетті, оның орнына Валентин Павлов Кеңес одағының жаңадан құрылған премьер-министрі болды. 1991 жылы 17 наурызда Бүкілодақтық референдумда сайлаушылардың 77,85% - ы реформаланған Кеңес Одағын сақтауды жақтады.^[48] Балтық республикалары, Армения, Грузия және Молдова референдумға, сондай-ақ шешен-Ингушетияға бойкот жариялады (тәуелсіздікке қатты ұмтылған және қазіргі уақытта өзін Ичкерия деп атаған Ресей құрамындағы автономиялық республика). Қалған тоғыз республиканың әрқайсысында сайлаушылардың көпшілігі реформаланған Кеңес Одағының сақталуын қолдады, сол сияқты Грузияның Оңтүстік Осетия Мен Абхазия аймақтарында да мемлекетті сақтауға дауыс берді.

Ресей Президенті Борис Ельцин

Борис Ельцин, Ресейдің бірінші демократиялық жолмен сайланған президенті

1991 жылы 12 маусымда Борис Ельцин Ресей Кеңестік Федеративті Социалистік Республикасының Президенті болып сайланды, елдегі алғашқы президенттік сайлауда сайлаушылардың 57 пайызын жинап, 16 пайыз дауыс жинаған таңдаулы кандидат Горбачев Николай Рыжковты жеңді. Ельцин Президент болып сайланғаннан кейін РКФСРөзін Кеңес Одағынан автономды деп жариялады. Ельцин өзінің сайлау науқанында "орталықтың диктатурасын" сынға алды, бірақ ол нарықтық экономиканы енгізеді деп әлі ойлаған жоқ.

Кавказ: Грузия жетекшілік етеді

I Бүкілодақтық референдумға жауап ретінде 1991 жылы 31 Наурызда Грузияның тәуелсіздігі туралы тәуелсіздік референдумы өтті. Сол айдың басында Бүкілодақтық плебисциттерге қатысқан Оңтүстік Осетия Мен Абхазия азшылықтары бойкот жариялаған грузин сайлаушыларының рекордтық 99,5%-ы Грузияның тәуелсіздігін қалпына келтіруге 0,5%-ға қарсы дауыс берді. Сайлаушылардың қатысуы 90,6% құрады.^[49]

1991 жылы 9 сәуірде, Тбилисидегі қырғындардан екі жыл өткен соң және Литваның тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін бір жыл екі ай өткен соң, Грузия КСР Жоғарғы Кеңесі пленарлық отырыста Кеңес Қарулы Күштері Демократиялық республиканы құлатқаннан кейін 70 жыл өткен соң Грузияның Кеңес Одағынан Тәуелсіздігін ресми түрде қалпына келтіргенін жариялады. Грузияның бұл маңызды тәуелсіздік жариялауы оны Кавказ республикаларынан Кеңес Одағынан ресми түрде шыққан алғашқы және бүгінгі күнге дейін үшінші Республика етті.

Балтық Республикалары

Толық мақалалары: Вильнюстегі оқиғалар (1991), Баррикадалар, және Таллин телемұнарасы

1991 жылы 13 қаңтарда Кеңес әскерлері Альфа КГБ арнайы күштер тобымен бірге Тәуелсіздік қозғалысын басу үшін Литвадағы Вильнюс телемұнарасына шабуыл жасады. Он төрт қарусыз бейбіт тұрғын қаза тауып, тағы жүздеген адам жараланды. 31 шілдеге қараған түні Балтық жағалауындағы Кеңес Қарулы күштерінің штаб-пәтері Ригадан келген орыс Медининкайдағы Литва шекара бекетіне шабуыл жасап, Литваның жеті әскери қызметкерін өлтірді. Бұл оқиға Кеңес Одағының халықаралық және ішкі аренадағы позициясын одан әрі әлсіретіп, Литваның қарсылығын күшейтті.

Кеңес әскерінің Латвия Парламентіне жетуіне жол бермеу үшін Ригада тұрғызылған баррика, 1991 ж. шілде

Литвадағы қанды шабуылдар латыштарды Ригадағы стратегиялық маңызды ғимараттар мен көпірлерге кіруге тыйым салатын қорғаныс тосқауылдарын (оқиғалар әлі де "баррикадалар" деп аталады) ұйымдастыруға итермеледі. Кейінгі күндердегі кеңестік шабуылдар алты адамның өліміне және бірнеше жарақатқа әкелді; бір адам кейінірек алған жарақаттарынан қайтыс болды.

9 ақпанда Литвада тәуелсіздік туралы референдум өтті, онда 93,2% тәуелсіздікке дауыс берді.

12 ақпанда Литваның тәуелсіздігін Исландия мойындады.^[50]

3 наурызда Эстония Республикасының Тәуелсіздігі туралы референдум өткізілді, оған Кеңес Одағына дейін Эстонияда тұратындар және олардың ұрпақтары, сондай-ақ Эстония Конгресінің "жасыл карталары" деп аталатын адамдар қатысты. Дауыс бергендердің 77,8% - ы тәуелсіздікті қалпына келтіру идеясын қолдады.^[51]

11 наурызда Дания Эстонияның тәуелсіздігін мойындады.^[52]

Эстония 1991 жылы 20 тамызда, Таллин уақытымен сағат 11:03-те төңкеріс кезінде тәуелсіздігін растаған кезде (төменде қараңыз), көптеген Эстондық еріктілер Таллин телемұнарасын Кеңес әскерлері басып алғаннан кейін байланыс арналарын өшіруге дайындалу үшін қоршап алып, қорқытудан бас тартты.Кеңес әскерлері. Эдгар Сависаар Кеңес әскерлеріне он минут бойы қарсы болған кезде, олар эстондықтарға сәтсіз қарсылықтан кейін теледидар мұнарасынан шегінді.

Тамыз төңкерісі

Толық мақаласы: Тамыз бүлігі

1991 жылғы тамыздағы төңкеріс әрекеті кезінде Қызыл алаңдағы танктер

Сепаратизмнің күшеюіне тап болған Горбачев Кеңес одағын аз орталықтандырылған мемлекетке айналдыруға тырысты. 20 тамызда Ресей Федерациясы Кеңес Одағын жалпы Президентпен, сыртқы саясатпен және қарулы күштермен тәуелсіз республикалар Федерациясына айналдыратын жаңа Одақтық келісімге қол қоюы керек еді. Мұны өркендеу үшін ортақ нарықтың экономикалық артықшылықтарын қажет ететін Орталық Азия республикалары қатты қолдады. Алайда, бұл коммунистік партияның экономикалық және әлеуметтік өмірді бақылауының белгілі бір дәрежеде сақталуын білдіреді.

1991 жылы 19 тамызда Горбачевтің вице–президенті Геннадий Янаев, Премьер-Министр Валентин Павлов, Қорғаныс министрі Дмитрий Язов, КГБ басшысы Владимир Крючков және басқа да жоғары лауазымды шенеуніктер Горбачевті демалысқа жіберген "төтенше жағдай жөніндегі бас комитетті" құру арқылы одақтық келісімге қол қоюдың алдын алу үшін шаралар қабылдады. тұтқындау және оның байланысын үзді. Төңкеріс жетекшілері саяси қызметті тоқтату және көптеген газеттерге тыйым салу туралы төтенше жарлық шығарды.

