Эстония
From Wikipedia, the free encyclopedia
Эстония (эст. Eesti), ресми атауы — Эстония Республикасы (эст. Eesti Vabariik) — Шығыс Еуропаның солтүстік-батысында орналасқан мемлекет. Балтық теңізінің Финн және Рига шығанақтарының суларымен қоршалып жатыр.
Эстонияның құрамына 1500-ден астам (оның ішінде Моонзунд топаралы да бар) арал кіреді. Аумағы 45,1 мың км2, халқы 1,32 млн. (2021), оның 63,9%-ы – эстондар, 29%-ы – орыстар, 2,7%-ы – украиндар, 1,6% – беларусьтар, 1%-ы – финндер, т.б. Дінге сенушілердің басым бөлігін лютеран дініндегілер құрайды, православие дініндегілер де бар. Халқының 70%-ы қалаларда тұрады, неғұрлым ірі қалалары: Таллин, Тарту, Нарва, Кохтла-Ярве, Пярну. Астанасы – Таллин қаласы.
Ресми тілі – эстон тілі. Әкімшілік-аумақтық жағынан 15 уезден (маакондтан) және орталық бағыныстағы 6 қаладан құралады. Конститутция бойынша мемлекет басшысы президент, ал жоғары заң шығарушы органы – Рийгикогу (бір палаталы парламент).
Ұлттық мерекесі – Эстонияның тәуелсіздік күні, 24 ақпан (1918). Эстония БҰҰ-ның (1991), Еур. Кеңестің (1993), Еуроодақтың (2004) мүшесі. Ақша бірлігі – еуро.
| Эстония Республикасы эст. Eesti Vabariik | |||||
| |||||
| Әнұран: «Mu isamaa, mu õnn ja rõõm (Менің отаным, бақыт пен қуанышым)» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 24 ақпан 1918 жыл (РСФКР-ден) 8 мамыр 1990 жыл (КСРО-дан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | Эстон тілі | ||||
| Елорда | .svg){kind=small} Таллин
| ||||
| Ірі қалалары | Таллин, Тарту, Нарва, Пярну, Кохтла-Ярве, Вильянди, Раквере | ||||
| Үкімет түрі | Парламенттік республика | ||||
| Президенті Премьер-министрі Рийгикогу төрағасы |
Алар Карис Кая Каллас Хенн Пыллуаас | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
Әлем бойынша 129-шы орын 45 227[1] км² 4,45 | ||||
| Жұрты • Сарап (2020) • Санақ (2011) • Тығыздығы |
▲ 1 320 678[2] адам (153-ші) 1 294 455[3] адам 28 адам/км² (149-шы) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда |
49,644 млрд.[4] $ 37,605[4] $ (43-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда |
32,742 млрд.[4] $ 24,802[4] $ (37-ші) | ||||
| АДИ (2018) | ▲ 0,882[5] (өте жоғары) (30-шы) | ||||
| Этнохороним | эстондықтар, эстондық | ||||
| Валютасы | еуро | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .ee, .eu | ||||
| ISO коды | EE | ||||
| ХОК коды | EST | ||||
| Телефон коды | +372 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC+2, жазда UTC+3 | ||||
Табиғаты
Эстония аумағы Шығыс Еуропа жазығының солтүстік-батыс бөлігіне орналасқан. Эстония жағалаулары әсіресе батысында және солтүстік-батысында қатты тілімденген. Көптеген шығанақтары мен қойнаулары (Таллин қойнауы, Хара, Колга, Лахепере, Матсалу, Пярну, т.б. шығанақтары) бар. Батыс жағалаулары – ойпатты, солтүстік жағалаулары тік жарлы. Ең ірі аралдары: Сааремаа, Хийумаа, Муху, Ворсми, т.б. Жерінің басым бөлігі ойпатты жазық (орташа биіктігі 50 м-дей). Эстония ның батыс бөлігі мен Батыс Эстон топаралында, сондай-ақ қиыр шығысында ойпатты жерлер басым, Батыс Эстон жазығында шымтезекті батпақтар көп. Солтүстік және орт. бөлігін биіктігі 166 м-ге дейінгі (Пандивере биіктігі) толқынды ойпат алып жатыр. Выртсъярв көлінен оңтүстік-шығысқа қарай аумағының неғұрлым көтеріңкі жерлері – Отепя биіктігі (217 м-ге дейін) мен Хаанья (биіктігі 318 м), батысқа қарай Сакала биіктігі (145 м-ге дейін) жатыр. Биіктіктер негізінен түпкі жыныстардан (әктастар, құмтастар) қалыптасып, мұздану шөгінділерімен жабылған. Солтүстік және орт. бөлігінде мореналық шөгінділер басым. Эстония аумағы Шығыс Еуропа платформасының солтүстік-батыс бөлігінде, Балтық қалқанының оңтүстік беткейі мен Балтық синеклизасының солтүстік беткейінде орналасқан. 