Үш күннен кейін, 1991 жылы 21 тамызда мемлекеттік төңкеріс сәтсіз аяқталды. Ұйымдастырушылар ұсталды және Горбачев президент ретінде қалпына келтірілді, дегенмен оның билігі айтарлықтай әлсіреді.^[53][54]

Күз: тамыздан желтоқсанға дейін

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы келісімге қол қою, 8 желтоқсан

2021 жылғы 25 желтоқсанда Кремль үстінен КСРО туын түсіру және Ресей туын көтеру актісі

1991 жылы 24 тамызда Горбачев КОКП Бас хатшысы қызметінен кетті және үкіметтегі барлық партиялық бөлімшелерді таратты. Сол күні Украина КСР Жоғарғы Кеңесі Украинаның Кеңес Одағынан тәуелсіздігі туралы бүкілхалықтық референдум өткізуге шақырып, Украинаның тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдады. Бес күннен кейін Кеңес Одағының Жоғарғы Кеңесі КОКП-ның кеңес аумағындағы барлық қызметін белгісіз мерзімге тоқтатты, бұл Кеңес Одағындағы коммунистік билікті тиімді аяқтады және елдегі жалғыз қалған біріктіруші күш таратылды. 5 қыркүйекте Горбачев Кеңес Одағының мемлекеттік кеңесін құрды, оны және басқа республикалардың жоғары лауазымды тұлғаларын ұжымдық басшылыққа біріктіруге шақырды. Мемлекеттік Кеңеске Кеңес Одағының премьер-Министрін тағайындауға да өкілеттік берілді. Премьер-Министр ешқашан дұрыс жұмыс істемеді, дегенмен Иван Силаев бұл қызметті кеңестік экономиканы жедел басқару комитеті мен республикааралық экономикалық комитет арқылы іс жүзінде қабылдады және тез құлдырап бара жатқан өкілеттіктерге қарамастан үкімет құруға тырысты.

Кеңес одағы 1991 жылдың соңғы тоқсанында таңқаларлық жылдамдықпен ыдырады. Тамыз бен желтоқсан аралығында 10 Республика негізінен кезекті мемлекеттік төңкерістен қорқып, одақ құрамынан шықты. Қыркүйек айының соңына қарай Горбачев Мәскеуден тыс оқиғаларға әсер ету мүмкіндігіне ие болмады. Тіпті сол жерде оған Ельцин қарсы шықты, ол Кеңес үкіметінің, соның ішінде Кремльдің қолына түсе бастады.

1991 жылы 17 қыркүйекте Бас Ассамблеяның 46/4, 46/5 және 46/6 нөмірлері бар қарарлары Эстония, Латвия және Литваны Біріккен Ұлттар Ұйымына Қауіпсіздік Кеңесінің 709, 710 және 711 қаулыларына сәйкес 12 қыркүйекте дауыс берусіз қабылдады.^[55][56]

6 қарашада сол кезде Кеңес үкіметінің көп бөлігін басып алған Ельцин Ресейдегі Коммунистік партияның барлық қызметіне тыйым салу туралы жарлық шығарды.^[57]

1991 жылдың 7 қарашасына қарай газеттердің көпшілігі "бұрынғы Кеңес Одағы" туралы айтты.^[58]

Кеңес Одағының Мемлекеттік Елтаңбасы және Үлкен Кремль сарайының қасбетіндегі КСРО әріптері (жоғарыда) Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бес екі басты орыс бүркітімен (төменде) ауыстырылды, бүркіттерді революциядан кейін большевиктер алып тастады.

Кеңес Одағының ыдырауының соңғы кезеңі 1991 жылы 1 желтоқсанда басталды. Сол күні Бүкіл Украиналық жалпыхалықтық референдум Украина сайлаушыларының 91 пайызы тамыз айында қабылданған Тәуелсіздік декларациясын және Одақтан ресми бөлінуін растау үшін дауыс берді. Ұзақ уақыт бойы экономикалық және саяси күші жағынан Ресейден кейінгі екінші орында тұрған Украинаның бөлінуі Горбачевті Кеңес одағын шектеулі ауқымда да біртұтас ұстау мүмкіндігінен айырды. Үш славян Республикасының басшылары-Ресей, Украина және Беларусь (бұрынғы Беларуссия) - одақтың ықтимал баламаларын талқылауға келісті.

8 желтоқсанда Ресей, Украина және Беларусь басшылары Беларуссияның батысындағы Беловежская пущада жасырын кездесіп, Кеңес Одағы өмір сүруін тоқтатты деп жариялаған және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) құрылғанын жариялаған Беловеж келісімдеріне қол қойды.оның орнын алатын әлсіз бірлестік ретінде. Олар басқа республикаларды ТМД-ға қосылуға шақырды. Горбачев мұны конституцияға қарсы төңкеріс деп атады. Алайда, осы уақытқа дейін келісімдердің кіріспесінде айтылғандай, Кеңес Одағы бұдан былай "халықаралық құқықтың субъектісі және геосаяси шындық ретінде"болған жоқ деген ақылға қонымды күмән болған жоқ.

10 желтоқсанда келісімді Украинаның Жоғарғы Радасы мен Беларуссияның Жоғарғы Кеңесі ратификациялады.^[59]

12 желтоқсанда Ресей Федерациясының Жоғарғы Кеңесі Беловеж келісімдерін ресми түрде ратификациялады, 1922 жылғы одақтық келісімнің күшін жойды және Ресей депутаттарын КСРО Жоғарғы Кеңесінен алып тастады. Бұл ратификацияның заңдылығы Ресей парламентінің кейбір мүшелеріне күмән тудырды, өйткені 1978 жылғы РКФСРКонституциясына сәйкес бұл құжатты қарау РКФСРХалық депутаттары съезінің ерекше құзыретінде болды.^{[60][61][62][63]}

Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін ұлттық шекарадағы өзгерістер

Беловеж келісімдері Кеңес Одағының заңды ыдырауына әкелді ме, жоқ па деген күмән қалды, өйткені оларға тек үш Республика қол қойды. Алайда, 21 желтоқсанда қалған 12 республиканың 11 – нің өкілдері-Грузиядан басқаларының барлығы-Одақтың таратылғанын растайтын және ТМД-ны ресми түрде құрған Алматы хаттамасына қол қойды. Олар сондай-ақ Горбачевтің отставкасын "қабылдады". КСРО Қарулы күштерінің қолбасшылығы қорғаныс министрі Евгений Шапошниковке жүктелді.^[64][65] Осы кезде де Горбачев сахнадан кетудің ресми жоспарларын әлі құрған жоқ. Алайда, қазір республикалардың көпшілігі Кеңес Одағы енді жоқ деп келіскендіктен, Горбачев CBS News-ке ТМД-ның шынымен де шындыққа айналғанын көргеннен кейін отставкаға кететінін айтып, сөзсіз жағдайды қабылдады.^[66]

25 желтоқсанда кешке Ұлттық теледидарда сөйлеген сөзінде Горбачев Кеңес Одағының президенті қызметінен кетті – немесе ол айтқандай: "мен осымен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының президенті ретіндегі қызметімді тоқтатамын."Ол басқарудың тоқтағанын жариялады және оның барлық өкілеттіктерін (мысалы, ядролық арсеналды бақылау) Ельцинге берді.

Жоғарғы Кеңестің Жоғарғы палатасы өзінің соңғы отырысында 26 желтоқсанда КСРО-ның жұмысын тоқтатуға дауыс берді

Суретші В. В. Песковтың карикатурасы.

Горбачевтің сөйлеген сөзі, сондай-ақ кеңес туын Ресей туымен алмастыру Кеңес Одағының аяқталуын символдық түрде белгіледі. Алайда, Кеңес Одағының ыдырауындағы соңғы заңды қадам 26 желтоқсанда, Республикалар Кеңесі, Кеңес Одағы Жоғарғы Кеңесінің Жоғарғы палатасы Кеңес Одағының жұмысын тоқтатуға дауыс берген кезде болды (төменгі палата, Одақ Кеңесі, 12 желтоқсаннан бастап жұмыс істей алмады, Ресей депутаттарының шақыруы оны кворумсыз қалдырды). Келесі күні Ельцин Горбачевтің бұрынғы кабиЖоқіне көшті, дегенмен Ресей билігі бұл нөмірді екі күн бұрын басып алған. Кеңестік қарулы күштер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қолбасшылығына берілді, бірақ ақырында жаңа тәуелсіз республикалардың құрамына енді, олардың негізгі бөлігі Ресей Федерациясының Қарулы Күштеріне айналды. 1991 жылдың аяғында Ресей басып алмаған қалған бірнеше кеңестік институттар өз қызметін тоқтатты және жекелеген республикалар орталық Үкіметтің рөлін алды.

1992 жылы сәуірде Ресей халық депутаттарының съезі Беловеж келісімдерін ратификациялаудан және РКФСРКонституциясының мәтінінен КСРО Конституциясы мен заңдарына сілтемелерді алып тастаудан бас тартты. Кейбір ресейлік саясаткерлердің пікірінше, бұл 1993 жылғы қыркүйек - қазан айларындағы саяси дағдарыстың себептерінің бірі болды.^[63][67][68] 1993 жылы 12 желтоқсанда өткен референдумда одақтас мемлекет туралы айтылмаған Ресейдің жаңа Конституциясы қабылданды.

Қысқа мерзімді перспективадағы салдары

Ресейдегі өзгерістер

КСРО-ның ыдырауы Ельцин мен оның жақтастарының кең Трансформация бағдарламасының дереу басталуына әкелді. Ең түбегейлі алғашқы қадамдар:

• экономикалық салада-1992 жылғы 2 қаңтарда бағаны лықтандыру, ол "шок терапиясының" бастамасы болды;
• саяси салада - атқару комитеттері төрағаларының орнына әкімшілік басшылары институтын енгізу (1991 жылғы тамыз); КОКП мен РКФСРКП тыйым салу (1991 жылғы қараша); халық депутаттары Кеңестерінің жүйесін тарату (1993 жылғы 21 қыркүйек — 4 қазан).

Ұлтаралық қақтығыстар

КСРО-ның соңғы жылдарында оның аумағында бірқатар ұлтаралық қақтығыстар басталды. Ол ыдырағаннан кейін олардың көпшілігі дереу қарулы қақтығыстар кезеңіне өтті:

• Қарабақ қақтығысы — армяндар мен әзірбайжандардың Таулы Қарабақ үшін соғысы;
• Грузин-Ресей қақтығысы — Ресей мен Грузия арасындағы қақтығыс;
• Грузин-Абхазия қақтығысы — Грузия мен Абхазия арасындағы қақтығыс;
• Грузин-Оңтүстік Осетия қақтығысы — Грузия мен Оңтүстік Осетия арасындағы қақтығыс;
• Осетин-ингуш қақтығысы — қала маңындағы аудандағы осетиндер мен ингуштар арасындағы қақтығыстар;
• Тәжікстандағы азаматтық соғыс — Тәжікстандағы кланаралық азаматтық соғыс;
• Бірінші шешен соғысы — Ресей Федералдық күштерінің Шешенстандағы сепаратистермен күресі;
• Приднестровьедегі қақтығыс — Молдова билігінің Приднестровьедегі сепаратистермен күресі.

Владимир Мукомельдің айтуынша, 1988-96 жылдардағы ұлтаралық қақтығыстарда қаза тапқандар саны 100 мыңға жуық адамды құрайды. Осы қақтығыстардың салдарынан босқындар саны кемінде 5 миллион адамды құрады^[69].

Рубль аймағының ыдырауы

1989 жылдан бастап өткір дағдарыс кезеңіне енген кеңестік экономикадан оқшаулануға деген ұмтылыс бұрынғы кеңестік республикаларды ұлттық валюталарды енгізуге итермеледі. Кеңестік рубль посткеңестік республикалардың көпшілігінде (кейбіреулерінде — жергілікті валюталармен және олардың суррогаттарымен қатар) жүруді сақтағанымен, гиперинфляция (1992 жылы бағалар 24 есе өсті, келесі бірнеше жылда — жылына орта есеппен 10 есе) оны толығымен жойды, бұл аумақты ауыстыруға себеп болды Ресей Федерациясы 1993 жылы Ресей рублі. 1993 жылғы 26 шілде — 7 тамыз аралығында Ресейде тәркілеу ақша Реформасы жүргізілді, оның барысында КСРО Мемлекеттік банкінің қазынашылық билеттері Ресейдің ақша айналымынан алынды. Реформа сонымен қатар рубльді ішкі ақша айналымында төлем құралы ретінде пайдаланған Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінің ақша жүйелерін бөлу мәселесін шешті.

1992-1993 жылдар аралығында одақтас республикалардың барлығы дерлік өз валюталарын енгізді. Ерекшелік-Тәжікстан (Ресей рублі 1995 жылға дейін жүрісті сақтап қалды), танылмаған Приднестровье Молдова Республикасы (1994 жылы Приднестровье рублін енгізді), ішінара танылған Абхазия және Оңтүстік Осетия (Ресей рублі сақталды).

Кейбір жағдайларда ұлттық валюталар КСРО-ның соңғы жылдарында енгізілген талон жүйесінен бір реттік талондарды тұрақты валютаға (Украина, Беларусь, Литва, Грузия және т.б.) айналдыру арқылы пайда болды.

Кеңестік рубльде 15 тілде — барлық одақтас республикалардың тілдерінде атаулар болды. Олардың кейбіреулері үшін ұлттық валюталардың атаулары бастапқыда кеңестік рубльдің (карбованец, манат, рубель, сом және т. б.) ұлттық атауларымен сәйкес келді.

Ядролық қару

КСРО ыдырауының нәтижесінде ядролық державалардың саны артты, өйткені Беловеж келісімдеріне қол қойылған кезде кеңестік ядролық қару төрт одақтас республиканың аумағында орналасқан: Ресей, Украина, Беларусь және Қазақстан.

Тактикалық ядролық оқ-дәрілерді Ресейге әкету туралы шешім Беловеж келісімдері кезінде 1991 жылы 21 желтоқсанда қол қойылған Ядролық қаруға қатысты бірлескен шаралар туралы Келісім түрінде қабылданды. 1992 жылдың көктемінде бұрынғы КСРО аумағынан барлық тактикалық ядролық оқ-дәрілер Ресейге шығарылды. Стратегиялық ядролық оқ-дәрілер келесідей бөлінді:

Ел	ХҚДБ	БРПЛ	Әуе	Барлығы
Ресей	3970	2652	271	6893
Украина	1240	Жоқ	372	1612
Қазақстан	980	Жоқ	240	1220
Беларусь	81	Жоқ	Жоқ	81
Барлығы	6171	2652	883	9806

Стратегиялық ядролық қарудың тағдыры Ресей, Украина, Қазақстан, Беларусь және АҚШ-тың Лиссабон ХАТТАМАСЫ деп аталатын SNV-1-ге қосымша келісімге қол қоюы аясында шешілді. Қол қою 1992 жылы 23 мамырда Лиссабонда өтті. Хаттамада Беларусь, Қазақстан, Ресей және Украина КСРО-ның SNV-1 шартының талаптары бойынша мұрагерлері болып табылатындығы айтылған. Сондай-ақ, хаттамада Беларусь, Қазақстан және Украинаның ядролық қарудан құтылу және ядролық қаруы жоқ мемлекеттердің құқықтарына ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылу міндеттемелері көрсетілген.