110 м (солт-нде) – 600 м (оңтүстік-батысында) тереңдікте жатқан платформаның кристалданған іргетасы күшті шоғырланған архейлік және протерезойлық гнейстерден, мигматиттерден, кристаллды тақтатастардан, кварциттер мен граниттерден қалыптасқан. Негізгі кен байлықтары – жанғыш тақтатастар, фосфорит, шымтезек, мұнай, янтарь, құрылыс материалдары. Климаты теңіздіктен континентікке қарай ауыспалы. Жағалауларындағы аудандарда климат неғұрлым жұмсақ; шығыс және оңтүстік-шығыс бағыттарда оның континенттігі артады. Ақпандағы орташа темп-ра –6°C, шілдеде 17°C-қа тең. Эстонияда ұзындығы 10 км-ден асатын 420 өзен бар. Неғұрлым маңызды өзендері: Пярну, Эмайыги, Нарва-Казари. 1000-нан аса көл мен су қоймалары бар (бүкіл ел аумағының 4,8%-ы). Ең ірілері; Пейпси, Выртсъярв, Суурлахт. Топырағы негізінен қыртысты-күлденген, қыртысты-карбонатты, батпақтанған. Аумағының 50%-дан астамы батпақтанған және батпақты топырақтар. Эстония аралас ормандар аймағында орналасқан, ел аумағының 50%-на жуығын ормандар алып жатыр. Ормандарының басым бөлігі – қылқан жапырақты (қарағай, шырша) ағаштардан тұрады. Эстонияның жануарлар дүниесі үшін тайгалық және жалпақ жапырақты ормандардың, сондай-ақ теңіз жағалауы фаунасының өкілдері тән. Сүт қоректілерден бұлан, елік, жабайы шошқа, қоян, ақ қоян, қасқыр, түлкі; құстардан – құр, шіл, сандуғаш, т.б. мекендейді. Теңіз жағалауын мекендейтін жыл құстары көп. Негізгі қорықтары – Вийдумяэ, Вильсанди, Маатсалу, Нигула. Лахемаас ұлттық саябағы ұйымдастырылған.
Тарихы
Қазіргі заманғы Эстония аумағын адамдар мезолит кезінде (б.з.б. 8 – 4 мыңжылдық) қоныстанған. Б.з.б. 3-мыңжылдықтан бастап Эстония аумағына финн-угор тайпалары келіп орналаса бастады. Б.з.б. 3-мыңжылдықтың соңында Эстонияның аумағына балтық тайпаларының арғы ата-бабалары келді. Олар мал ш-мен және егіншілікпен айналысты. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасында балтық бойы – финн тайпаларының (эсттер мен ливтер) қалыптасып, күшеюі болып өтті. Шаруашылықтың басты саласы – мал ш., б.з. алғашқы ғасырларынан бастап – егіншілік болды. 11 ғ-дан бастап қара бидай өсіріле бастады. Тоқымашылық, ұсталық ісі мен қыш ыдыстар жасау дамыды. Құрғақтағы жолдармен, теңізбен жүргізілген сауданың көлемі артты. Сауда орталықтары мен айлақтары: Таллин, Тарту (Юрьев), т.б. пайда болды. Ежелгі тайпалардың аумақтық бірлестіктері – кихелькондтар мен олардың одағы – маакондтар (жерлер) қалыптасты. Эстон халқының қалыптасуы басталды. Скандинавиялық деректерде викингтердің 1-мыңжылдықтың соңы – 2-мыңжылдықтың бас кезінде Эстонияның жағалауларына, ал 11 ғ-дан бастап эсттердің Дания мен Швецияға жорық жасағаны айтылады. 13 ғ-дан бастап Эстония бастапқыда неміс, кейіннен дат басқыншыларының нысанына айналды. 13 ғ-дың 2-жартысы – 16 ғ-дың ортасында Эстония аумағын неміс кресшілері жаулап алып, Ливонияның құрамына қосты. 16 ғ-дың соңында Эстонияны Швеция (солтүстік), Речь Посполита (оңтүстік) мен Дания (Сааремаа аралы) өзара бөлісті. 17 ғ-дың ортасына қарай Эстонияның бүкіл аумағы шведтердің қол астына өтті. Шведтер мен орыстар арасында болған солтүстік соғыстан кейін Ништадт бітімі бойынша 1721 жылы Эстония Ресейдің құрамына өтті. 19 ғ-дан бастап Эстонияда капит. қатынастар жедел дамыды. Ұлттық буржуазия күшейіп, Ресей өкіметіне әр түрлі саяси талаптар қоя бастады. 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін эстондар өз мемлекетін құра бастады. 1917 жылы қазан айының соңында елде кеңес өкіметі орнағанымен көп ұзамай ішкі және сыртқы күштердің қысымымен құлатылды. 