Лиссабон келісімдері бойынша олар барлық қол қоюшылар Лиссабон хаттамасын ратификациялағаннан кейін күшіне енді. Алайда Беларусь, Қазақстан және Украина басшылығы стратегиялық ядролық қаруды өз аумағынан шығарғаны үшін өтемақы талап етті.

Беларусь

1993 жылы 4 ақпанда Беларусь Парламенті Лиссабон хаттамасын ратификациялады. 1993 жылы 22 Шілдеде Беларуссия ЯҚТШ-ға ядролық қарусыз мемлекет ретінде қосылды. Айырбастау үшін Беларуссия АҚШ-тың қауіп-қатерді бірлесіп азайту бағдарламасы ("Нанна-Лугар бағдарламасы") аясында мемлекет аумағында оқ-дәрілер мен олардың тасымалдаушыларын жоюға қаражат алды. Сондай-ақ Германия, Швеция және Жапония тарапынан Беларуссияның ядролық қауіпті нысандарында қауіпсіздік деңгейін арттыру бойынша бірқатар көмек бағдарламалары болды.

Қазақстан

1992 жылы 2 шілдеде Қазақстан Парламенті Лиссабон хаттамасын ратификациялады. 1994 жылғы 12 ақпанда Қазақстан ЯҚТШ-ға ядролық қарусыз мемлекет ретінде қосылды. Республика аумағында көптеген ядролық қауіпті объектілер, соның ішінде жоғары байытылған уран мен плутоний бар объектілер болғандықтан, Қазақстан олардан туындайтын қауіпті азайту бойынша бірқатар бағдарламалар мен мәмілелер алды. Олардың қатарында Нанна-Лугар бағдарламасы бойынша көмек (85 миллион доллар) және АҚШ-тың жоғары байытылған уранды сатып алуы болды.

Украина

1991 жылы Жоғарғы Раданың Украинаның ядролық қарусыз мәртебесіне қарамастан, Украинаның Лиссабон хаттамасын ратификациялау кезіндегі ұстанымы күрделірек болды. Украина Үкіметі ядролық қарусыз мәртебесі үшін өтемақыны 2,8 миллиард долларға бағалады және ресми түрде ядролық қаруы бар барлық державалардан (Ресей, АҚШ, Ұлыбритания, Франция және қытай) қауіпсіздік кепілдіктерін талап етті. 1993 жылы 18 қарашада Жоғарғы Рада Украинаның ядролық қаруды сақтауын талап ететін біржақты өзгерістермен SNV-1 шартын ратификациялады. АҚШ пен Ресей бұл ратификацияны қабылдамады. 1994 жылы 3 ақпанда қарқынды келіссөздерден кейін Жоғарғы Рада түпнұсқаны ратификациялады SNV-1 шарты және Лиссабон ХАТТАМАСЫ. 1994 жылы 16 қарашада Украина ЯҚТШ-ға ядролық қарусыз мемлекет ретінде қосылды. Өтемақы ретінде Украина Нанна-Лугар бағдарламасы бойынша шамамен 500 миллион доллар алды. Сондай-ақ, АҚШ Ресейдің ядролық қару үшін өтемақы ретінде украиналық атом электр станцияларына 160 миллион доллар көлемінде ядролық отын жеткізумен келісім-шарт жасасуды байланыстырды.

Будапешт меморандумы

1994 жылғы 5 желтоқсанда Украина, АҚШ, Ресей және Ұлыбритания басшылары Украинаның ядролық қаруды таратпау туралы шартқа (Будапешт меморандумы) қосылуына байланысты қауіпсіздік кепілдіктері туралы Меморандумға қол қойды, ол Украинаға қатысты ЕҚЫҰ-ның Қорытынды актісінің, БҰҰ Жарғысының және ядролық қаруды ядролық қаруы жоқ қатысушы мемлекет ретінде таратпау туралы шарттың ережелерін орындағанын растады Келісім-шарт.

Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесі

Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан КСРО ыдыраған ірі кеңестік Байқоңыр ғарыш айлағы қаржыландырудың қысқаруына байланысты сыни жағдайда тұр. Ғарыш айлағының мәртебесі 1994 жылы қазақстандық тараппен ұзақ мерзімді жалдау туралы шарт жасасумен реттелді. Қазір кешенді Ресей Қазақстаннан жалға алады (2050 жылға дейінгі мерзімге шарт).

Бірыңғай кеңес азаматтығын жою

КСРО-ның ыдырауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің өз азаматтығын енгізуіне және кеңестік төлқұжаттарды ұлттық паспорттарға ауыстыруға әкелді. Ресейде кеңестік төлқұжаттарды ауыстыру тек 2004 жылы аяқталды, танылмаған Приднестровье Молдова Республикасында олар бүгінгі күнге дейін жалғасуда.

Ресей азаматтығы (сол кезде-РКФСРазаматтығы) 1991 жылғы 28 қарашадағы "Ресей Федерациясының азаматтығы туралы" Заңмен енгізілді, ол 1992 жылы 6 ақпанда жарияланғаннан бері күшіне енді. Осыған сәйкес, Ресей Федерациясының азаматтығы заң күшіне енген күні РКФСРаумағында тұрақты тұратын барлық КСРО азаматтарына беріледі, егер олар бір жылдан кейін азаматтықтан бас тарту туралы мәлімдемесе. 1992 жылы 9 желтоқсанда РКФСРҮкіметінің "Ресей Федерациясының азаматтығын куәландыратын уақытша құжаттар туралы" № 950 Қаулысы шықты. Осы нормативтік актілерге сәйкес Халыққа Ресей азаматтығы туралы кеңестік паспорттарға қосымша парақтар берілді.

2002 жылы "Ресей Федерациясының азаматтығы туралы" жаңа заң күшіне енді, ол осы кірістірулерге сәйкес азаматтықты белгілейді. 2004 жылы, жоғарыда айтылғандай, кеңестік төлқұжаттарды ресейлік паспорттарға ауыстыру жүргізілді.

Калининград Мәртебесі

КСРО ыдыраған кезде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін КСРО құрамына кірген және 1991 жылы РКФСРқұрамына кірген Калининград облысының аумағы да қазіргі Ресей Федерациясының құрамына кірді. Сонымен бірге, ол Ресей Федерациясының басқа облыстарынан Литва және поляк территорияларынан бөлініп шықты.

2000 жылдардың басында Литваның Еуропалық Одаққа, содан кейін Шенген аймағына кіруіне байланысты Калининградтың Ресей Федерациясының қалған аумақтарымен транзиттік жер үсті байланысы мәртебесі Ресей Федерациясы мен Еуроодақ билігі арасында белгілі бір үйкеліс тудырды.

Қырым Мәртебесі

1948 жылы 29 қазанда Севастополь РКФСРқұрамындағы республикалық бағыныстағы қала болды (Қырым облысына жататындығы немесе оған жатпайтындығы заңдармен нақтыланбаған). Қырым облысы 1954 жылы КСРО Заңымен [1] РКФСРқұрамынан кеңестік Украинаның құрамына Переяславская Радасының 300 жылдығын мерекелеу аясында ("Ресей мен Украинаның бірігуі") берілді. КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде тәуелсіз Украинаның құрамында халықтың көп бөлігі этникалық орыстар (58,5 %[2]), ресейшіл көңіл-күй күшті болды және Ресей Федерациясының Қара теңіз флоты орналастырылды (Севастополь Қара теңіз флотының негізгі қаласы болды).

Бұрынғы кеңестік республикалар арасындағы шекараларды делимитациялау

КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде бұрынғы одақтас республикалар арасындағы шекарада белгісіздік пайда болды. Шекараны делимитациялау процесі 2000 жылдарға дейін созылды. Ресей-Қазақстан шекарасын делимитациялау 2005 жылы ғана жүргізілді.

Эстония-Латвия шекарасы екі ел ЕО-ға кірген кезде іс жүзінде жойылды. 2005 жылғы 18 мамырда Ресей мен Эстония СІМ басшылары Сергей Лавров пен Урмас Паэт" Эстония Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы Эстония-Ресей шекарасы туралы шартқа "және" Эстония Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы Ресей-Эстония шекарасын бекіткен Финляндия шығанағы мен Нарва шығанағындағы теңіз аймақтарын делимитациялау туралы шартқа " қол қойды кеңес заманында болған РКФСРмен Эстония КСР арасындағы әкімшілік шекараға сәйкес, бір-біріне 128,6 га құрлық пен 11,4 км2 көл беттері берілген.

2010 жылдың 3 қыркүйегінде "Әзірбайжан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы мемлекеттік шекара туралы келісімге" және Самур өзенінің су ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау туралы келісімге қол қойылды, ол арқылы Әзірбайжан-Ресей шекарасының 390 шақырымдық бөлігі Ресей, Әзірбайжан және Грузия түйіскен жерінен өзеннің ортасындағы Каспий теңізіне дейін өтеді.

Бірқатар жаңа тәуелсіз мемлекеттер арасында шекара 2007 жылғы желтоқсандағы жағдай бойынша шектелмеген.

Керчь бұғазында Ресей мен Украина арасындағы делимитацияланған шекараның болмауы Тузла аралына байланысты қақтығысқа әкелді. Шекараларға қатысты келіспеушіліктер Эстония мен Латвияның Ресейге деген аумақтық талаптарына әкелді. Алайда, біраз уақыт бұрын Ресей мен Латвия арасындағы шекара келісіміне қол қойылып, 2007 жылы күшіне енді, ол барлық ауыр мәселелерді шешті.

Салдары

Кеңес Одағы ыдырағаннан бері Ресейдің ЖІӨ (2014 жылға арналған болжамдар)

Ресейлік ерлердің өмір сүру ұзақтығы, 1980-2007 жж

Экономикалық құлдырау, аштық және өлім-жітімнің жоғарылауы

Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейінгі онжылдықтарда посткеңестік бес-алты мемлекет қана Батыстың бай капиталистік мемлекеттеріне қосылу жолына түсті және олардың көпшілігі артта қалды, кейбіреулері өздерін қалай ұстайтынына 50 жылдан астам уақыт кетеді. коммунизмнің соңына дейін болды. Алайда, бұрынғы кеңестік республикалардың барлығы дерлік өз экономикасын өрістетіп, ЖІӨ-ні КСРО-мен салыстырғанда бірнеше есе арттыра алды. 2001 жылы экономист Стивен Роузфилд жүргізген зерттеуінде ол 1990-1998 жылдар аралығында Ресейде 3,4 миллион мезгілсіз өлім болғанын есептеді, ол Вашингтон консенсусынан кейінгі "шок терапиясын" ішінара айыптады. Посткеңестік мемлекеттердің барлығы дерлік шок терапиясынан кейін терең және ұзаққа созылған рецессияны бастан өткерді, кедейлік он еседен астам өсті. Калория тұтынудың апатты төмендеуі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін болды.^[70]

Посткеңестік қақтығыстар

Толық мақаласы: Посткеңестік қақтығыстар

Ғалым Марсель Ван Херпеннің айтуынша, Кеңес Одағының ыдырауы Ресей отаршылдығы мен империализмнің аяқталғанын да көрсетті.^[71]

Кеңес Одағы ыдырай бастаған кезде әлеуметтік ыдырау мен саяси тұрақсыздық этникалық қақтығыстардың өршуіне себеп болды. Әлеуметтік және экономикалық теңсіздік этникалық айырмашылықтармен бірге топтар ішіндегі ұлтшылдықтың өсуіне және топтар арасындағы кемсітушілікке әкелді. Атап айтқанда, аумақтық шекаралар туралы даулар саяси өзгерістер мен дүрбелеңді бастан өткерген мемлекеттер арасындағы қақтығыстардың көзі болды. Аумақтық қақтығыстар бірнеше түрлі мәселелерді қамтуы мүмкін: бөлінген этникалық топтардың бірігуі, зорлық-зомбылықпен жер аударылғандардың аумақтық құқықтарын қалпына келтіру және кеңес дәуірінде ерікті түрде өзгертілген шекараларды қалпына келтіру.^[72] Аумақтық даулар маңызды даулы нүктелер болып қала береді, өйткені азшылық топтар сайлау нәтижелеріне дәйекті түрде қарсы болып, автономия мен өзін-өзі анықтауға ұмтылады. Аумақтық даулардан және қақтығыстардың басқа құрылымдық себептерінен басқа, кеңестік және кеңеске дейінгі дәуірлердің мұрасы, нақты әлеуметтік-саяси өзгерістердің кеЖоқтен болуымен қатар, бүкіл аймақта қақтығыстарға әкелді. Әр топ драмалық экономикалық реформалар мен саяси демократияландыруды бастан өткерген сайын ұлтшылдық пен этносаралық қақтығыстардың өршуі байқалады. Тұтастай алғанда, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін пайда болған он бес тәуелсіз мемлекет жеке басының белгісіздігіне, даулы шекараларға, азшылықтардан және Ресейдің үстем гегемониясынан қорқатын мәселелерге тап болады.^[73]

Ресей КСРО-ның ыдырауын "20 ғасырдағы ең үлкен геосаяси апат" деп атаған Владимир Путин кезінде орыс ұлтшылдығы мен ирредентизмін жандандыра бастады, бұл оларды 2008 жылы Грузияға, 2014 жылы Украинаға басып кіруге, Қырымды заңсыз қосуға және 2022 жылы Украинаға қайта оралуға әкелді.^[74]

Спорт және "біріккен команда"

Кеңес Одағының ыдырауы спорт әлеміне үлкен әсер етті. Таратылғанға дейін КСРО футбол құрамасы Еуро-1992-ге жолдама алды, бірақ оның орнына ТМД футбол командасы өз орнын алды. Турнирден кейін бұрынғы кеңестік республикалар бөлек тәуелсіз елдер ретінде жарысқа түсті, ал ФИФА Ресейдің кеңестік құрамасының рекордын орнатты.^[75]

Альбервилдегі 1992 жылғы Қысқы Олимпиада ойындары мен Барселонадағы жазғы Олимпиада ойындарының алдында Кеңес Одағының Олимпиада комитеті ресми түрде 1992 жылдың 12 наурызына дейін таратылғанға дейін болған, бірақ оның орнына Ресей Олимпиада комитеті келді. Алайда, бұрынғы 15 кеңестік республиканың 12-сі біртұтас команда ретінде бірге жарысып, Барселонада олимпиада туының астында өтіп, медальдық есепте бірінші орынға ие болды. Литва, Латвия және Эстония 1992 жылғы ойындарға тәуелсіз мемлекеттер ретінде де қатысты. Бірлескен команда сонымен қатар осы жылдың басында Альбервильде жарысқа қатысты (бұрынғы он екі республиканың алтауында ұсынылған) және осы ойындарда медаль бойынша екінші орынға ие болды. Кейіннен бұрынғы Балтық республикаларының жекелеген ҰОК құрылды. Кейбір ҰОК 1994 жылы Лиллехаммерде өткен Қысқы Олимпиада ойындарында, ал басқалары 1996 жылы Атлантада өткен Жазғы Олимпиада ойындарында дебют жасады.