1919 жылы 19 мамырда Құрылтай жиналысы Эстон республикасының құрылғанын жариялады. 1934 жылы наурызда Эстонияда мемл. төңкеріс жасалып, диктатура орнатылды. Парламент таратылып, барлық саяси партияларға тыйым салынды. 1939 жылы тамыз – қыркүйек айларында болған кеңес-герман келісімшартынан кейін 1940 жылы шілдеде Эстонияға кеңес әскерлері енгізіліп, Эстон КСР-і құрылды (1940 жылдың 6-тамызынан КСРО-ның құрамында). Эстондықтардың бір бөлігі КСРО-ның ішкі аудандарына, негізінен Сібірге күшпен жер аударылды. 1941 жылы желтоқсанда Эстон КСР-інің аумағын неміс әскерлері басып алды, 1944 жылы Эстонияны Қызыл Армия Кеңес Одағына қайтарып алды. 1990 жылдан Эстония Республикасы деп аталады. 1991 жылы республиканың тәуелсіздігі жарияланды (КСРО Эстонияның тәуелсіздігін 1991 жылы қырқүйекте таныды). Тәуелсіздік алған күннен бастап Эстония өзінің сыртқы саясатын Батыс Еуропаға қарай бағыттады. Ел экономикасы жедел түрде нарықтық қатынастарға көшіріліп, 2004 жылы Эстония Еуропалық Одаққа толық мүше болды.
Экономикасы
Посткеңестік елдердің ішінде Эстония ең дамыған елдердің бірі. Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номиналды) бойынша – 27 962 доллар (Словениядан кейінгі 2 орын, 2021 ж.). Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) бойынша – $42 637 (Чехия мен Словениядан кейінгі 3-орын, 2021 ж.).
Эстониядағы орташа жалақы 2022 жылдың қыркүйегінде 1 701 еуро болды. 2022 жылдың желтоқсанындағы жағдай бойынша Эстония әлемдегі барлық посткоммунистік елдердің ең жоғары таза орташа көрсеткішіне ие болды (1 494,97 €); 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша – Словениядан кейінгі екінші таза ең төменгі жалақы (878,48 €, Эстонияда – 689,92 €). Эстониядағы орташа жалақы[6] (брутто) 2022 жылдың желтоқсанында 1901 € және (салықтарды төлегеннен кейін таза) 1494,97 € болды. Эстониядағы ең төменгі жалпы жалақы 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап 725 €, ең төменгі таза жалақы 689,92 €.[7]
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі экономикалық қызметтің маңызды бағыттарының бірі ауыл шаруашылығы болды, сонымен қатар ауыл шаруашылығы өнімдері де экспортта айтарлықтай үлесті құрады. Материалды және еңбекті көп қажет ететін энергетика, азаматтық теңіз кемелері және машина жасау дамыды.
Эстония (басқа Балтық елдері сияқты) нарықтық экономиканы құру үшін КСРО-да ең жақсы бастапқы жағдайларға ие болды. Мұнда ауқымды инновациялық әлеует жинақталған. 1970-1980 жылдары Балтық жағалауы елдері жан басына шаққандағы негізгі капиталға инвестиция көлемі бойынша КСРО-да көш бастады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Эстония экономикасы нарық талаптарына сай қайта құрылып, Батыс Еуропаға бағыт алды. 1992 жылы 20 маусымда Эстония кеңестік рубльдің орнына өзінің ұлттық валютасы – эстон кронын енгізді. Эстониялық крон неміс маркасына бекітілді (айырбас бағамы 8 кроннан 1 маркаға дейін). Ұлттық валютаның қабылдануы, егер елде шығарылған эстон кронының құнына баламалы шетел валютасының резерві болса, Эстония Банкі ақша шығара алатынын білдірді. 1999 жылы 1 қаңтарда эстон кроны еуроға бекітілді, өйткені Германия ортақ еуропалық валютаны қолдана бастады. 2011 жылдың 1 қаңтарында еуро кронды толығымен алмастырып, айналымға енді.[8]
1991-1993 жылдардағы экономикалық қайта құрулардың сәттілігінде 285 миллион доллардан астам сыртқы көмек, несиелер мен несиелер, сондай-ақ Эстонияның соғысқа дейінгі мұздатылған республика қаражатынан 100 миллион доллардан астам алғаны оң рөл атқарды. елдердің КСРО-ға қосылуына байланысты 1940 жылы шетел банктерінде.
АДИ индикаторы бойынша БҰҰ 2000 жылға дейін елді «дамушы» елдер қатарына жатқызды, бұл кезде нарықтық экономиканың қалыптасуы орын алды.
1999 жылы Эстония Дүниежүзілік сауда ұйымына кірді. Негізгі сауда серіктестері – Финляндия, Швеция, Германия және Ресей. Ең күрделі мәселе теріс сауда балансы болып қала береді. 2004 жылы Эстония Еуропалық Одаққа кірді.
Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ): $32 130 (2017).
2008 жылы орташа айлық жалақы 12 912 кронды (825 еуро) құрады, 2009 жылдың үшінші тоқсанында ол 11 770 кронды (752 еуро) құрады. 2013 жылдың екінші тоқсанында Эстониядағы орташа жалақы €976, 2020 жылдың желтоқсанында €1604 болды.
2000-2005 жылдар аралығында ЖІӨ 60%-ға өсті. Дегенмен, 2008 жылғы әлемдік экономикалық дағдарыс кезінде ол 3,6%-ға төмендеді, ал 2009 жылдың үшінші тоқсанында ЖІӨ-нің төмендеуі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 15,6%-ды құрады. 2009 жылдың үшінші тоқсаны мен 2010 жылдың төртінші тоқсаны аралығында ЖІӨ тұрақты өсімі байқалды. 2010 жылдың төртінші тоқсанында нақты экспорт 53%-ға өсті. 2010 жылы ЖІӨ өсімі 3,1%-ды құрады. Осылайша, 2010 жылы Эстония экономикасы дағдарыстан шықты.
Жұмыссыздық деңгейі 2001 жылғы 12%-дан 2007 жылғы 4,7%-ға дейін төмендеді, бірақ 2009 жылдың үшінші тоқсанында ол қазірдің өзінде 14,6%-ды құрады, ал 2010 жылдың бірінші тоқсанында ол 19,8%-ға өсті. 2011 жылғы 3 маусымдағы жағдай бойынша Эстонияда тіркелген жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халықтың 8,7%-ына дейін төмендеді. Эстония статистикасының мәліметі бойынша, 2010 жылдың төртінші тоқсанында жұмыссыздардың жалпы саны 93 мыңға дейін қысқарып, жұмыссыздық деңгейі 13,6%-ды құрады. Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі бойынша Эстония 2011 жылы ЕО-да 2-ші орынға ие болды.
2009 жылдың басында елде өнеркәсіп өндірісінің қарқынды құлдырауы байқалды. 2009 жылдың ақпанында ол 2008 жылдың ақпанымен салыстырғанда 30%-ды құрады, бұл ЕО-дағы ең үлкен құлдырау болды. Eurostat мәліметтері бойынша 2010 жылғы қыркүйекте Эстониядағы өнеркәсіп өндірісінің өсімі 2009 жылғы қыркүйекпен салыстырғанда 31,1%-ды құрады - осылайша Эстония сол кезде осы көрсеткіш бойынша Еуропалық Одақта 1-ші орынды иеленді. Эстония сонымен қатар ЕО елдерінің ішіндегі ең төмен мемлекеттік қарыз және бюджет тапшылығына ие және 2010 жылы ол бюджет тапшылығын қысқартқан ЕО-ның екі елінің бірі болды (екіншісі Мальта).
2010 жылғы 4 маусымда Таллинде ЕЭЫДҰ Бас хатшысы А.Гурриа мен Эстония Премьер-Министрі А.Ансип Эстонияның ұйымға қосылуы туралы келісімге қол қойды.
2009 жылдың маусымында жаңартылған Эстония үкіметінің жоспарына сәйкес еуроға көшу 2011 жылдың 1 қаңтарында болды.
2017 жылы Эстонияның жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі Еуропалық Одақтағы орташа көрсеткіштің 79%-ына жетті, бұл алға қарай жасалған маңызды қадам. Бұл Эстония алғаш рет Еуроаймақтың кейбір оңтүстік елдерімен – мысалы, Еуропалық Одаққа Эстониядан әлдеқайда ертерек кірген Португалиямен салыстырмалы деңгейге көтерілгенін білдіреді. Эстония ЕО-ға кіргеннен бері өткен 15 жыл ішінде – 2004 жылдан 2019 жылға дейін – елдегі «таза» орташа жалақы 3,2 еседен астамға, 363 еуродан 1 162 еуроға дейін, ал ең төменгі жалақы одан да көп өсті. 3,4 еседен астам, 158,50 еуродан 540 еуроға дейін. 2004 жылдан 2019 жылға дейін МЖӘ бойынша Эстонияның ЖІӨ 2 есеге, 23,79 миллиард доллардан 46,587 миллиард долларға дейін өсті.