1992 жылы Барселонада өткен Жазғы Олимпиада ойындарында Біріккен команданың мүшелері Армения, Әзірбайжан, Беларусь, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Украина және Өзбекстан өкілдері болды. Осы жазғы ойындарда біріккен команда 45 Алтын, 38 күміс және 29 қола медаль жеңіп алды; екінші орын алған АҚШ-қа қарағанда төрт медальға және үшінші орын алған Германияға қарағанда 30-ға көп. Үлкен командалық табысқа қоса, біріккен команда да үлкен Жеке табысқа қол жеткізді. Беларуссиялық Виталий Щербо гимнастика командасы үшін алты алтын медаль жеңіп алды, сонымен қатар жазғы ойындардың ең танымал спортшысы болды. Гимнастика, жеңіл атлетика, күрес және жүзу команда үшін ең күшті спорт болды, өйткені төртеуі бірге 28 алтын және 64 медаль жеңіп алды.

Бұған дейін тек алты мемлекет 1992 жылы Альбервильде өткен Қысқы Олимпиада ойындарына қатысқан: Армения, Беларусь, Қазақстан, Ресей, Украина және Өзбекстан. Біріккен команда екінші орынға ие болып, Германиядан үш медальға аз алды. Алайда, жазғы ойындардағыдай, біріккен команда қысқы ойындарда да ең танымал жүлдегерге ие болды: Ресейден келген Любовь Егорова, шаңғышы, барлығы бес медаль жеңіп алды.^[76]

Жариялылық және "Мемориал"

Тағы қараңыз: Декоммунизация

Жалпы цензура мен коммунистік үгіт–насихаттың жойылуы Молотов-Риббентроп пактісі, Катын қырғыны, сталиндік қуғын-сүргінді қайта қарау, Ресейдегі Азаматтық соғысты қайта қарау, ақ қозғалыс, жаңа экономикалық саясат, 1986 жылғы Чернобыль апаты, цензура, тыныштандыру және Кеңес өкіметінің кідірісі сияқты саяси және тарихи мәселелерді көпшілікке жария етті.

1989 жылы Кеңес Одағында "Мемориал" азаматтық құқықтарды қорғау қоғамы құрылды, ол саяси қуғын-сүргін құрбандарының жадын зерттеуге және қалпына келтіруге, сондай-ақ жалпы құқық қорғау қозғалысын қолдауға мамандандырылған.

Мәлімдеме хронологиясы

Тағы қараңыз: Егемендік шеруі

Республика	Егемендікті жариялау	Атын өзгерту	КСРО құрамынан шығу туралы жариялау	КСРО тарапынан тәуелсіздікті тану
Эстон КСР	16 қараша 1988[77]	8 мамыр 1990 жыл:  Эстония	8 мамыр 1990	6 қыркүйек 1991[78]
Литва КСР	26 мамыр 1989	11 наурыз 1990 жыл:  Литва	11 наурыз 1990	6 қыркүйек 1991[79]
Латвия КСР	28 шілде 1989[80][81]	4 мамыр 1990 жыл:  Латвия	4 мамыр 1990	6 қыркүйек 1991[82]
Әзірбайжан КСР	23 қыркүйек 1989	5 ақпан 1991 жыл:  Әзербайжан	30 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991[83]
Грузин КСР	26 мамыр 1990[84][85][86]	14 қараша 1990 жыл:  Грузия	9 сәуір 1991	26 желтоқсан 1991[83]
РКФСР	12 маусым 1990[87]	25 желтоқсан 1991 жыл:  Ресей	8 желтоқсан 1991	26 желтоқсан 1991[83]
Өзбек КСР	20 маусым 1990[88]	31 тамыз 1991 жыл:  Өзбекстан	31 тамыз 1991[89]	26 желтоқсан 1991[83]
Молдава КСР	23 маусым 1990[90]	23 мамыр 1991 жыл:  Молдова	27 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991[83]
Украин КСР	16 шілде 1990[91]	24 тамыз 1991 жыл:  Украина	24 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991[83]
Белорус КСР	27 шілде 1990[92]	19 қыркүйек 1991 жыл:  Беларусь	25 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991[83]
Түрікмен КСР	22 тамыз 1990[93]	27 қазан 1991 жыл:  Түрікменстан	27 қазан 1991[94]	26 желтоқсан 1991[83]
Армян КСР	—	23 тамыз 1990 жыл:  Армения	23 тамыз 1990	26 желтоқсан 1991[83]
Тәжік КСР	24 тамыз 1990[95]	31 тамыз 1991 жыл:  Тәжікстан	9 қыркүйек 1991[96]	26 желтоқсан 1991[83]
Қазақ КСР	25 қазан 1990[97]	10 желтоқсан 1991 жыл:  Қазақстан	16 желтоқсан 1991[98]	26 желтоқсан 1991[83]
Қырғыз КСР	15 желтоқсан 1990[99]	5 ақпан 1991 жыл:  Қырғызстан	31 тамыз 1991[100]	26 желтоқсан 1991[83]

Мұра

Толық мақаласы: Посткеңестік кеңістік

Кеңес Одағындағы Тәуелсіз мемлекеттер мен аумақтық өзгерістерді хронологиялық тәртіпте көрсететін анимациялық карта

2013 жылы американдық Gallup аналитикалық компаниясы бұрынғы төрт Кеңес елінің азаматтарының көпшілігі Кеңес Одағының ыдырауына өкіЖоқінін анықтады: Армения, Қырғызстан, Ресей және Украина. 2013 жылы Арменияда респонденттердің 12%-ы Кеңес Одағының ыдырауы пайдалы болды, ал 66%-ы зиян келтірді деп мәлімдеді. Қырғызстанда 2013 жылы респонденттердің 16%-ы Кеңес Одағының ыдырауы пайдалы болды, ал 61%-ы зиян келтірді деп мәлімдеді. Кеңес Одағы ыдырағаннан бері Левада орталығы жүргізген жыл сайынғы сауалнамалар Ресей халқының 50 пайыздан астамы оның ыдырауына өкіЖоқінін көрсетті. 2014 жылы жүргізілген сауалнамаға сәйкес, Ресей азаматтарының 57%-ы Кеңес Одағының ыдырауына өкінген (ал 30%-ы басқаша айтқан), ал 2018 жылы левад орталығының сауалнамасы ресейліктердің 66%-ы Кеңес Одағының ыдырауына өкінгенін көрсетті.^[101]

2005 жылдың ақпанында жүргізілген осындай сауалнамада Украинадағы респонденттердің 50% - ы Кеңес Одағының ыдырауына өкіЖоқіндерін айтты. 2013 жылы, Gallup мәліметтері бойынша, украиндықтардың 56%-ы Кеңес Одағының ыдырауы пайдадан гөрі көп зиян келтірді деп мәлімдеді, ал тек 23%-ы бұл зияннан гөрі көп пайда әкелді деп мәлімдеді. Алайда, 2016 жылы Украин тобы жүргізген осындай сауалнама көрсеткендей, украиндықтардың тек 35%-ы Кеңес Одағының ыдырауына өкінеді, ал 50%-ы өкінбейді.^[102]

Донецктегі ресейшіл сепаратистер Кеңес Одағының фашистік Германияны жеңгенін 2018 жылдың 9 мамырында атап өтеді