Эстония Банкінің болжамы бойынша, орташа жалақы 2019 жылы 8,1%-ға өсіп, 1 415 еуроға, 2020 жылы 6,4%-ға өсіп, 1 505 еуроға жетеді.Еурокомиссияның болжамы бойынша республикадағы орташа жалақы еуроны құрайды. 2022 жылға қарай 1 628, ал 2030 жылға арналған ұзақ мерзімді болжамда – 2 364 еуро, 2050 жылға қарай – 5 166 еуро, 2070 жылға қарай – 10 742 еуро.
Эстониядағы орташа айлық жалақы 2022 жылдың желтоқсанында €1 901 болды. Эстониядағы орташа жалақы Тайваньдағыдан жоғары (47 868 NT$, шамамен 1 357 еуро), төрт азиялық жолбарыстың ең кедей елі. 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап Эстониядағы ең төменгі жалақы 725 еуроны құрайды[9]
2021 жылға қарай шыны төбе Эстонияда күрделі проблема болып қала береді, атап айтқанда гендерлік жалақы алшақтығы және ол экономикалық қызметтің барлық дерлік салаларында байқалады. Статистикаға сәйкес, 2021 жылы әйелдердің жалпы сағаттық жалақысы ерлерге қарағанда 14,9%-ға төмен болды. 2021 жылы 2020 жылмен салыстырғанда гендерлік жалақы айырмашылығы 0,7%-ға, ал 2013 жылмен салыстырғанда 9,9%-ға төмендеді. 2021 жылы әйел жұмысшылардың орташа сағаттық жалпы жалақысы 8,48 еуроны, ал ер жұмысшылардың орташа сағаттық жалпы жалақысы 9,97 еуроны құрады. Эстонияда ерлер мен әйелдер арасындағы ең үлкен жалақы айырмашылығы қаржы және сақтандыру қызметінде (25,7%), көтерме және бөлшек саудада (24,2%), денсаулық сақтау және әлеуметтік жұмыста (23,8%) және ақпарат және байланыста (23,5%) байқалады. 2020 жылғыдай, тек бір ғана экономикалық қызметте – көлік және қоймада – әйелдер ерлерге қарағанда (5,2%) көп табыс тапты. 2021 жылы 2020 жылмен салыстырғанда Эстонияда ерлер мен әйелдер арасындағы жалақы айырмашылығы қоғамдық тамақтандыру және қонақ үй секторларында ең азайды (10,1%) және құрылыс секторында (8,4%) ең жоғары өсті.[10][11]
Халықаралық институттар
Эстонияда бірнеше халықаралық және еуропалық ұйымдар мен мекемелердің басқару және ақпарат орталықтары орналасқан.
2012 жылдың қарашасында Таллинде Еуропалық Одақтың IT-агенттігінің штаб-пәтері жұмыс істей бастады, оның ішінде екінші буын Шенген ақпараттық жүйесін қолдаумен айналысатындар да бар. Таллинде НАТО киберқауіпсіздік орталығы жұмыс істейді
_Kaja_Kallas_(37528171751)_(cropped).jpg)
2022 жылғы жағдай бойынша Эстония сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша әлемдегі сыбайлас жемқорлық деңгейі ең төмен елдердің біріне ие және Исландия, Канада және Уругваймен бірге әлемде 14-ші орында тұр.[12]
Халық
Статистика департаментінің мәліметі бойынша 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Эстония халқының саны 1 365 884 адамды құрады. Этникалық эстондар 67,8% құрайды
1990 жылға қарай халық саны соғысқа дейінгіден шамамен 40%-ға жоғары болды (1940 жылы 1570 мыңнан 1122 мыңға дейін), ал басқа кеңестік республикалардан қоныс аударумен бірге Эстония халқының саны да өсті (1940 жылы 951 мың, 830 мың). 1945 жылы 966 мың, 1991 жылы – максимум). 1992 жылдан 2009 жылға дейін елде халық саны азайды, бұған жаппай эмиграция да, табиғи өсімнің де теріс әсері себеп болды. 2008 жылға қарай ел халқының саны 1990 жылмен салыстырғанда 14,5%-ға азайды, ал эстон ұлтының тұрғындарының саны 920 885 адамға (1991 жылмен салыстырғанда -4,69%) азайды.
2010 жылы халық санының оң өсіміне қол жеткізілді. 2011 жылы ОББ фактілер кітабына сәйкес халықтың табиғи азаюы −0,641% құрады (әлемде 225-ші орында).
Ұлттық азшылықтар, 2021 жылғы мәліметтер бойынша, негізінен Таллинде (эстондық емес халықтың 46,7%) және солтүстік-шығыстағы өнеркәсіптік аймақта, Ида-Виру округінде (Нарва қаласында - халықтың шамамен 97%) тұрады. .
Ресми тілі – эстон тілі.
2021 жылғы жағдай бойынша Эстония халқының адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру деңгейі 100 000 халыққа шаққанда 9,4 құрайды.
Эстонияда тұратын иммигранттар саны, БҰҰ бағалауы бойынша, 1995 жылғы 382 мың адаммен салыстырғанда 2019 жылы 190 мың адамға дейін (халықтың 14,4%) азайды.
Еуростат мәліметтері бойынша, Еуроодақ елдерінің ішінде Эстония мен Словенияда өмір сүру ұзақтығы ең жоғары өскен.
Эстония балалар мен нәресте өлімі бойынша әлемдегі ең төмен елдердің бірі. Дүниежүзілік банктің мәліметі бойынша, 2020 жылғы жағдай бойынша ЕЭЫДҰ -ға мүше елдер арасында Эстония 5 жасқа дейінгі сәби өлімі бойынша екінші (Исландиядан кейін), 1000 тірі туғандарға шаққанда – 2,1 және үшінші (Сан-Марино мен Исландиядан кейін) орында тұр. әлемдегі ең төменгі ең төменгі. Дүниежүзілік банктің 2020 жылғы мәліметтері бойынша Эстония неонаталдық нәресте өлімінің деңгейі бойынша әлемде төртінші орында (Жапония, Сан-Марино және Сингапурдан кейін) 1000 тірі туылғанға шаққанда – 0,9. Дүниежүзілік банктің 2020 жылғы мәліметтері бойынша Эстония 1 жасқа дейінгі балалар өлімінің деңгейі бойынша әлемде үшінші (Исландия мен Сан-Маринодан кейін) орында тұр, 1000 тірі туылғанға шаққанда – 1,7.
Эстонияда зейнеткерлер үшін жәрдемақылардың 3 түрі бар - SKAIS (онлайн жүйесі), KOPIS (жарналық зейнетақы) және KIRST (медициналық көрсеткіштер). Жұмыссыздар үшін EMPIS (жұмыссыздар тізілімі) және STAR (әлеуметтік қызметтер мен жәрдемақылар тізілімі) бағдарламалары бар. Студенттер үшін EHIS бағдарламасы бар.
Зейнеткерлердің жалпы саны – 422 941, жұмыссыздар – 38 768, жұмыспен қамтылғандар – 629 945.
2023 жылдың 1 сәуірінен бастап Эстонияда мемлекеттік зейнетақы индексі өсті. Өзгерістерге сәйкес, ұлттық зейнетақының ең төменгі айлық мөлшері (қарттық зейнетақы алуға құқығы жоқтарға төленетін) енді €336,39 құрайды. Зейнетақының базалық бөлігі 317,9 еуроға дейін өсті, ал жұмыс тәжірибесінің әр жылының құны 8 684 еуроға дейін өсті. 2021 жылдың 1 сәуірінен бастап бала тәрбиесіне байланысты зейнетақыға үстемеақы бір балаға 3,55 еуроға өсті. Барлығы 203 300-ге жуық адам зардап шекті. 2020 жылы Эстонияда шамамен 3200 адам зейнетақы алатын болды. 2023 жылғы жағдай бойынша Эстониядағы орташа мемлекеттік кәрілік зейнетақысы айына 704 еуроны құрайды. 2022 жылы жалғызбасты зейнеткерлерге берілетін жәрдемақы айына 200 еуроны құрайды. 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап Эстониядағы зейнеткерлер елдегі орташа мемлекеттік зейнетақы мөлшері бойынша табыс салығын төлеуден босатылды (2023 жылы 704 еуро).
2023 жылдың 1 сәуірінен бастап жалпы мүгедектіктің тәуліктік мөлшерлемесі 18,6 еуро (2021 жылы 15,13 еуро) және ай сайынғы жәрдемақы айына 558 еуро (2021 жылы 453 еуро). Жартылай еңбекке қабілеттілік үшін жәрдемақы ағымдағы күндік мөлшерлеменің 57% құрайды, яғни айына орта есеппен 318,06 еуро (2021 жылы 258 еуро). Жұмыссыздықтан сақтандыру қоры әр күнтізбелік ай үшін мүгедектік бойынша жәрдемақы мөлшерін есептейді.
2023 жылдан бастап балаға берілетін ай сайынғы жәрдемақы бірінші балаға 80 еуроны, екінші балаға 80 еуроны және үшінші балаға және одан кейінгі әрбір балаға 100 еуроны құрайды. 2021 жылдың шілдесіндегі жағдай бойынша ата-анасының біреуі міндетті немесе баламалы қызметте жүрген балаға төленетін ай сайынғы жәрдемақы ата-анасының біреуінің міндетті немесе баламалы қызметтегі уақыты аяқталғанға дейін әр бала үшін айына 900 еуроны құрайды.