Кеңес Одағының ыдырауынан кейінгі экономикалық байланыстардың үзілуі ауыр экономикалық дағдарысқа және посткеңестік мемлекеттерде және бұрынғы Шығыс блогында өмір сүру деңгейінің апатты төмендеуіне әкелді, бұл Ұлы депрессиядан да жаман болды. Бұрынғы КСРО ыдырағаннан кейін елде 7 миллион мезгілсіз өлім болды, тек Ресейде - шамамен 4 миллион. Кедейлік пен экономикалық теңсіздік 1988-1989 жылдар аралығында және 1993-1995 жылдар аралығында күрт өсті, Джини коэффициенті барлық бұрынғы социалистік елдер үшін орта есеппен 9 пунктке өсті. 1998 жылғы ресейлік қаржылық дағдарысқа дейін де Ресейдің ЖІӨ 1990 жылдардың басындағылардың жартысын құрады. 1999 жылға қарай посткеңестік мемлекеттерде және бұрынғы Шығыс блок елдерінде шамамен 191 миллион адам күніне 5,50 доллардан аз өмір сүрді.^[103]

1959 жылғы ас үйдегі пікірталаста Никита Хрущев АҚШ-тың сол кездегі вице-президенті Ричард Никсонның немерелері "коммунизм кезінде" өмір сүреді, ал Никсон Хрущевтің немерелері "бостандықта"өмір сүреді деп сендірді. 1992 жылғы сұхбатында Никсон пікірсайыс кезінде Хрущевтің мәлімдемесі дұрыс емес екеніне сенімді болғанын, бірақ Никсон өзінің мәлімдемесі дұрыс екеніне сенімді емес екенін түсіндірді. Никсонның айтуынша, оқиғалар оның шынымен дұрыс екенін дәлелдеді, өйткені Хрущевтің немерелері қазір Кеңес одағының жақында ыдырауына сілтеме жасай отырып, "бостандықта" өмір сүрді.^[104]

Біріккен Ұлттар ұйымына мүшелік

1991 жылғы 24 желтоқсандағы хатында Ресей президенті Борис Ельцин Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына Кеңес Одағының Қауіпсіздік кеңесіне және БҰҰ - ның барлық басқа органдарына мүшелігін Ресей Федерациясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше 11 елдің қолдауымен жалғастыратынын хабарлады.

Алайда, Беларусь Кеңестік Социалистік Республикасы мен Украин Кеңестік Социалистік Республикасы БҰҰ-ға 1945 жылы 24 қазанда Кеңес Одағымен бірге бастапқы мүше ретінде кірді. Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Украин Кеңестік Социалистік Республикасы өз атауын 1991 жылы 24 тамызда Украина деп өзгертті, ал 19 қыркүйекте Беларусь Кеңестік Социалистік Республикасы БҰҰ-ға өз атауын Беларусь Республикасы деп өзгерткенін хабарлады.

Бұрынғы кеңестік республикалардан құрылған барлық он екі тәуелсіз мемлекет БҰҰ-ға қабылданды:

• 1991 жылғы 17 қыркүйек: Эстония, Латвия және Литва
• 1992 жылғы 2 наурыз: Армения, Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстан
• 1992 жылғы 31 шілде: Грузия