2020 жылдан бастап орташа мүгедек балаға берілетін жәрдемақы € 138, ауыр мүгедектігі бар балаға € 161. Ауыр мүгедектігі бар балаларға 241 еуро көлемінде жәрдемақы ала бастайды. Мұнда шамамен 13 000 бала бар. Эстонияда тұратын мүгедектер. 2009 жылмен салыстырғанда олардың саны екі есеге жуық өсті. 2017 жылы 5000 балаға орташа ауырлықтағы, 7164 балаға ауыр дертке шалдыққан балаларға, 732 балаға ауыр дертке шалдыққан балаларға жәрдемақы тағайындалды.
Эстония әлемдегі ең ұзақ 100% ақылы декреттік демалысқа ие, ол 62 апта. Эстония заңына сәйкес, ананың ғана емес, әкесінің де декреттік демалысқа құқығы бар. 2020 жылдың 1 шілдесінен бастап 100% төленетін әкелік демалыс 30 күнді құрайды.
2013 жылдың 1 қаңтарынан бастап Таллин қалалық қоғамдық көлігі тіркелген барлық қала тұрғындары үшін тегін болды. Эстонияның 15 аймағының 11-інде жолаушылар 2018 жылдың 1 шілдесінен бастап автобустарды тегін пайдалана алады.
Сыртқы саясаты
2004 жылдың 1 мамырынан бастап Эстония Еуропалық Одақтың, 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуроаймақтың мүшесі болды. Осылайша, Эстония жалпыеуропалық нарық пен Шенген аймағына интеграцияланған бұрынғы КСРО-ның үш республикасының бірі, сондай-ақ бірыңғай еуропалық валютаға көшкен және тәуелсіз ақша-несие саясатынан бас тартқан посткеңестік елдердің ішінде бірінші болып табылады. Еуропалық Одаққа мүше болу сонымен қатар ЕО реттеулерінің ішкі құқықтық нормаларға басымдылығын білдіреді (Еуропалық Одақтың соңғы актілеріне қайшы келген жағдайда жалпыодақтық нормалар қолданылады).
2004 жылдың 29 наурызынан бастап Эстония да НАТО-ның мүшесі. НАТО-ның Ирак пен Ауғанстандағы әскери миссияларына қатысады. 2003 жылы 7 мамырда Эстония парламенті Иракқа әскери қызметкерлерді жіберуге рұқсат берді. 2003 жылы 20 маусымда американдық қолбасшылықтың өтініші бойынша Эстония қорғаныс күштерінің алғашқы кәсіби сарбаздары Иракқа жіберілді.
1993 жылдың 13 мамырынан - Еуропа Кеңесінің мүшесі.
Сонымен қатар, Эстония БҰҰ, ЭЫДҰ, ЕҚЫҰ және ДСҰ-ның толыққанды мүшесі болып табылады.
2004 жылдың 1 мамырынан бастап Эстония Еуропалық Одақтың толыққанды мүшесі болған кезден бастап Эстония азаматтары Еуропалық Одақ елдеріне және Еуропалық Экономикалық Кеңістікке мүше елдерге, сондай-ақ Швейцария Конфедерациясына визасыз бара алады. Бұл ретте төлқұжатпен де, жеке куәлікпен де шекарадан өте алады.
2023 жылдан бастап Эстония азаматтары барлығы 182 мемлекет пен аумаққа визасыз бара алады, бұл Эстония паспортын Паспорт индексі бойынша қозғалыс еркіндігі бойынша әлемде 10-шы орынға айналдырады.[13]
Қарулы Күштері
Эстония Республикасының Мемлекеттік қорғаныс туралы заңына сәйкес қорғаныс күштеріне мыналар кіреді:
- Эстонияның қорғаныс әскері(эстон. Eesti Kaitsevägi)
- Эстония қорғаныс одағы (эстон. Eesti Kaitseliit)
- Эстония Республикасының заңнамасына сәйкес, соғыс уақытында Қорғаныс күштерінің құрамына бейбіт уақытта Эстония Ішкі істер министрлігіне бағынатын полиция мен Шекара қызметінің әскерилендірілген бөлімшелері де кіреді.
Армия екі жаяу әскер бригадасынан, теңіз және әуе күштерінен тұрады.
Мәдениет
Балтық-фин мұрасы эстондықтардың менталитеті мен мәдени дәстүрінде үлкен маңызға ие.
Эстония әртүрлі мәдениеттердің тоғысқан жерінде орналасқан. Олар мәдени жағынан латыштармен, финдермен, литвалықтармен, шведтермен және немістермен туысқан.
Балтық бойы немістерінің, балтық шведтерінің және орыс ескі сенушілерінің мәдениеті де Эстония аумағымен байланысты.
13 ғасырдың екінші ширегінде крест жорықтары басып алғаннан кейін Эстония Батыс Еуропа мәдениетінің тікелей ықпалына түсті.
1523 жылы Реформация қозғалысы Эстонияға жетті. Жазу мен сауаттылыққа үлкен мән берген лютерандық эстон әдебиеті мен шаруалар мектебінің негізін қалады.
1802 жылы қалпына келтірілген Дорпаттағы (қазіргі Тарту) университет батыс мәдениетінің дирижері ғана емес, ұлттық ояну бесігіне айналды. Эстон тіліндегі газеттер халықтың ой-өрісін кеңейтіп, сауаттылығын арттыруға көмектесті. Крепостнойлық құқық жойылғаннан кейін шаруашылық өмірмен және жазба тілмен бірге ұлттық мәдениет (әдебиет, музыка, өнер) дүниеге келді. 1869 жылы Дорпатта бірінші ән фестивалі өтті; Ән фестивальдерінің дәстүрі бүгінгі күнге дейін эстон мәдениеті мен ұлттық болмысының маңызды бөлігі болып табылады.
1897 жылғы жағдай бойынша Эстония провинциясында протестанттар арасында сауаттылықтың орташа деңгейі 83% (Эстонияның барлық тұрғындары арасында - 79,9%) болды.
19-20 ғасырларда Эстония мәдениетіне индустрияландыру, модернизация және қала құрылысының қарқынды дамуы қатты әсер етті. 20 ғасырдың бірінші онжылдығында Эстониядағы Балтық-Германия мәдениеті артта қалды. Сәулет өнерінде, әдебиетте, музыкада әлемдік тенденцияларға ілесумен қатар ұлттық нақыштың белгілері пайда болып, көркемдік жағынан жетілген туындылар пайда болды.
Эстония 1920 жылы Антверпенде өткен Олимпиада ойындарында дебют жасады, ал үш жылдан кейін елде Олимпиада комитеті құрылды. 1920-1930 жылдары Эстония спортшылары 6 алтын, 6 күміс, 9 қола медаль жеңіп алды – барлық алтын медальдарды балуандар мен ауыр атлеттер жеңіп алды. Кристиан Палусалу 1936 жылғы Олимпиадада грек-рим және еркін күрестен алтын медаль жеңіп алды (тарихтағы екі балуанның бірі). Палусалу елдің 20-ғасырдағы ең үздік спортшысы деп танылды.
1930 жылдары еліміздің шахмат командасы айтарлықтай табысқа қол жеткізсе, Пол Керес 20 ғасырдың ортасында әлемдегі ең мықты ойыншылардың бірі болды.
1952-1988 жылдардағы Олимпиада ойындарында Эстония спортшылары КСРО құрамасы сапында болды. 1980 жылғы жазғы Олимпиада ойындарының желкенді регатасы Таллинде өтті.
Посткеңестік кезеңде эстон спортшылары жазғы және қысқы Олимпиада ойындарында 20-дан астам медаль жеңіп алды.
Әлемдегі қысқы спорт орталықтарының бірі - Отепя, онда 2010 және 2015 жылдары биатлоннан Еуропа чемпионаты өтті. Шаңғышылар Кристина Смигун мен Андрус Веерпалу 1990-2000 жылдардағы өз спорт түрлерінің көшбасшылары, Олимпиада чемпиондары болды.
Жарыс жүргізушілері Маркко Мартин мен Отт Танак ралли әлем чемпионатының жеңімпаздары атанды.
Дәстүрлер
Ежелгі уақытта Эстонияда әктастың үлкен қоры болған. Ежелгі эстондықтар одан үйлер салған.
Гүлкекірлер бидайда өседі, ал эстондықтар қара бидайдан нан жасады, олар оны өте жоғары бағалады. Қыздар жүгері гүлкекірлер шоқтарын да тоқты
Эстондықтар қыстау қарлығашын тазалық пен ақылдылықпен байланыстырды, өйткені қарлығаштар «ауа райын болжаған». Қарлығаштың Эстония туының түстері бар - қара және ақ.
Эстондықтар емен ағашын күшпен байланыстырды. Эстонияның үлкен елтаңбасы алтын емен бұтақтарымен безендірілген.
Әдебиеттер.
- Кэбин И.Г., Эстония-прошлое, настоящее, Тал., 1970,
- Географический энциклопедический словарь, М., 2003,
- Казахстан и страны мира, А., 2006.
- И. Жанақова, Н. Әшіров
Дереккөздер
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