Дереккөздер

1. Үлгі:In lang Declaration № 142-Н of the Soviet of the Republics of the Supreme Soviet of the Soviet Union, formally establishing the dissolution of the Soviet Union as a state and subject of international law.
2. The End of the Soviet Union; Text of Declaration: 'Mutual Recognition' and 'an Equal Basis', The New York Times (22 December 1991).
3. For China, USSR's 1991 Collapse is Still News It Can Use (23 December 2021).
4. Михаил Сергеевич Горбачёв (Mikhail Sergeyevičh Gorbačhëv). Archontology (27 March 2009).
5. The End of the Soviet Empire: The Triumph of the Nations — English. — New York, NY: BasicBooks. — P. 16. — ISBN 978-0-465-09812-5.
6. The Third Russian Revolution; Transforming the Communist Party, The New York Times (8 February 1990).
7. 1986: Sakharov comes in from the cold, BBC News (23 December 1972).
8. Soviet Releasing Some Prisoners Under New Law, The New York Times (8 February 1987).
9. Conor O'Clery, Moscow 25 December 1991: The Last Day of the Soviet Union. Transworld Ireland (2011). Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., p. 74
10. O'Clery, Conor. Moscow 25 December 1991: The Last Day of the Soviet Union. Transworld Ireland (2011). Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., p. 71.
11. The Road to Freedom. Latvia National Archives.
12. Ulfelder, Jay (March–June 2004). "Baltic Protest in the Gorbachev Era: Movement Content and Dynamics". The Global Review of Ethnopolitics 3 (3–4): 23–43. doi:10.1080/14718800408405171. ISSN 1471-8804. http://www.ethnopolitics.org/ethnopolitics/archive/volume_III/issue_3-4/ulfelder.pdf. Retrieved 31 March 2022.
13. Kuzio, Taras (1988). "Nationalist riots in Kazakhstan". Central Asian Survey 7 (4): 79–100. doi:10.1080/02634938808400648. "Violent nationalist riots erupted in Alma-Ata, the capital of Kazakhstan, on 17 & 18 December 1986".
14. Barringer, Felicity. Russian Nationalists Test Gorbachev, The New York Times (24 May 1987).
15. Barringer, Felicity. Tartars Stage Noisy Protest in Moscow, The New York Times (26 July 1987).
16. Keller, Bill. Lithuanians Rally For Stalin Victims, The New York Times (24 August 1987).
17. Latvian Protest Reported Curbed, The New York Times (19 November 1987).
18. Ministry of Foreign Affairs of The Republic of Armenia Official Site. Armeniaforeignministry.com (18 October 1987).
19. Union of Soviet SOSocialist Republics: Parliamentary elections Congress of People's Deputies of the USSR, 1989. Ipu.org.
20. Radio Jamming in the Soviet Union, Poland and others - East European Countries.
21. Black Garden de Waal, Thomas. 2003. NYU. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., p. 40
22. Page 83 Black Garden de Waal, Thomas. 2003. NYU. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".
23. Barringer, Felicity. Amid the Rubble, Armenians Express Rage at Gorbachev, The New York Times (12 December 1988).
24. Barringer, Felicity. Tension Called High In Armenia Capital, With 1,400 Arrests, The New York Times (29 November 1988).
25. Independence: a timeline (PART I) (08/19/01). Ukrweekly.com.
26. Pages 188–189. Conor O'Clery. Moscow 25 December 1991: The Last Day of the Soviet Union. Transworld Ireland (2011)
27. Wolchik Sharon L. Central and East European Politics: From Communism to Democracy — Rowman & Littlefield, 2007. — P. 238. — ISBN 978-0-7425-4068-2.
28. Senn Alfred Erich Gorbachev's Failure in Lithuania — St. Martin's Press, 1995. — P. 78. — ISBN 0-312-12457-0.
29. Cooper, Anne. Communists in Baltics Shying From Kremlin, The New York Times (2 September 1989).
30. Black Garden de Waal, Thomas. 2003. NYU. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., p. 71
31. Belarus Plans to Build Memorial to Stalin's Victims, The New York Times (25 January 1989).
32. Fein, Esther B.. Rioting Youths Reportedly Attack The Police in Soviet Kazakhstan, The New York Times (26 June 1989).
33. Acton, Edward (1995). Russia, The Tsarist and Soviet Legacy. Longman Group Ltd. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"..
34. 1990: Yeltsin Resignation Splits Soviet Communists, BBC News (12 July 1990).
35. Bandelj Nina From Communists to Foreign Capitalists: The Social Foundations of Foreign Direct Investment in Postsocialist Europe — Princeton University Press. — P. 41. — ISBN 978-0-691-12912-9.
36. Upheaval in the East; Party in Estonia Votes Split and Also a Delay, The New York Times (26 March 1990).
37. О символике эстонии Эстония  (орыс.) (6 September 2019).
38. Upheaval in the East: Azerbaijan; Angry Soviet Crowd Attacks What Is Left Of Iran Border Posts, The New York Times (7 January 1990).
39. "Conflict, cleavage, and change in Central Asia and the Caucasus", Karen Dawisha and Bruce Parrott (eds.), Cambridge University Press. 1997 Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., p. 125
40. Yuenger, James Armenia declares its independence (24 August 1990).
41. Legislation: National Assemly of RA.
42. About Armenia - Armenian Declaration of Independence - The Government of the Republic of Armenia.
43. "Osh". Encarta. Redmond, Washington: Microsoft® Student 2009 [DVD]. 2008.
44. Erika Dailey, Helsinki Watch Human Rights in Turkmenistan — New York: Helsinki Watch.
45. Presidential elections and independence referendums in the Baltic states, the Soviet Union and Successor states — Washington, DC: Commission on security and cooperation in Europe.
46. Sally N Cummings Sovereignty After Empire — Edinburgh: Edinburgh University Press.
47. Georgia: Abkhazia and South Ossetia. Encyclopedia Princetoniensis.
48. 1991: March Referendum Мұрағатталған 30 наурыздың 2014 жылы. SovietHistory.org
49. Cornell, Svante E., Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Case in Georgia Мұрағатталған 30 маусымның 2007 жылы.. Department of Peace and Conflict Research, Report No. 61. p. 163. University of Uppsala, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"..
50. Ken Polsson Chronology of World History January — February 1991  (ағыл.) (2007–2010).
51. Estonica.org - The road to independence.
52. Лед тронулся  (орыс.), Rossiyskaya Gazeta (16 March 1991).
53. Островский А. В. Глупость или измена? Расследование гибели СССР. М.: Форум, Крымский мост-9Д, 2011. — 864 с.
54. Андрей Грачев - к годовщине путча: "Из Фороса Горбачев вернулся заложником Ельцина".
55. Resolutions adopted by the United Nations Security Council in 1991. United Nations.
56. 46th Session (1991–1992) – General Assembly – Quick Links – Research Guides at United Nations Dag Hammarskjöld Library. United Nations.
57. Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 г. № 169.
58. Pre-1917 Ghosts Haunt a Bolshevik Holiday, The New York Times (7 November 1991).
59. Постановление Верховного Совета РБ № 1296-XII О ратификации Соглашения об образовании Содружества Независимых Государств от 10.12.1991 - Белзакон.net.
60. V.Pribylovsky, Gr.Tochkin . Kto i kak uprazdnil SSSR Мұрағатталған 26 қаңтардың 2021 жылы.
61. Из СССР В СНГ: подчиняясь реальности. | www.n-discovery.spb.ru (3 April 2015).
62. Бабурин С. Н. На гибель Советского Союза
63. Воронин Ю. М. Беловежское предательство Мұрағатталған 12 тамыздың 2020 жылы.
64. Ìèíîáîðîíû. Ìèíèñòåðñòâî îáîðîíû ÐÔ.
65. Loading....
66. Clines, Francis X.. 11 Soviet States Form Commonwealth Without Clearly Defining Its Powers, The New York Times (22 желтоқсан 1991).
67. Илья Константинов: "Додавить гной пока не получается". rusplt.ru.
68. Завтра — еженедельная газета (28 November 2014).
69. Владимир Мукомель ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ ЭТНИЧЕСКИХ И РЕГИОНАЛЬНЫХ КОНФЛИКТОВ В ПОСТСОВЕТСКОМ ПРОСТРАНСТВЕ.(қолжетпейтін сілтеме)
70. Sanctions as War: Anti-Imperialist Perspectives on American Geo-Economic Strategy — Haymarket Books. — P. 55. — ISBN 978-1-64259-812-4.
71. Van Herpen Marcel H. Putin's Wars: The Rise of Russia's New Imperialism — Rowman & Littlefield, 2015. — P. 2. — ISBN 9781442253599.
72. Aklaev, Airat Causes and Prevention of Ethnic Conflict: An Overview of Post-Soviet Russian-Language Literature. Institute of Ethnology and Anthropology, Russian Academy of Sciences (23 қазан 2008). Тексерілді, 29 мамыр 2010.
73. Lapidus, Gail W. Ethnic Conflict in the Former Soviet Union. Center for International Security and Cooperation, Stanford University (2005). Тексерілді, 29 мамыр 2010.
74. 2005 Presidential Address to the Federal Assembly.
75. History of the Football Union of Russia.
76. Albertville 1992 Winter Olympics - results & video highlights (3 October 2018).
77. Декларация Верховного Совета Эстонской Советской Социалистической Республики О суверенитете Эстонской ССР.(қолжетпейтін сілтеме)
78. Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 1-ГС «О признании независимости Эстонской Республики»
79. Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 3-ГС «О признании независимости Литовской Республики»
80. 1989 год. Хроника событий. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 тамыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 8 тамыз 2015.
81. Декларация «О государственном суверенитете Латвии» Мұрағатталған 24 қазанның 2016 жылы.. Принята ВС Латвийской ССР 28 июля 1989 г. // Ведомости Верховного Совета и правительства Латвийской ССР. 1989. № 32. Ст. 452.
82. Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 2-ГС «О признании независимости Латвийской Республики»
83. Декларация Совета Республик Верховного Совета СССР от 26 декабря 1991 № 142-Н
84. «Горбачев будет английской королевой» — Ельцин против Горбачева, Горбачев против Ельцина.(қолжетпейтін сілтеме)
85. События 1990 года | История новой России.(қолжетпейтін сілтеме)
86. На пути к «Беловежью»: «парад суверенитетов» и ложь Ельцина | KM.RU.(қолжетпейтін сілтеме)
87. Декларация о государственном суверенитете Российской Советской Федеративной Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)
88. ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ.(қолжетпейтін сілтеме)
89. Закон Республики Узбекистан ОБ ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)
90. Декларация о суверенитете Советской Социалистической Республики Молдова.(қолжетпейтін сілтеме)
91. Декларація про державний суверенітет України | від 16.07.1990 № 55-XII.(қолжетпейтін сілтеме)
92. ДЕКЛАРАЦИЯ Верховного Совета Белорусской Советской Социалистической Республики О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ БЕЛОРУССКОЙ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)
93. ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Туркменской Советской Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)
94. КОНСТИТУЦИОННЫЙ ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА О НЕЗАВИСИМОСТИ И ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОГО УСТРОЙСТВА ТУРКМЕНИСТАНА
95. ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ ТАДЖИКСК0Й СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)
96. Постановление Верховного Совета Республики Таджикистан от 9 сентября 1991 г. № 392 «О провозглашении государственной независимости Республики Таджикистан».(қолжетпейтін сілтеме)
97. ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Казахской Советской Социалистической Республики
98. Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан».(қолжетпейтін сілтеме)
99. ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КЫРГЫЗСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)
100. Декларация ВС РК от 31 августа 1991 года № 578-XII «О государственной независимости Республики Кыргызстан».(қолжетпейтін сілтеме)
101. Balmforth, Tom. Russian nostalgia for Soviet Union reaches 13-year high, Reuters (19 December 2018).
102. Динаміка ностальгії за СРСР.
103. Taking Stock of Shock: Social Consequences of the 1989 Revolutions — New York: Oxford University Press. — P. 43. — ISBN 978-0197549247.
104. Richard Nixon on "Inside Washington". Inside Washington, Seoul Broadcasting System, Richard V. Allen. Болған оқиға 4:20. 30 March 1992.